دنیای کودکی سرشار از نیاز به امنیت، عشق و مراقبت است؛ اما متأسفانه همه کودکان از این حق اولیه بهره‌مند نیستند. برخی به دلایل مختلف والدین خود را از دست داده‌اند و برخی دیگر به علت مشکلات سرپرست خود، از امنیت، آرامش و رفاه محروم مانده‌اند. به این کودکان در ادبیات حقوقی بی‌سرپرست و بدسرپرست گفته می‌شود. قوانین ایران برای حفظ حقوق این کودکان، شرایط مشخص و دقیقی برای واگذاری سرپرستی آن‌ها به خانواده‌های واجد صلاحیت پیش‌بینی کرده است.
در این مقاله تلاش می‌کنیم با تمرکز بر شرایط قانونی به سرپرستی گرفتن این گروه از کودکان، نقش مهم سازمان بهزیستی و دادگاه‌ها را بررسی کرده و به مهم‌ترین سؤالات در این زمینه پاسخ دهیم.
تعریف کودک بدسرپرست و تفاوت آن با بی‌سرپرست در قانون
هنگامی که صحبت از سرپرستی کودکان بدسرپرست می‌شود، باید ابتدا بدانیم که قانون دقیقاً چه کسانی را بدسرپرست می‌داند. تمرکز این مقاله از این به بعد روی کودکان بدسرپرست خواهد بود؛ یعنی کودکانی که علی‌رغم داشتن پدر یا مادر، این سرپرستان صلاحیت، توانایی یا شرایط نگهداری از فرزند خود را ندارند.
📌 کودک بدسرپرست از نگاه قانون
در قوانین ایران، کودک بدسرپرست به کودکی گفته می‌شود که والدین او زنده هستند اما قادر یا صالح به نگهداری، مراقبت و تأمین نیازهای ضروری او نیستند. این ناتوانی می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:
- اعتیاد شدید والدین
- بیماری‌های روانی جدی
- حکم کیفری مانند زندان‌های بلندمدت
- رفتارهای خطرناک و غیرقانونی سرپرست
- فقر مفرطی که به صلاح کودک آسیب می‌زند
این کودکان اگرچه والدین دارند، اما به حکم دادگاه، از آن‌ها جدا و تحت حمایت سازمان بهزیستی قرار می‌گیرند.
⚖️ تفاوت با کودک بی‌سرپرست
تفاوت کودک بدسرپرست با کودک بی‌سرپرست در وجود والدین است. کودکان بی‌سرپرست به دلایل مختلف هیچ سرپرستی ندارند؛ در حالی که کودکان بدسرپرست سرپرست دارند اما آن سرپرست شایستگی قانونی یا اخلاقی لازم را ندارد.
شرایط کلی برای به سرپرستی گرفتن کودکان بدسرپرست در ایران
برای سرپرستی گرفتن کودکان بدسرپرست در ایران، قانون‌گذار شرایط مشخص و دقیقی در نظر گرفته است. این شرایط به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که کودک به خانواده‌ای سپرده شود که بتواند جایگزین امن، سالم و پایدار برای محیط ناامن و ناسالم قبلی باشد.
بر اساس قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب ۱۳۹۲، هر شخص یا خانواده‌ای نمی‌تواند به‌سادگی سرپرستی کودکی را برعهده بگیرد. متقاضیان باید حتماً واجد شرایط مشخص زیر باشند:
✅ شرایط مهم برای سرپرستی قانونی کودکان بدسرپرست
- ایرانی بودن متقاضی و اقامت در ایران
- تمکن مالی کافی برای تأمین نیازهای کودک
- سلامت جسمی و روانی کامل و نداشتن بیماری‌های صعب‌العلاج یا مسری
- عدم اعتیاد به مواد مخدر، روان‌گردان یا الکل
- نداشتن محکومیت مؤثر کیفری
- داشتن صلاحیت اخلاقی و پایبندی به اصول اخلاقی، خانوادگی و دینی
- داشتن توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودک
در سرپرستی کودکان بدسرپرست حساسیت بیشتری نسبت به بازگشت احتمالی آن‌ها به خانواده اصلی وجود دارد. به همین دلیل فرایند بررسی شرایط متقاضی با دقت بیشتری انجام می‌شود.
