فرزندخواندگی یکی از مهمترین راهکارهای قانونی و انسانی برای حمایت از کودکان بیسرپرست یا بدسرپرست محسوب میشود. برخلاف تصور عمومی، پذیرش سرپرستی کودک صرفاً محدود به خانوادههای بدون فرزند نیست. بر اساس قوانین جدید و اصلاحشده کشور، زوجینی که خود دارای فرزند هستند نیز میتوانند برای گرفتن فرزندخوانده اقدام کنند؛ البته با رعایت شرایط ویژهای که بهطور خاص برای این گروه تعیین شده است.
در این مقاله با نگاهی کامل و آموزشی، به بررسی مراحل قانونی، شروط عمومی و اختصاصی، چالشها، و ملاحظات روانی و اجتماعی فرزندخواندگی برای خانوادههایی که خود دارای فرزند هستند میپردازیم.
شرایط فرزندخواندگی برای زوجین دارای فرزند چیست؟
قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بیسرپرست و بدسرپرست مصوب ۱۳۹۲، دایره متقاضیان سرپرستی را گستردهتر کرده و علاوه بر زوجین فاقد فرزند، خانوادههای دارای فرزند و حتی زنان مجرد بالای ۳۰ سال را نیز واجد شرایط دانسته است.
این تحول قانونی، در پاسخ به نیازهای اجتماعی و با توجه به تجربیات جهانی صورت گرفته و در پی آن است که کودکان در محیطهایی امن، حمایتگر و متعادل بزرگ شوند.
⚖️ تفاوت شرایط زوجین دارای فرزند با زوجین بدون فرزند
هرچند اساس فرآیند فرزندخواندگی برای همه متقاضیان مشابه است، اما زوجین دارای فرزند باید شرایط خاصتری را رعایت کنند. به عنوان مثال:
- اولویت واگذاری کودک ابتدا با خانوادههای بدون فرزند است؛ پس زوجین دارای فرزند در رتبههای بعدی قرار دارند.
- تناسب سنی بین فرزندان زیستی و کودک جدید باید از نظر کارشناسان بهزیستی مورد تأیید باشد.
- میزان آمادگی روانی فرزندان فعلی برای پذیرش عضو جدید در خانواده بررسی میشود.
- تعداد فرزندان زیستی میتواند در پذیرش یا رد تقاضای سرپرستی مؤثر باشد.
این تفاوتها به معنای محدودیت نیست، بلکه به منظور تأمین منافع عالیه کودک و حفظ تعادل عاطفی درون خانواده طراحی شدهاند.
📌 چه کودکانی میتوانند به خانوادههای دارای فرزند واگذار شوند؟
کودکانی که والدین، جد پدری یا سرپرست قانونی ندارند، یا دادگاه حکم عدم صلاحیت خانواده زیستی آنها را صادر کرده است، میتوانند به فرزندخواندگی سپرده شوند. همچنین کودکانی که بیش از دو سال در بهزیستی بودهاند و بستگان برای سرپرستی مراجعه نکردهاند، مشمول این قانون هستند.البته توجه داشته باشید که شرایط سرپرستی کودکان بدسرپرست می تواند موقت باشد.
واگذاری به خانوادههای دارای فرزند تنها در صورتی انجام میشود که تناسب سنی و شرایط عاطفی با فرزندان زیستی وجود داشته باشد و مصلحت کودک بهطور کامل تأمین شود.
شرایط عمومی فرزندخواندگی برای همه متقاضیان سرپرستی
فرزندخواندگی صرفاً یک انتخاب عاطفی نیست، بلکه یک مسئولیت قانونی و اجتماعی است که نیازمند احراز شرایطی مشخص از سوی مراجع ذیربط بهویژه سازمان بهزیستی و دادگاه صالح میباشد. این شرایط برای همه متقاضیان، چه زوجین دارای فرزند و چه خانوادههای بدون فرزند یا حتی زنان مجرد، بهصورت یکسان اعمال میشود. هدف اصلی این الزامات، اطمینان از سلامت، امنیت و آینده بهتر کودک است.
