در آغاز زندگی مشترک، یکی از موضوعات رایج و گاه محل اختلاف میان زوجین، بحث جهیزیه و اثبات مالکیت آن است. در عرف خانواده‌های ایرانی، مرسوم است که هنگام ورود جهیزیه به منزل مشترک، لیستی از اقلام تهیه شده و به امضای زوج و شاهدان می‌رسد. این فهرست، که به آن “سیاهه جهیزیه” گفته می‌شود، می‌تواند در صورت وجود اختلاف، نقش یک سند عادی معتبر در دادگاه را ایفا کند.
اما پرسش مهم اینجاست: اگر مرد از امضای سیاهه جهیزیه خودداری کند، آیا زوجه همچنان می‌تواند ادعای خود را اثبات کرده و جهیزیه‌اش را بازپس گیرد؟
در بسیاری از پرونده‌های استرداد جهیزیه، دیده می‌شود که زوجین فاقد سیاهه امضاشده هستند یا زوج با علم به عواقب حقوقی امضا، از آن امتناع کرده است. در چنین شرایطی، زنان ممکن است تصور کنند که بدون امضای مرد، امکان پیروزی در دعوای استرداد را ندارند. در حالی که قانون این امکان را فراهم کرده است تا زوجه با استناد به سایر ادله مانند شهادت شهود، فاکتور خرید و قرائن دیگر، مالکیت خود را اثبات نماید.
در این مقاله قصد داریم به صورت کامل و مرحله‌ای بررسی کنیم که اعتبار سیاهه جهیزیه بدون امضا تا چه حد قابل اتکا است، امتناع مرد چه آثاری دارد و در صورت نبود امضا، زوجه از چه راه‌هایی می‌تواند حقوق خود را حفظ کند. همچنین، نکات مهم مربوط به ارائه سند، نمونه آراء دادگاه‌ها، شرایط استفاده از شهود، و راهکارهای قبل و بعد از اقامه دعوا نیز شرح داده خواهد شد.
اعتبار سیاهه جهیزیه با امضای زوج از منظر حقوقی
در فرهنگ حقوقی ایران، سیاهه جهیزیه به فهرستی از اموال منقول زوجه گفته می‌شود که هنگام ورود به منزل مشترک، تهیه شده و در اغلب موارد به امضای شوهر و دو نفر شاهد می‌رسد. این فهرست به دلیل داشتن امضا، در زمره‌ی اسناد عادی قابل استناد در دادگاه‌ها محسوب می‌شود.
⚖️ سند عادی بودن سیاهه امضا شده
بر اساس مقررات قانون مدنی و رویه قضایی، امضای زوج در ذیل سیاهه جهیزیه، آن را از یک نوشته ساده به سند عادی قابل استناد تبدیل می‌کند. چنین سندی از ارزش اثباتی بالایی برخوردار است و در صورت بروز اختلاف، زوجه می‌تواند با استناد به آن، مالکیت اموال مندرج در سیاهه را اثبات کرده و حکم استرداد آن‌ها را از دادگاه بگیرد.
📌 طبق اصول دادرسی مدنی:
- امضای مرد به منزله‌ی اذعان به مالکیت زوجه نسبت به اموال درج‌شده در فهرست است.
- دادگاه می‌تواند تنها با استناد به سیاهه امضا شده، بدون نیاز به شهادت شهود یا فاکتور خرید، رأی به نفع زن صادر کند.
🛠️ امکان دفاع شوهر در برابر سیاهه امضا شده
با وجود اینکه امضای مرد در سیاهه جهیزیه به نفع زوجه محسوب می‌شود، زوج می‌تواند علیه آن ادعای جعل یا تردید یا انکار مطرح کند. اما اثبات این ادعا، نیازمند دلایل فنی مانند کارشناسی خط و امضا است و در عمل، کار دشواری برای زوج خواهد بود.
✅ مزایای داشتن سیاهه امضا شده برای زوجه
- سرعت در دادرسی: نیازی به ارائه شهود یا فاکتورهای متعدد نیست.
- افزایش شانس پیروزی: قاضی در صورت احراز اصالت امضا، به نفع زوجه رأی می‌دهد.
- کاهش احتمال از بین رفتن یا انتقال اموال: زوجه می‌تواند با این سند، درخواست تأمین خواسته نیز ارائه کند.