⚖️ نکته مهم در مورد اشتراکات دینی: مطابق قانون، سرپرست و کودک باید از یک دین باشند. اگر کودک مسلمان باشد، فقط افراد مسلمان می‌توانند سرپرستی او را بپذیرند.
📌 شرایط خاص برای زنان مجرد
زنان مجرد بالای ۳۰ سال سن می‌توانند به‌صورت قانونی، فقط دختران بدسرپرست را به سرپرستی بگیرند. این امکان به مردان مجرد یا زنان مجرد کمتر از این سن داده نمی‌شود.
📌 اولویت‌بندی در میان متقاضیان سرپرستی
قانون‌گذار برای کاهش آسیب به کودک، در اولویت‌بندی متقاضیان هم دقت زیادی دارد:
-
زن و شوهر بدون فرزند
-
زنان مجرد برای سرپرستی دختران
-
زوجین دارای فرزند، در مرحله آخر اولویت قرار می‌گیرند.
ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های قانونی در سرپرستی کودکان بدسرپرست
در قوانین ایران، علاوه بر تعیین شرایط برای سرپرستی کودکان بدسرپرست، برخی ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های مهم نیز پیش‌بینی شده است تا از وقوع آسیب‌های احتمالی به این کودکان جلوگیری شود. این ممنوعیت‌ها مانع از آن می‌شود که هر فردی بدون صلاحیت یا بدون رعایت شرایط، بتواند مسئولیت چنین کودکی را برعهده بگیرد.
📌 ممنوعیت افراد دارای سوء پیشینه مؤثر
یکی از مهم‌ترین محدودیت‌های قانونی برای سرپرستی این کودکان، سوء پیشینه مؤثر کیفری است. افرادی که سابقه محکومیت‌های کیفری مهم مانند جرایم اخلاقی، جرایم علیه کودکان، مواد مخدر، سرقت یا قتل دارند، به هیچ‌وجه صلاحیت سرپرستی را ندارند.
⚖️ ممنوعیت افراد مبتلا به بیماری‌های روانی یا اعتیاد
افراد دارای بیماری‌های روانی شدید یا اعتیاد به مواد مخدر، مشروبات الکلی یا روان‌گردان‌ها از گرفتن سرپرستی کودک محروم هستند. این موضوع به‌دلیل آسیب جدی است که چنین سرپرستی می‌تواند به سلامت روانی و جسمانی کودک وارد کند.
📌 ممنوعیت افراد فاقد تمکن مالی کافی
قانون‌گذار تصریح می‌کند که فقر شدید یا ناتوانی اقتصادی از موانع واگذاری سرپرستی است. هدف این است که کودک بدسرپرست از محیط فقر و آسیب به محیط امن و توانمند منتقل شود، نه این‌که به همان مشکلات گذشته دچار بماند.
📌 محدودیت برای مجردها در سرپرستی فرزندان پسر
زنان مجرد تنها مجاز به سرپرستی کودکان دختر هستند. به همین دلیل مردان مجرد یا زنان مجرد برای سرپرستی کودکان پسر مورد پذیرش قانون قرار نمی‌گیرند. این محدودیت برای حفظ مصلحت تربیتی و روانی کودک پیش‌بینی شده است.
⚖️ ممنوعیت سرپرستی بیش از تعداد مشخص
بر اساس قانون، هر متقاضی نمی‌تواند بیش از دو کودک را به سرپرستی بگیرد، مگر آن‌که این کودکان خواهر و برادر باشند. در این صورت امکان سرپرستی همزمان برای حفظ پیوند خانوادگی آن‌ها فراهم می‌شود.
مراحل قانونی دریافت سرپرستی از سازمان بهزیستی و دادگاه
برای سرپرستی گرفتن کودکان بدسرپرست، صرف داشتن شرایط کافی نیست؛ بلکه باید طبق یک روند مشخص قانونی و اداری عمل کرد. این فرآیند زیر نظر سازمان بهزیستی و با حکم دادگاه صالح انجام می‌شود. هدف از این مراحل، تضمین سلامت روانی و اجتماعی کودک و جلوگیری از هرگونه سوءاستفاده احتمالی است.