📌 تابعیت ایرانی، دین و وضعیت تأهل متقاضیان
سرپرستان باید تابعیت جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند. زوجهایی که خارج از کشور اقامت دارند نیز باید از طریق کنسولگری ایران اقدام کنند. اعتقاد به یکی از ادیان رسمی مصرح در قانون اساسی مانند اسلام، مسیحیت، یهودیت یا زرتشتی بودن، از شروط الزامی است. برای زوجین، ازدواج دائم ثبتشده شرط لازم است؛ عقد موقت یا صیغه، پذیرفته نمیشود.
⚖️ حداقل سن، سلامت جسمی و روانی و عدم حجر
- حداقل سن یکی از زوجین باید ۳۰ سال تمام باشد.
- افراد محجور (سفیه یا مجنون)، یعنی کسانی که از نظر قانونی توانایی اداره امور خود را ندارند، واجد شرایط نیستند.
- متقاضیان باید از نظر پزشکی، سلامت جسمی و روانی کافی برای نگهداری و تربیت کودک را داشته باشند؛ این موضوع توسط کمیسیونهای بهزیستی، روانپزشک و پزشک قانونی تأیید میشود.
❌ تمکن مالی، نبود محکومیت کیفری و عدم اعتیاد
- یکی از مهمترین ملاکهای بهزیستی، وضعیت اقتصادی خانواده است. متقاضیان باید دارای شغل ثابت، درآمد کافی و امکان تأمین نیازهای کودک باشند.
- نداشتن سابقه کیفری مؤثر بهویژه در جرایم علیه اخلاق، امنیت، کودکان یا خشونت خانگی الزامی است. استعلام از پلیس و دادگستری انجام میگیرد.
- اعتیاد به مواد مخدر، الکل یا روانگردانها از موانع جدی برای پذیرش درخواست سرپرستی است و متقاضی باید آزمایش عدم اعتیاد ارائه کند.
شرایط اختصاصی فرزندخواندگی برای زوجین دارای فرزند
اگرچه قانون به خانوادههای دارای فرزند نیز اجازه داده تا کودکی را به فرزندخواندگی بپذیرند، اما برای این دسته از متقاضیان، شرایط خاصتری در نظر گرفته شده است. این شرایط برای حفظ تعادل عاطفی خانواده، جلوگیری از آسیبهای روانی به فرزندخوانده و نیز حمایت از فرزندان زیستی موجود در خانواده در نظر گرفته شدهاند. بنابراین زوجینی که خود دارای فرزند هستند، باید الزامات بیشتری را رعایت کنند.
⚖️ الزام تناسب سنی بین فرزندان زیستی و فرزندخوانده
یکی از مهمترین ملاحظات در بررسی پرونده زوجین دارای فرزند، تناسب سنی میان فرزندان زیستی و کودک تحت سرپرستی است. بهزیستی این تناسب را از طریق بررسی سن، رشد روانی، ظرفیت عاطفی و احتمال بروز تعارضات ارزیابی میکند.
اگر کودک فرزندخوانده از نظر سنی بسیار بزرگتر یا کوچکتر از فرزندان فعلی خانواده باشد، ممکن است موجب بروز مشکلات در رابطه خواهر و برادری شود.تشخیص نهایی در مورد مناسب بودن فاصله سنی، با کارشناسان سازمان بهزیستی است.
📌 محدودیت تعداد فرزندان؛ چند فرزندخوانده میتوان پذیرفت؟
طبق مقررات موجود اگر زوجین سه فرزند زیستی داشته باشند که با آنها زندگی میکنند، در حالت عادی فقط اجازه سرپرستی یک کودک دیگر را دارند.
استثنا: اگر کودکان تحت سرپرستی خواهر یا برادر باشند (مثلاً دو کودک بیسرپرست که خواهر و برادرند)، امکان سرپرستی همزمان آنها وجود دارد.
اگر فرزندان زیستی خانواده با والدین زندگی نکنند (مثلاً ازدواج کردهاند)، این محدودیت کاهش مییابد و بهزیستی وضعیت را موردی بررسی میکند.
💬 نقش رضایت و آمادگی فرزندان فعلی در تصمیم به سرپرستی
هرچند رضایت فرزندان بهصورت رسمی در قانون نیامده، اما در رویه بهزیستی و مشاورههای پیش از واگذاری کودک، نظر و احساس فرزندان موجود بسیار مهم است.