در مجموع، امضای زوج در لیست جهیزیه، از نگاه قانون و دادگاه‌ها، بزرگ‌ترین تضمین برای اثبات ادعای زوجه در دعاوی استرداد جهیزیه است. اما اگر این امضا وجود نداشته باشد، چه باید کرد؟ آیا دعوا شکست‌خورده تلقی می‌شود؟
آثار امتناع زوج از امضای سیاهه جهیزیه و وضعیت حقوقی آن
در حالی‌که امضای زوج در ذیل سیاهه جهیزیه، موجب اعتبار آن به‌عنوان سند عادی قابل استناد می‌شود، اما عدم امضای این لیست توسط مرد، به معنای عدم امکان استرداد جهیزیه نیست. قانون‌گذار، امتناع زوج از امضا را مانعی قطعی برای اثبات مالکیت زوجه نمی‌داند و راهکارهایی را برای جبران این خلأ پیش‌بینی کرده است.
⚠️ مهم‌ترین آثار امتناع زوج از امضای سیاهه
🔸 کاهش ارزش اثباتی سیاهه:
اگر سیاهه بدون امضای زوج باشد، از دید دادگاه، صرفاً یک فهرست ساده محسوب می‌شود، نه سند. در نتیجه، اثبات مالکیت زوجه فقط بر مبنای آن ممکن نیست.
🔸 طولانی‌تر شدن دادرسی:
زوجه ناچار است به دلایل تکمیلی مانند فاکتور خرید یا شهادت شهود متوسل شود، که این امر نیاز به جلسات رسیدگی بیشتر و اثبات پیچیده‌تری دارد.
🔸 احتمال انکار کلی توسط زوج:
مرد ممکن است منکر ورود جهیزیه یا مالکیت زوجه شود. در نبود امضا، چنین دفاعی آسان‌تر مطرح می‌شود و رسیدگی زمان‌بر خواهد شد.
⚖️ اما آیا زوجه در دعوا شکست می‌خورد؟
خیر. بر خلاف تصور عمومی، عدم امضای سیاهه جهیزیه توسط شوهر به معنی شکست قطعی زوجه در دعوای استرداد نیست. زوجه همچنان این اختیار را دارد که از راه‌های قانونی دیگر، ادعای خود را اثبات کند.
📌 استناد به سایر ادله قانونی نظیر:
- شهادت شهود
- فاکتور خرید به نام زوجه یا خانواده او
- تصاویر یا ویدیوهای اثبات انتقال جهیزیه
- قبوض حمل بار یا رسید انبارداری
✅ موضع قانون در این زمینه
قانون مدنی و آیین دادرسی مدنی، داشتن سند عادی (مثل سیاهه امضا شده) را تنها یکی از راه‌های اثبات دعوا می‌دانند. بنابراین در صورت نبود آن، زوجه می‌تواند به ادله دیگر متوسل شده و مالکیت خود را اثبات کند.
استفاده از شهادت شهود و فاکتور در نبود امضای مرد در سیاهه
بهترین شیوه مقابله با مشکلات حقوقی، پیشگیری پیش از وقوع اختلاف است. در مورد امتناع زوج از امضای سیاهه جهیزیه نیز، اگر زوجه و خانواده‌اش در زمان تحویل جهیزیه اقدامات درستی انجام دهند، می‌توانند از پیچیدگی‌های حقوقی بعدی جلوگیری کرده یا آن‌ها را کاهش دهند. بد نیست بدانید که در مطلبی دیگر روش های استرداد جهیزیه بدون سیاهه را بررسی نمودیم که به صورت کامل، روش ها و جزئیات استرداد جهیزیه بدون فاکتور و سیاهه در آن بررسی شده است.
📝 راهکار اول: جمع‌آوری امضا از شهود معتبر
📌 اگر زوج از امضا کردن سیاهه جهیزیه امتناع کند، لیست را می‌توان به امضای دست‌کم دو نفر از بستگان یا شاهدان معتبر رساند.
این افراد باید در زمان ورود جهیزیه حضور داشته باشند و اقلام را شخصاً دیده باشند. در صورت نیاز، آن‌ها در دادگاه حاضر می‌شوند و شهادت مؤثر ارائه می‌کنند.
نکته مهم: بهتر است شاهدان، مرد باشند و ترجیحاً نسبت فامیلی درجه یک یا دو با زوجه داشته باشند تا اعتبار شهادت تقویت شود.
🧾 راهکار دوم: نگهداری فاکتورهای خرید
در صورت نبود امضای شوهر، فاکتورهای خرید اقلام جهیزیه یکی از بهترین ادله محسوب می‌شوند، به‌ویژه اگر:
- نام زوجه یا پدر او در آن درج شده باشد؛
- دارای مهر فروشگاه و تاریخ باشد؛
- مشخصات کامل کالا (مانند برند، مدل، شماره سریال) ذکر شده باشد.
