دعوای تقابل یکی از مهم‌ترین ابزارهای دفاعی خوانده در روند رسیدگی‌های حقوقی محسوب می‌شود که در صورت استفاده صحیح، می‌تواند جریان دادرسی را به نفع وی تغییر دهد. اما نکته بسیار مهم در خصوص این دعوا، لزوم طرح آن در زمان مناسب است. ماده ۱۴۳ قانون آیین دادرسی مدنی، مهلت قانونی برای طرح دعوای تقابل را به روشنی مشخص کرده و تأکید دارد که این دعوا باید تا پایان اولین جلسه دادرسی اقامه شود.
عدم رعایت این مهلت باعث می‌شود دعوای تقابل دیگر عنوان خود را از دست بدهد و مانند یک دادخواست مستقل و جداگانه بررسی شود. از طرف دیگر، در مراحل بالاتر از بدوی مانند تجدیدنظر یا واخواهی، این موضوع با اختلاف نظرهایی در نظریه‌های حقوقی و رویه‌های قضایی مواجه شده است. در این مقاله به‌صورت دقیق و مرحله‌ای، زمان مجاز طرح دعوای تقابل در مراحل مختلف دادرسی، استثنائات، آثار تأخیر، و نکات کاربردی مرتبط با آن بررسی خواهد شد.
زمان طرح دعوای تقابل در مرحله بدوی
در آیین دادرسی مدنی، اصلی‌ترین زمان برای اقامه دعوای تقابل، مرحله بدوی رسیدگی است. قانون‌گذار در ماده ۱۴۳ قانون آیین دادرسی مدنی به‌صراحت بیان کرده که دادخواست تقابل باید «تا پایان اولین جلسه دادرسی» تقدیم دادگاه شود. این مهلت قانونی به قدری اهمیت دارد که عدم رعایت آن می‌تواند موجب تغییر مسیر رسیدگی و از بین رفتن مزایای دادرسی هم‌زمان شود.
⏳ «قاعده طلایی»: تا پایان اولین جلسه دادرسی
مطابق ماده ۱۴۳ قانون آیین دادرسی مدنی:
«در صورتی که خوانده در مقابل دعوای خواهان، دعوای تقابل اقامه کند، باید تا پایان اولین جلسه دادرسی، دادخواست خود را به دادگاه تقدیم نماید.»
منظور از «اولین جلسه دادرسی»، نخستین جلسه‌ای است که دادگاه با حضور طرفین یا نمایندگان قانونی آن‌ها به بررسی ماهوی پرونده می‌پردازد. اگر دادخواست تقابل تا پایان این جلسه تسلیم نشود، دیگر به‌عنوان دعوای تقابل شناخته نمی‌شود و باید به‌طور مستقل طرح و رسیدگی شود.
📌 تقدیم قبل از جلسه اول و نحوه رسیدگی توأمان
اگر خوانده قبل از برگزاری جلسه اول، دعوای تقابل را اقامه کند، دادگاه موظف است وقت دادرسی را به خواهان دعوای اصلی (که در این دعوا خوانده محسوب می‌شود) نیز ابلاغ کند. در چنین حالتی، رسیدگی به هر دو دعوا در یک جلسه انجام می‌شود و طرفین امکان دفاع متقابل را خواهند داشت.
این زمان‌بندی هوشمندانه باعث صرفه‌جویی در وقت و هزینه دادرسی می‌شود و احتمال صدور احکام متناقض را نیز کاهش می‌دهد.
📌 طرح در جلسه اول و امکان درخواست تجدید جلسه
اگر دعوای تقابل در خود جلسه اول دادرسی طرح شود، خوانده می‌تواند به استناد تازه‌بودن دعوا، از دادگاه درخواست تجدید جلسه برای تدارک ادله و دفاع نماید. در این صورت:
- جلسه دوم، در حکم جلسه اول تلقی می‌شود؛
- هر دو دعوا در جلسه دوم به‌طور هم‌زمان رسیدگی می‌شوند؛
- عدالت رسیدگی حفظ می‌شود، بدون تضییع حق دفاع طرفین.