📌 مرحله اول: ثبت درخواست در سازمان بهزیستی
اولین گام این است که متقاضی، درخواست رسمی خود را به بهزیستی ارائه دهد. این درخواست شامل مدارک هویتی، سوابق پزشکی، وضعیت مالی، گواهی عدم سوء پیشینه و سایر مدارک مرتبط است.
بهزیستی پس از دریافت مدارک، بررسی‌های اولیه را انجام می‌دهد و در صورت احراز شرایط، پرونده را به مرحله بعد می‌فرستد.
📌 مرحله دوم: بررسی صلاحیت توسط کارشناسان بهزیستی
کارشناسان بهزیستی در این مرحله، از محل سکونت، وضعیت مالی، اخلاقی، روانی و خانوادگی متقاضی بازدید می‌کنند. سلامت روان، اخلاق، تمکن مالی و ثبات خانوادگی همگی با دقت ارزیابی می‌شوند.
در این مرحله مشاوره‌های لازم نیز به خانواده داده می‌شود.
📌 مرحله سوم: ارجاع پرونده به دادگاه
پس از تأیید صلاحیت توسط بهزیستی، پرونده به دادگاه خانواده ارسال می‌شود. دادگاه صالح با بررسی گزارش بهزیستی و شنیدن دفاعیات متقاضی، قرار سرپرستی آزمایشی صادر می‌کند.
⚖️ مرحله چهارم: دوره سرپرستی آزمایشی ۶ ماهه
طبق قانون، کودک ابتدا به‌صورت آزمایشی به مدت شش ماه به خانواده سپرده می‌شود. در این مدت بهزیستی به‌طور مستمر بر وضعیت کودک و خانواده نظارت می‌کند. هدف این است که از سلامت شرایط جدید کودک اطمینان حاصل شود.
📌 مرحله پنجم: صدور حکم قطعی سرپرستی
پس از پایان دوره آزمایشی، در صورتی که هیچ‌گونه مشکلی مشاهده نشود و گزارش بهزیستی مثبت باشد، دادگاه حکم قطعی سرپرستی صادر می‌کند. از این پس کودک به‌طور رسمی تحت سرپرستی متقاضی قرار می‌گیرد و شناسنامه جدید صادر می‌شود.
نقش دادگاه و سازمان بهزیستی در فرآیند سرپرستی کودکان بدسرپرست
در مسیر واگذاری سرپرستی به افراد متقاضی، نقش سازمان بهزیستی و دادگاه خانواده به‌شدت حیاتی است. این دو نهاد هرکدام وظایف مشخص و مکملی دارند و در تمام مراحل این فرآیند، سلامت روانی، جسمی و اخلاقی کودک را محور تصمیم‌گیری خود قرار می‌دهند.
📌 وظایف سازمان بهزیستی در فرآیند سرپرستی کودکان بدسرپرست
سازمان بهزیستی نخستین مرجع شناسایی و بررسی کودکان بدسرپرست است.
وظایف اصلی بهزیستی در این زمینه عبارتند از:
-
شناسایی کودکان بدسرپرست و معرفی آنان به مراجع قضایی
-
بررسی صلاحیت اخلاقی، مالی، جسمی و روانی متقاضیان سرپرستی
-
بازدید از محل سکونت متقاضیان و تهیه گزارش کارشناسی
-
نظارت بر وضعیت کودک در دوره سرپرستی آزمایشی
-
ارائه مشاوره به خانواده‌های متقاضی برای آماده‌سازی بهتر جهت سرپرستی
-
همکاری مستمر با دادگاه در کلیه مراحل
⚖️ نقش دادگاه خانواده در صدور حکم سرپرستی
مرجع صدور حکم نهایی سرپرستی، دادگاه خانواده است. این دادگاه با دقت در گزارش‌های بهزیستی و بررسی کامل مدارک و صلاحیت‌ها، تصمیم‌گیری می‌کند.