توصیه کاربردی: بهتر است خانواده زوجه از اقلام اصلی و گران‌قیمت، عکس گرفته و فاکتور آن‌ها را بایگانی کنند.
🎥 راهکار سوم: فیلم‌برداری و تصویر مستند هنگام انتقال
اگر امکان امضا گرفتن وجود نداشته باشد، می‌توان از ورود جهیزیه به خانه شوهر فیلم‌برداری کرد یا تصاویر واضح تهیه نمود.
در این ویدیو یا عکس‌ها، مشخص باشد که اقلام جهیزیه توسط خانواده دختر وارد منزل مشترک شده است.
🧷 راهکار چهارم: تنظیم صورتجلسه دستی
در صورت امکان، می‌توان یک صورتجلسه دست‌نویس تهیه کرد که در آن ذکر شود:
- جهیزیه توسط زوجه وارد منزل شده؛
- فهرست اقلام درج شده باشد؛
- چند نفر از بستگان زن یا مرد آن را امضا کرده باشند.
این صورتجلسه در کنار سایر ادله، ارزش قابل توجهی در دادگاه خواهد داشت.
در مجموع، اگرچه سیاهه امضا شده توسط زوج بهترین سند است، اما با رعایت موارد بالا، زوجه می‌تواند پایه‌های محکمی برای اثبات دعوا حتی در نبود امضا ایجاد کند.
نمونه آراء دادگاه درباره جهیزیه بدون امضای شوهر
برای درک بهتر موقعیت حقوقی زوجه در دعوای استرداد جهیزیه، به‌ویژه در حالتی که سیاهه به امضای زوج نرسیده باشد، بررسی نمونه آراء صادره از مراجع قضایی کمک شایانی به شفاف‌سازی موضوع می‌کند. در این بخش، دو نمونه از آراء دادگاه بدوی و دادگاه تجدیدنظر را بررسی می‌کنیم که بر پایه دلایل جایگزین امضا صادر شده‌اند.
⚖️ 📄 نمونه رأی دادگاه بدوی
خلاصه رأی:
در خصوص دادخواست خانم «ز.ر.» با وکالت «ر.ق.» به طرفیت آقای «ح.ع.» به خواسته استرداد جهیزیه، نظر به اینکه صحت و اصالت لیست ارائه‌شده توسط خواهان با شهادت شهود و سایر قرائن تأیید گردیده و خوانده نیز ایراد مؤثری ارائه ننموده، دادگاه دعوای خواهان را موجه تشخیص داده و مستنداً به مواد ۶۱۹ و ۶۲۰ قانون مدنی و ماده ۵۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی، حکم به استرداد جهیزیه مندرج در لیست تقدیمی صادر می‌نماید.
✅ نکته مهم: سیاهه مورد استناد، امضای زوج را نداشت، اما با شهادت شهود و عدم اعتراض مؤثر خوانده، دادگاه رأی به نفع زوجه صادر کرد.
⚖️ 📄 نمونه رأی دادگاه تجدیدنظر استان
خلاصه رأی:
در خصوص تجدیدنظرخواهی آقای «ح.ع.» نسبت به دادنامه شعبه دوم دادگاه عمومی اسلامشهر مبنی بر صدور حکم استرداد جهیزیه به نفع زوجه، با توجه به بررسی مستندات پرونده از جمله لیست ارائه‌شده، شهادت شهود، و قرائن موجود، رأی صادره صحیح تشخیص داده می‌شود. تنها نکته مورد اصلاح، حذف طلاجات از فهرست جهیزیه است؛ زیرا طلا جزء وسایل عرفی زندگی مشترک محسوب نمی‌شود.
✅ نکته مهم: در این رأی، حتی بدون وجود سیاهه امضا شده، رأی بدوی تأیید شد؛ فقط اقلام غیر عرفی (طلاجات) از شمول حکم مستثنی شدند.
📌 این آراء نشان می‌دهند که:
- نداشتن سیاهه امضاشده، مانع قطعی پیروزی زوجه در دعوا نیست.
- شهود، فاکتورها و قرائن مکمل می‌توانند نقش کلیدی در اثبات مالکیت ایفا کنند.