نکته: تجدید جلسه به‌معنای از دست رفتن مهلت نیست، بلکه در موارد تقابل، جلسه تجدیدشده نیز «جلسه اول» محسوب می‌شود.
🔍 طرح پس از جلسه اول = دعوای مستقل
اگر خوانده دعوای تقابل را بعد از پایان جلسه اول مطرح کند، قانون دیگر آن را «دعوای طاری» نمی‌داند. در این حالت:
- دعوای مزبور به‌صورت مستقل و در پرونده‌ای جداگانه بررسی می‌شود؛
- ارتباط آن با دعوای اصلی تأثیری در نوع رسیدگی ندارد؛
- رسیدگی هم‌زمان دیگر امکان‌پذیر نخواهد بود.
❗️یادآوری مهم: بسیاری از خواندگان به اشتباه تصور می‌کنند تا صدور رأی بدوی فرصت دارند، در حالی که مهلت قانونی، فقط تا پایان جلسه اول است.
دعوای تقابل در مرحله تجدیدنظر
طرح دعوای تقابل در مرحله تجدیدنظر، یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات در آیین دادرسی مدنی است. برخلاف مرحله بدوی که قانون‌گذار در ماده ۱۴۳ قاعده‌ای روشن وضع کرده، در خصوص تجدیدنظرخواهی نص صریحی برای تجویز یا منع دعوای تقابل وجود ندارد. همین سکوت قانونی باعث اختلاف‌نظر میان حقوقدانان، محاکم و حتی نظریه‌های مشورتی شده است.
📌 اصلِ عدم امکان طرح مستقیم دعوای تقابل در مرحله تجدیدنظر
مبنای نظریه غالب آن است که چون مرحله تجدیدنظر، محل رسیدگی ماهوی به دعوای جدید نیست، امکان اقامه دعوای تقابل در این مرحله وجود ندارد. بر این اساس:
- دادگاه تجدیدنظر نمی‌تواند به دعوایی که پیش‌تر بدوی رسیدگی نشده، ورود ماهوی کند؛
- طرح دعوای تقابل در این مرحله، موجب اطاله دادرسی و خروج از صلاحیت مرجع عالی خواهد شد؛
- مطابق اصول دادرسی، دادگاه تجدیدنظر صرفاً رسیدگی به اعتراض نسبت به رأی بدوی را انجام می‌دهد، نه دعوای جدید.
این تفسیر بر اساس اصل منع توسعه دادرسی در مراحل بالاتر ارائه شده و با هدف حفظ تمرکز دادگاه تجدیدنظر بر رأی صادره در مرحله اول است.
✅ استثناء عملی: تفکیک دعوای تقابل و رسیدگی در دادگاه بدوی
در عین حال، رویه قضایی در برخی موارد، راهکاری عملی برای طرح دعوای تقابل در کنار تجدیدنظر ارائه کرده است. به این صورت که:
- اگر محکوم‌علیه، هم‌زمان با تقدیم دادخواست تجدیدنظر، دادخواست تقابل نیز ارائه کند؛
- دادگاه بدوی، دعوای تقابل را تفکیک کرده و به‌عنوان یک دادخواست بدوی مستقل مورد رسیدگی قرار می‌دهد؛
- سپس پرونده‌ی تجدیدنظر را (پس از تکمیل تبادل لوایح) به مرجع تجدیدنظر ارسال می‌کند.
نتیجه: اگرچه دادگاه تجدیدنظر به دعوای تقابل رسیدگی نمی‌کند، اما دادگاه بدوی با حفظ صلاحیت ذاتی می‌تواند به آن رسیدگی کند و در صورت لزوم، نتیجه را به مرجع تجدیدنظر اعلام نماید.