وظایف اصلی دادگاه عبارتند از:
-
بررسی کلیه شرایط قانونی متقاضیان سرپرستی
-
صدور قرار سرپرستی آزمایشی برای ۶ ماه
-
صدور حکم قطعی سرپرستی پس از اطمینان از صلاحیت متقاضی و سلامت کودک
-
در صورت لزوم، صدور احکام مربوط به سلب یا فسخ سرپرستی
📌 همکاری مشترک برای نظارت پس از سرپرستی
حتی پس از صدور حکم قطعی، بهزیستی و دادگاه همچنان وظیفه نظارت دارند. بهزیستی موظف است با بازدیدهای دوره‌ای از سرپرست و کودک، از تداوم شرایط مطلوب اطمینان یابد و در صورت مشاهده هرگونه مشکل، مراتب را به دادگاه گزارش کند.
حذف و سلب سرپرستی در چه شرایطی ممکن است؟
سرپرستی کودکان بدسرپرست برخلاف ظاهرش دائمی و قطعی نیست؛ زیرا قانون پیش‌بینی کرده است که در شرایط خاص، حکم سرپرستی می‌تواند فسخ یا لغو شود. هدف از این پیش‌بینی، جلوگیری از آسیب به کودک و حفظ مصلحت او در طول زمان است. سلب یا لغو سرپرستی معمولاً از طریق دادگاه و با گزارش بهزیستی انجام می‌شود.
طبق ماده ۲۵ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب ۱۳۹۲، موارد زیر می‌تواند منجر به سلب سرپرستی شود:
✅ موارد رایج فسخ حکم سرپرستی:
-
از بین رفتن یکی از شرایط قانونی سرپرست
اگر سرپرست دچار بیماری، اعتیاد یا مشکلات مالی جدید شود که مصلحت کودک را به خطر بیندازد. -
سوء رفتار سرپرست با کودک
در صورت گزارش یا اثبات آزار، بی‌توجهی، خشونت یا استثمار کودک، بهزیستی و دادستان می‌توانند درخواست فسخ دهند. -
تقاضای سرپرست به علت مشکلات جدی
اگر سرپرست به‌دلیل مشکلات جدی شخصی یا خانوادگی دیگر نتواند مسئولیت را ادامه دهد. -
توافق کودک بالغ با سرپرست برای پایان سرپرستی
در صورتی که کودک به سن رشد رسیده و با سرپرست توافق کنند. -
مشخص شدن والدین یا جد پدری واجد صلاحیت کودک
در مواردی که سرپرستی موقت بوده و بعد از مدتی والدین یا جد پدری احراز صلاحیت شوند.
⚖️ نقش بهزیستی و دادگاه در لغو سرپرستی
سازمان بهزیستی مسئول بررسی دقیق و مستمر وضعیت کودکان تحت سرپرستی است. در صورت مشاهده تخلف یا خطر برای کودک، بهزیستی موظف است:
-
گزارش رسمی تهیه کند.
-
موضوع را به دادگاه خانواده اطلاع دهد.
-
دادگاه با بررسی کامل می‌تواند حکم سرپرستی را لغو کند.
نقش خیریه‌ها در فرآیند شناسایی و معرفی کودکان برای سرپرستی
خیریه‌ها و مؤسسات مردم‌نهاد نقش مهم و مکملی در فرآیند شناسایی، حمایت و معرفی کودکان بدسرپرست برای سرپرستی قانونی ایفا می‌کنند. هرچند که مسئولیت اصلی این امور با سازمان بهزیستی است، اما خیریه‌ها در بسیاری موارد به‌عنوان بازوی حمایتی عمل می‌کنند و حتی می‌توانند نهادهای دولتی را در یافتن کودکان آسیب‌دیده یاری دهند.