در خانوادههایی که فرزندان بالای ۷ سال سن دارند، مشاوران بهزیستی جلسات گفتگو با آنها برگزار میکنند تا میزان آمادگیشان برای پذیرش عضو جدید سنجیده شود. اگر در این بررسیها، احساسات منفی شدید، اضطراب یا تنش میان فرزندان شناسایی شود، ممکن است این موضوع بر روند تأیید نهایی سرپرستی اثرگذار باشد.
مراحل اداری و قضایی فرزندخواندگی برای خانوادههای دارای فرزند
فرآیند فرزندخواندگی تنها با تصمیم والدین متقاضی آغاز نمیشود، بلکه مسیری چندمرحلهای و تحت نظارت دقیق سازمان بهزیستی و دادگاه خانواده است. خانوادههایی که خود دارای فرزند هستند نیز باید تمامی این مراحل را طی کنند؛ با این تفاوت که در برخی بخشها، ارزیابیهای دقیقتری بر نحوه تعامل فرزندان موجود با کودک جدید انجام میشود.
📝 ثبتنام در سامانه ملی فرزندخواندگی و تشکیل پرونده
نخستین گام، ثبت اطلاعات در سامانه رسمی فرزندخواندگی به نشانی adoption.behzisti.net است. در این سامانه، متقاضی باید اطلاعات زیر را وارد کند:
- مشخصات فردی و شناسنامهای زوجین
- تعداد و سن فرزندان زیستی
- وضعیت سکونت، درآمد، شغل و سوابق سلامت
- دلایل و انگیزههای درخواست سرپرستی کودک
پس از ثبت اولیه، بهزیستی شروع به بررسی صحت اطلاعات و تشکیل پرونده میکند.
🏠 بازدید منزل و ارزیابی محیط زندگی توسط مددکاران اجتماعی
پس از تشکیل پرونده، مددکاران اجتماعی بهزیستی با هماهنگی قبلی به منزل خانواده مراجعه میکنند تا موارد زیر را بررسی کنند:
- فضای فیزیکی خانه و مناسب بودن محل خواب کودک
- نحوه ارتباط بین اعضای خانواده و بهویژه فرزندان فعلی
- کیفیت تعامل عاطفی، سبک تربیتی، رفتار والدین با فرزندان زیستی
- شرایط مالی و امکانات رفاهی موجود
در خانوادههای دارای فرزند، این بازدید برای سنجش آمادگی کلی جوّ خانوادگی برای پذیرش کودک جدید، اهمیت دوچندان دارد.
👨⚕️ مصاحبههای روانشناختی و دورههای آموزشی والدگری
در مرحله بعد، والدین به مراکز مشاوره، روانپزشکی و گاه پزشکی قانونی معرفی میشوند. این مرحله شامل ارزیابی روانی و شخصیتی زوجین توسط روانشناس رسمی و مصاحبه اختصاصی با پدر و مادر برای بررسی انگیزه، تعهد و مهارتهای فرزندپروری است.
آموزشهایی در زمینههای مختلف از جمله:
- چگونگی معرفی کودک جدید به فرزندان موجود
- مدیریت حسادت، رقابت یا تفاوت سنی بین کودکان
- تربیت کودکانی که گذشته دشواری داشتهاند (مثلاً تجربه رهاشدگی یا آسیب روحی)
این دورهها با هدف بالا بردن آمادگی والدین برای مدیریت خانواده چندفرزندی و پشتیبانی عاطفی از کودک تازه وارد برگزار میشود.
⚖️ صدور حکم سرپرستی موقت و سپس حکم دائم از سوی دادگاه
در صورت تأیید صلاحیت خانواده از سوی بهزیستی کودک مناسب با سن، جنس و شرایط خانواده انتخاب شده و به دادگاه خانواده معرفی میشود. دادگاه ابتدا حکم سرپرستی کودک بی سرپرست یا بد سرپرست آزمایشی ۶ ماهه صادر میکند؛ در این مدت، مددکاران بهزیستی روند تطابق کودک با خانواده و تعامل با فرزندان زیستی را بررسی میکنند. اگر همه چیز مثبت ارزیابی شود، در پایان دوره آزمایشی، حکم دائمی سرپرستی صادر خواهد شد.