📌دیدگاه برخی محاکم: پذیرش مشروط دعوای تقابل در تجدیدنظر
برخی محاکم نیز با تفسیر موسع از ماده ۱۴۳ ق.آ.د.م، طرح دعوای تقابل در مرحله تجدیدنظر را پذیرفته‌اند؛ البته با این شرط که دعوا دارای ارتباط کامل با دعوای اصلی باشد و تا پایان اولین جلسه رسیدگی در مرجع تجدیدنظر مطرح شود.
این دیدگاه هنوز وحدت‌رویه ندارد و بسته به نظر قاضی ممکن است پذیرفته یا رد شود؛ در نتیجه توصیه می‌شود به‌جای اتکا به چنین تفسیری، دعوای تقابل تا قبل از اتمام مرحله بدوی مطرح گردد.
دعوای تقابل در مرحله واخواهی
واخواهی یکی از شیوه‌های اعتراض به احکام غیابی است که در آن محکوم‌علیه می‌تواند تقاضای رسیدگی مجدد را از همان دادگاهی که رأی را صادر کرده، بخواهد. اما یکی از سوالات مهم این است که آیا خوانده دعوای اصلی (واخواه) می‌تواند در این مرحله دعوای تقابل مطرح کند یا خیر؟
دیدگاه اول: امکان طرح دعوای تقابل در مرحله واخواهی
برخی نظریه‌های حقوقی و آرای مشورتی به ویژه نظریه اداره حقوقی قوه قضائیه (شماره ۷/۹۹۴۱ مورخ ۱۳۸۱/۱۲/۰۶) معتقدند:
چون واخواهی ادامه رسیدگی در مرحله بدوی است و نه مرحله‌ای مستقل، بنابراین می‌توان واخواهی را در حکم «اولین جلسه دادرسی» دانست.
✅ نتیجه این تفسیر این است که دعوای تقابل تا پایان جلسه واخواهی قابل طرح است؛ واخواه (محکوم‌علیه غیابی) می‌تواند دعوایی را که با دعوای اصلی دارای منشاء واحد یا ارتباط کامل است، به‌عنوان دعوای تقابل مطرح کند. در عمل برخی محاکم، این نظر را پذیرفته و به دعوای تقابل مطرح‌شده در مرحله واخواهی رسیدگی کرده‌اند.
دیدگاه دوم: عدم امکان طرح دعوای تقابل در واخواهی
در مقابل، برخی حقوقدانان و رویه‌های قضایی بر این باورند که:
ماده ۱۳۶ قانون آیین دادرسی مدنی، فقط اجازه طرح «جلب شخص ثالث» را در واخواهی دادهو هیچ اشاره‌ای به امکان طرح دعوای تقابل نشده؛ در حقوق دادرسی، هر اقدامی که خلاف اصل باشد، نیاز به نص دارد و در نبود نص صریح، باید از طرح دعوای جدید در واخواهی خودداری کرد.
❗️بنابراین بر اساس این دیدگاه:
دعوای تقابل در واخواهی مجاز نیست؛ اگر واخواه قصد اقامه دعوای متقابل دارد، باید دادخواست جداگانه‌ای ارائه دهد و در عین حال از دادگاه بخواهد هر دو دعوا به صورت توأمان رسیدگی شوند (با صدور قرار رسیدگی توأم).
🔍 راهکار عملی پیشنهادی
با توجه به تعارض نظریات و نبود وحدت رویه، توصیه می‌شود:
- واخواه در صورتی که قصد طرح دعوای تقابل دارد، آن را در قالب دادخواست جداگانه ارائه کند؛
- در متن دادخواست، به ارتباط موضوع با دعوای اصلی اشاره کرده و درخواست رسیدگی توأمان نماید؛
- این روش، ریسک رد دعوا به دلیل ایرادات شکلی یا عدم صلاحیت را کاهش می‌دهد.