📌 وظایف اصلی خیریه‌ها در حمایت از کودکان بدسرپرست
مؤسساتی مثل دارالاکرام و سایر خیریه‌های فعال در این حوزه، مأموریت‌های مشخصی در زمینه کمک به کودکان بدسرپرست دارند:
✅ شناسایی کودکان در معرض آسیب
خیریه‌ها با همکاری مددکاران اجتماعی و حضور در مناطق محروم، کودکان آسیب‌دیده و بدسرپرست را شناسایی و به سازمان بهزیستی معرفی می‌کنند. این شناسایی شامل:
-
کودکان با والدین معتاد یا زندانی
-
کودکانی که در معرض خشونت خانگی هستند
-
کودکانی که به‌دلیل فقر یا بیماری سرپرستان در معرض آسیب قرار دارند
📌 حمایت از کودکان بدسرپرست در دوران قبل از واگذاری سرپرستی
تا زمانی که کودک به‌صورت قانونی تحت سرپرستی فرد جدید قرار گیرد، خیریه‌ها در زمینه‌های زیر به بهزیستی کمک می‌کنند:
-
تأمین هزینه‌های درمان، تحصیل و معیشت
-
برگزاری کلاس‌های آموزشی، مهارت‌آموزی و روان‌درمانی
-
حمایت‌های روحی، روانی و مشاوره‌ای برای افزایش تاب‌آوری کودک
⚖️ مشاوره و راهنمایی به خانواده‌های متقاضی سرپرستی
خیریه‌ها اغلب با شناسایی خانواده‌های واجد صلاحیت و علاقه‌مند به سرپرستی، این افراد را با قوانین، مراحل و شرایط آشنا می‌کنند. همچنین در مسیر آماده‌سازی خانواده برای پذیرش مسئولیت، جلسات مشاوره‌ای برگزار می‌کنند.
📌 همکاری با بهزیستی در دوران پس از واگذاری سرپرستی
خیریه‌ها حتی پس از واگذاری سرپرستی نیز در کنار کودک و خانواده جدید باقی می‌مانند و با موارد زیر به حفظ و ارتقاء کیفیت سرپرستی کمک می‌کنند.
- ارائه کمک‌های مشاوره‌ای
- تأمین برخی نیازهای مالی یا آموزشی
- مداخله در صورت بروز مشکل یا بحران
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون شرایط سرپرستی کودکان بد سرپرست که توسط ایران لگال پاسخ داده شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ آیا امکان سرپرستی کودکان بدسرپرست برای خانواده‌ای که خودشان فرزند دارند وجود دارد؟
✅ بله، اما اولویت قانون با خانواده‌هایی است که فرزند ندارند. با این حال، خانواده‌هایی که فرزند دارند هم می‌توانند درخواست سرپرستی بدهند، به شرطی که سایر شرایط قانونی را دارا باشند. در این حالت دادگاه و بهزیستی بررسی می‌کنند که آیا این خانواده از نظر روحی، مالی و تربیتی توانایی پذیرش کودک دیگری را دارند یا خیر.
❓ آیا برای سرپرستی کودک بدسرپرست باید خانه شخصی داشت یا مستأجر بودن مانع است؟
✅ خیر، ملاک اصلی تمکن مالی و تأمین رفاه کودک است نه مالکیت خانه. اگر خانواده‌ای مستأجر باشد اما درآمد مناسب، محیط زندگی سالم و توانایی لازم برای تأمین نیازهای کودک را داشته باشد، از نظر قانون مشکلی در پذیرش سرپرستی ندارد.
❓ آیا در دوران سرپرستی آزمایشی ۶ ماهه امکان خروج کودک از کشور وجود دارد؟
✅ به‌طور معمول خروج کودک از کشور در این دوره ممنوع است، مگر با اجازه خاص دادگاه و دادستان. قانون برای جلوگیری از احتمال سواستفاده یا آسیب به کودک چنین محدودیتی گذاشته است. تنها در موارد کاملاً ضروری و با اخذ تضمین می‌توان این اجازه را دریافت کرد.
❓ آیا افراد مجرد می‌توانند کودکان بدسرپرست را به سرپرستی بگیرند؟
✅ بله، اما فقط زنان مجرد بالای ۳۰ سال و فقط برای سرپرستی دختران. این محدودیت برای تأمین بهتر امنیت و رفاه کودک در نظر گرفته شده است و مردان مجرد اجازه سرپرستی ندارند.
❓ آیا در صورت بیماری شدید یا فوت سرپرست، کودک دوباره به بهزیستی بازگردانده می‌شود؟
✅ در این موارد بهزیستی فوراً مداخله می‌کند. اگر سرپرست فوت کند یا صلاحیتش از بین برود، بهزیستی تا تعیین سرپرست جدید، موقتاً کودک را تحت پوشش قرار می‌دهد. امکان دارد سرپرستی به فرد جدید یا اقوام کودک سپرده شود.