ارزیابی اموال و تأمین آینده مالی فرزندخوانده در خانوادههای دارای فرزند
یکی از موضوعات بسیار مهم در فرزندخواندگی بهویژه در مورد زوجینی که خود دارای فرزند هستند، نحوه تأمین آینده مالی کودک تحت سرپرستی است. قانونگذار برای پیشگیری از تضییع حقوق فرزندخوانده، تمهیداتی در نظر گرفته است تا وضعیت اموال و حقوق مادی خانواده به دقت بررسی و ساماندهی شود. این موضوع در مرحله صدور حکم دادگاه اهمیت زیادی دارد.
⚖️ نقش دادگاه در تعیین اموال و حقوق قابل تملیک به فرزندخوانده
هنگام صدور حکم سرپرستی دائم، دادگاه خانواده ممکن است بررسی کند که آیا بخشی از اموال خانواده باید به نام کودک فرزندخوانده ثبت شود یا خیر؟ این تصمیم با هدف حمایت مالی از کودک، بهویژه در خانوادههایی که فرزند زیستی دارند و امکان اختلاف در ارث یا مال وجود دارد، اتخاذ میشود زیرا فرزند خوانده از پدر و مادر ارث نمی برد.
در صورت دارا بودن اموال مشخص، دادگاه میتواند برخی داراییها را به نام کودک کند یا وصیتنامهی رسمی در این خصوص درخواست کند. این روند باعث میشود که فرزندخوانده در آینده، از حقوق مادی محروم نماند و دچار تبعیض نشود.
📄 تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده
در برخی موارد، ممکن است خانواده در زمان صدور حکم، اموال کافی برای تملیک فوری به کودک نداشته باشد. در چنین حالتی:
- دادگاه میتواند از والدین متقاضی تعهدنامه رسمی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده بگیرد.
- پس از ثبت این تعهد رسمی و تأیید آن توسط خانواده و دستگاه قضایی، حکم سرپرستی صادر میشود.
این تعهدات بهصورت مکتوب، ثبتشده و قابل استناد هستند و از فرزندخوانده در برابر تضییع حقوق در آینده محافظت میکنند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون شرایط فرزند خواندگی برای زوجین دارای فرزند مطرح شده است:
❓ما یک فرزند ۸ ساله داریم. آیا میتوانیم سرپرستی یک کودک ۴ ساله را بگیریم؟
✅ بله، اما مهم است که تناسب سنی بین فرزند زیستی و کودک فرزندخوانده از نظر روانشناسی قابل قبول باشد. سازمان بهزیستی این مورد را بررسی میکند. همچنین وضعیت عاطفی فرزند فعلی و میزان آمادگی او برای پذیرش خواهر یا برادر جدید در روند بررسی اهمیت زیادی دارد. پیشنهاد میشود قبل از اقدام رسمی، با یک مشاور کودک مشورت کنید.
❓در خانهمان دو فرزند زیستی داریم. آیا اجازه داریم دو کودک فرزندخوانده را با هم بپذیریم؟
✅ بهطور معمول، اگر خانواده دارای دو یا سه فرزند زیستی باشد، فقط امکان پذیرش یک فرزندخوانده وجود دارد. اما در شرایط خاص—مثلاً زمانی که دو کودک بیسرپرست خواهر یا برادر هستند، دادگاه و بهزیستی ممکن است با واگذاری همزمان آنها به یک خانواده موافقت کنند، به شرطی که سایر شرایط نیز تأیید شود.
❓ما ساکن خارج از ایران هستیم اما تابعیت ایرانی داریم. آیا امکان فرزندخواندگی برای ما وجود دارد؟
✅ بله، زوجینی که تابعیت ایرانی دارند اما در خارج از کشور زندگی میکنند، میتوانند از طریق کنسولگری ایران در محل اقامت خود برای فرزندخواندگی اقدام کنند. فرآیند شامل ثبتنام، احراز شرایط، بررسی مدارک و ارجاع پرونده به بهزیستی ایران است. البته ممکن است روند بررسی زمانبرتر باشد و نیاز به سفر به ایران در برخی مراحل داشته باشید.