دعوای تقابل در فرجام‌خواهی
فرجام‌خواهی، آخرین مرحله رسیدگی در دادرسی مدنی است که در آن، دیوان عالی کشور صرفاً از حیث شکلی و قانونی بودن رأی صادره بررسی انجام می‌دهد. در این مرحله، ماهیت دعوا یا دلایل جدید بررسی نمی‌شود. به همین دلیل، یکی از سؤالات مهم این است که آیا می‌توان در مرحله فرجام، دعوای تقابل مطرح کرد؟
🔍 فرجام‌خواهی مرحله رسیدگی شکلی است، نه ماهوی
بر اساس اصول آیین دادرسی مدنی: دیوان عالی کشور وارد ماهیت دعوا نمی‌شود و صرفاً بررسی می‌کند که آیا رأی صادره توسط دادگاه‌های بدوی یا تجدیدنظر، طبق اصول دادرسی و قوانین شکلی صادر شده یا خیر؛ اگر ایراد شکلی باشد یا نقض قوانین ماهوی در صدور رأی مشاهده شود، رأی نقض و پرونده جهت رسیدگی مجدد به مرجع صادرکننده رأی بازگردانده می‌شود.
بنابراین فرجام‌خواهی یک مرحله نظارتی است، نه رسیدگی ترافعی.
🔍 عدم وجود نص قانونی برای دعوای تقابل در مرحله فرجام
بر خلاف مرحله بدوی (ماده ۱۴۳) و حتی برخی تفاسیر در مرحله واخواهی، در هیچ‌یک از مواد آیین دادرسی مدنی، اشاره‌ای به امکان طرح دعوای تقابل در مرحله فرجام نشده است.
همین سکوت قانونی و ماهیت خاص فرجام‌خواهی باعث می‌شود که طرح دعوای تقابل در مرحله فرجام فاقد مبنای قانونی و رویه‌ای است و از نظر رویه قضایی نیز چنین دادخواست‌هایی معمولاً با قرار رد یا عدم استماع مواجه می‌شوند.
نکات عملی جلسه اول و مدیریت مهلت در دعوای تقابل
جلسه اول دادرسی در دعوای حقوقی، به‌ویژه در ارتباط با طرح دعوای تقابل، از اهمیت حیاتی برخوردار است. کوچک‌ترین اشتباه در زمان‌بندی یا مدیریت ادله می‌تواند باعث شود که دعوای تقابل به‌عنوان یک دادخواست مستقل و خارج از جریان دعوای اصلی تلقی گردد. در این بخش به نکات کاربردی و تجربی که هر خوانده دعوا باید بداند می‌پردازیم.
📅 زمان‌بندی دقیق؛ کلید بهره‌مندی از مزایای دعوای تقابل
از زمان ابلاغ وقت دادرسی، خوانده باید به‌سرعت:
- محتوای دادخواست خواهان را تحلیل کند؛
- بررسی نماید که آیا دفاع ساده کفایت می‌کند یا نیاز به دعوای متقابل وجود دارد؛
- در صورت لزوم، دادخواست تقابل را تنظیم کرده و تا قبل از پایان جلسه اول تسلیم دادگاه نماید.
بسیاری از خواندگان تصور می‌کنند «تا صدور رأی» فرصت دارند، در حالی که مهلت قانونی فقط تا پایان جلسه اول است.
🔍 طرح زودهنگام = فرصت بیشتر + مدیریت بهتر دفاع
اگر دعوای تقابل پیش از جلسه اول تسلیم دادگاه شود:
- خواهان اصلی فرصت پاسخ‌گویی پیدا می‌کند؛
- دادگاه جلسه رسیدگی را برای هر دو دعوا هم‌زمان برگزار می‌کند؛
- امکان استفاده از راهکارهایی مانند جلسه مشترک کارشناسی، رسیدگی توأمان، کاهش هزینه‌ها و جلوگیری از صدور آراء متضاد فراهم می‌شود.
تجربه نشان می‌دهد که طرح زودتر دعوای تقابل، به‌ویژه در دعاوی مالی و ملکی، نتایج دادرسی را به‌طور چشمگیری تحت تأثیر قرار می‌دهد.