- دادگاه‌ها در صورت نبود سند رسمی، به سایر ادله توجه می‌کنند و در صورت کفایت آن‌ها، رأی صادر می‌شود.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون سیاهه بدون امضای زوج و امتناع از امضا توسط مرد را که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓برای سیاهه جهیزیه فقط دو نفر از اقوام همسرم یعنی پدر و برادرش و خود همسرم امضا کرده‌اند. آیا این مقدار امضا برای پس گرفتن جهیزیه کافی است یا باید بقیه هم امضا می‌کردند؟
✅ برای اثبات مالکیت و درخواست استرداد جهیزیه، امضای دو شاهد مطلع و معتبر کفایت می‌کند. با این حال، هرچه تعداد و اعتبار شهود بیشتر باشد، شانس موفقیت در دادگاه افزایش می‌یابد.
❓من سیاهه جهیزیه را آماده کردم اما همسرم آن را امضا نکرده است. در صورت طلاق، چگونه می‌توانم برای استرداد جهیزیه اقدام کنم؟
✅ در صورتی که همسر شما از امضای سیاهه خودداری کرده، می‌توانید با ارائه فاکتورهای خرید، شهادت شهود حاضر هنگام تحویل جهیزیه یا سایر مستندات معتبر، مالکیت خود را اثبات کرده و تقاضای استرداد دهید.
❓آیا لیست جهیزیه‌ای که داماد امضا کرده معتبر است؟ چون همسرم فاکتور یک تکه آورده اما در لیست من هم آن تکه وجود دارد. آیا حق به من داده می‌شود؟
✅ لیستی که به امضای داماد (زوج) رسیده، از نظر قانونی سند عادی معتبر محسوب می‌شود. قاضی با بررسی همه مدارک از جمله فاکتورها و شهادت شهود، تصمیم نهایی را اتخاذ می‌کند.
❓اگر سیاهه جهیزیه ننویسیم و فقط فاکتور خرید جهیزیه را داشته باشیم، کافی است؟
✅ فاکتورهای معتبر می‌توانند در کنار سایر دلایل مانند شهادت شهود، برای اثبات مالکیت کافی باشند. اما داشتن سیاهه کتبی با امضای شهود، قدرت اثباتی بیشتری دارد.
❓اگر در هنگام بردن جهیزیه، لیست جهیزیه امضا نشده باشد، آیا قابل استرداد است؟
✅ بله. حتی بدون امضای سیاهه، زوجه می‌تواند با شهادت افرادی که ورود جهیزیه را دیده‌اند یا با ارائه فاکتورهای خرید و قرائن دیگر، ادعای خود را اثبات کرده و جهیزیه را مطالبه نماید.
❓همسرم لیست سیاهه جهیزیه را در چند صفحه به صورت دستی تهیه کرده بود و اقلامی که من خریده بودم، بدون اطلاع من در لیست قرار داده و به من گفت که فقط وسایلی که خودش خریده را لیست کرده است. من هم بدون مطالعه، فقط صفحه آخر لیست را امضا کردم. آیا می‌توانم ادعا کنم که فقط اقلامی که در صفحه آخر لیست هستند و امضا کرده‌ام را قبول دارم؟ من فاکتورهای اقلامی که خریده‌ام را دارم.
✅ بله. شما می‌توانید با ارائه فاکتورهای خرید خود و ارائه لایحه‌ای به دادگاه، اعلام کنید که تنها صفحه امضا شده را قبول دارید و باقی اقلام را تأیید نمی‌کنید. این اختلاف قابل بررسی توسط قاضی است.
جمع بندی
اگرچه امضای زوج در ذیل سیاهه جهیزیه، ساده‌ترین و مطمئن‌ترین راه اثبات مالکیت زوجه در دادگاه است، اما نبود این امضا به‌هیچ‌وجه به معنای پایان راه یا از بین رفتن حق قانونی زن نیست. قانون‌گذار برای حمایت از حقوق زوجه، ابزارهای اثباتی متعددی از جمله شهادت شهود، فاکتورهای خرید، مستندات تصویری و قرائن دیگر را نیز معتبر دانسته است.
بنابراین، حتی در صورت امتناع شوهر از امضای سیاهه، زوجه می‌تواند با آگاهی، دقت و استفاده از ادله جایگزین، از حق استرداد جهیزیه خود دفاع کرده و آن را با موفقیت مطالبه نماید. نکته کلیدی این است که پیشگیری از اختلاف، از طریق جمع‌آوری امضای شهود یا مستندسازی صحیح در زمان ورود جهیزیه، همیشه بهترین گزینه خواهد بود.