📌 اگر در جلسه اول مطرح شود، مهلت خواستن حق شماست
در صورتی که خوانده، دعوای تقابل را در خود جلسه اول تقدیم کند، این حق را دارد که از دادگاه درخواست تجدید جلسه نماید تا بتواند برای دفاع در برابر دعوای اصلی و دعوای تقابل آماده شود.
این امر منجر به تجدید جلسه خواهد شد اما طبق قانون، جلسه دوم نیز در حکم جلسه اول تلقی می‌شود؛ بنابراین مهلت قانونی رعایت شده و هیچ نگرانی از بابت رد دعوا وجود ندارد.
🔍 تبادل لوایح، بخشی از زمان‌بندی هوشمندانه
در صورت طرح دعوای تقابل زودهنگام، تبادل لوایح بین طرفین به‌خوبی انجام می‌شود. این مرحله، به دادگاه اجازه می‌دهد که با دید جامع و کامل‌تری تصمیم بگیرد و نیز زمینه را برای رسیدگی سریع‌تر فراهم می‌سازد.
⚠️ اشتباه رایج: طرح دعوای تقابل پس از جلسه اول
در موارد متعددی دیده شده که خوانده در جلسه اول تنها دفاع شفاهی کرده؛ سپس تصمیم به طرح دعوای تقابل گرفته است؛ اما دادگاه به دلیل پایان مهلت قانونی، دعوا را «مستقل» تلقی کرده و از رسیدگی توأمان امتناع کرده است.
این اشتباه باعث افزایش هزینه دادرسی، اتلاف زمان و از بین رفتن مزایای دفاعی خواهد شد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون زمان طرح دعوای تقابل مطرح شده است:
❓ من در یک دعوای حقوقی محکوم شدم و بلافاصله تجدیدنظرخواهی کردم. هم‌زمان می‌خواستم دعوای تقابل هم مطرح کنم. آیا امکانش هست هر دو را با هم ارسال کنم؟
✅ بله، اما نکته مهم این است که دعوای تقابل باید در مرحله بدوی مطرح شود. اگر هم‌زمان با تجدیدنظر، دادخواست تقابل را هم ارائه دهید، دادگاه بدوی ابتدا به دعوای تقابل رسیدگی می‌کند و پس از آن، پرونده تجدیدنظر را به دادگاه تجدیدنظر می‌فرستد. اما اگر صِرفاً به دادگاه تجدیدنظر ارسال شود، پذیرفته نخواهد شد.
❓ من جلسه اول دادرسی را بدون طرح دعوای تقابل شرکت کردم، ولی بعداً تصمیم گرفتم تقابل مطرح کنم. آیا هنوز فرصت دارم؟
✅ خیر، طبق ماده ۱۴۳ قانون آیین دادرسی مدنی، دعوای تقابل باید حداکثر تا پایان جلسه اول دادرسی طرح شود. اگر بعد از آن اقدام کنید، دعوای شما دیگر تقابل محسوب نمی‌شود و باید به‌صورت یک دعوای جداگانه و مستقل مطرح شود و مزایای رسیدگی توأمان را از دست خواهید داد.
❓ پرونده‌ای علیه من غیابی رسیدگی شده و الان دارم واخواهی می‌کنم. آیا در همین مرحله می‌تونم دعوای تقابل هم مطرح کنم؟
✅ پاسخ قطعی نیست؛ چون بین حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد. برخی نظریه‌های مشورتی می‌گویند چون واخواهی ادامه رسیدگی بدوی است، شما می‌توانید دعوای تقابل را تا پایان جلسه واخواهی مطرح کنید. اما برخی دادگاه‌ها این را نمی‌پذیرند. برای اطمینان بیشتر، بهتر است دادخواست تقابل را به‌صورت مستقل تقدیم و درخواست رسیدگی توأمان کنی