در جریان رسیدگی به دعاوی، دادگاه‌ها به‌منظور جلوگیری از تضییع حقوق خواهان، گاه اقدام به صدور قرار تأمین خواسته می‌کنند تا از انتقال یا تفریط اموال توسط خوانده جلوگیری شود. اما گاهی این قرار باید به دلایل قانونی لغو شود.
در این مقاله، به بررسی دقیق مفهوم رفع اثر از قرار تأمین خواسته، موارد و شرایط آن در دعاوی حقوقی و کیفری، نقش دادگاه و اشخاص ثالث، و همچنین تأثیر آن بر روند دادرسی و اموال توقیفی می‌پردازیم.
قرار تأمین خواسته چیست و در چه مواردی صادر می‌شود؟
در بسیاری از پرونده‌های قضایی، خواهان نگران این موضوع است که خوانده در طول فرآیند دادرسی، اموال خود را پنهان کرده یا منتقل کند تا از اجرای حکم نهایی فرار کند. برای جلوگیری از این اتفاق، قانون‌گذار امکان صدور قرار تأمین خواسته را فراهم کرده است. این قرار نوعی تدبیر احتیاطی و فوری برای حفظ حقوق خواهان پیش از صدور حکم قطعی است.
مطابق ماده ۱۰۸ قانون آیین دادرسی مدنی، تأمین خواسته اقدامی است که به موجب آن، خواهان می‌تواند پیش از صدور حکم قطعی، از دادگاه بخواهد تا اموال خوانده را توقیف کند. این اقدام با هدف جلوگیری از انتقال، تفریط یا نابود شدن اموال صورت می‌گیرد.
📌 چه اموالی مشمول قرار تأمین خواسته می‌شوند؟
اموالی که مشمول تأمین خواسته می‌شوند معمولاً شامل:
- اموال منقول مانند خودرو، پول نقد، کالا و اشیاء
- اموال غیرمنقول مانند خانه، زمین و مستغلات
- همچنین طلب‌ها و حقوق مالی که به موجب قرارداد اثبات شده‌اند
📌 چه زمانی می‌توان تقاضای تأمین خواسته کرد؟
- پیش از اقامه دعوا: اگر خواهان دلایل موجهی ارائه دهد که خوانده قصد انتقال یا پنهان کردن اموال دارد
- همزمان با ثبت دادخواست: در فرم دادخواست، می‌توان تقاضای تأمین خواسته را قید کرد
- در جریان رسیدگی: تا پیش از صدور رأی نهایی نیز امکان ارائه این تقاضا وجود دارد
📌 شرایط صدور قرار تأمین خواسته
صدور این قرار نیازمند شرایطی مثل موارد زیر است:
- در مواردی که دعوا مستند به اسناد تجاری یا رسمی باشد یا خطر تفریط اموال وجود داشته باشد، بدون سپردن خسارت احتمالی هم قابل صدور است
- خواسته‌ی دعوا باید معین و قابل تقویم باشد
- خواهان باید برای برخی موارد، خسارت احتمالی پرداخت کند (معمولاً ۲۰ درصد ارزش خواسته)
در چه شرایطی می‌توان از قرار تأمین خواسته رفع اثر کرد؟
اگرچه قرار تأمین خواسته به منظور حفظ حقوق خواهان صادر می‌شود، اما این قرار دائمی نیست و در شرایطی خاص، دادگاه موظف به رفع اثر از آن خواهد بود. رفع اثر به این معناست که توقیف اموال منتفی می‌شود و خوانده مجاز به استفاده و تصرف در اموال خود خواهد بود.
✅ رفع اثر به‌علت عدم پیگیری خواهان
مطابق ماده ۱۱۲ قانون آیین دادرسی مدنی، اگر خواهان در صورت صدور قرار تأمین خواسته، ظرف ده روز دعوای اصلی را در همان دادگاه اقامه نکند، خوانده می‌تواند تقاضای رفع اثر از قرار تأمین را مطرح کند و دادگاه مکلف به صدور قرار رفع خواهد بود. برای محاسبه دقیق مهلت ها و مواعد می توانید از ابزار محاسبه گر حقوقی ما به صورت رایگان استفاده نمایید.
✅ رفع اثر به‌دلیل از بین رفتن شرایط اولیه
مطابق ماده ۱۱۸ همان قانون، اگر موجبات تأمین یعنی دلایلی که خواهان برای توقیف اموال ارائه کرده، منتفی گردد (مثل اثبات عدم وجود خطر تفریط)، دادگاه باید قرار رفع تأمین خواسته را صادر کند.
به‌عبارت دیگر، خوانده می‌تواند با ارائه اسناد و مدارک معتبر نشان دهد که اموال در معرض تضییع نیستند یا اساساً اساس درخواست تأمین خواسته از ابتدا بی‌پایه بوده است.
⚖️ رأی قطعی علیه خواهان
در صورت صدور حکم قطعی علیه خواهان، مانند بطلان دعوا یا بی‌حقی خواهان، تأمین خواسته خود به خود منتفی می‌شود، مگر اینکه هنوز رأی قابلیت تجدیدنظر داشته باشد؛ در این صورت، رفع اثر منوط به بررسی موجبات توسط دادگاه است.
❗ استرداد دعوا یا دادخواست
اگر خواهان، دعوای خود را مسترد کند یا پرونده به دلایلی متوقف شود، قرار صادر شده از اعتبار ساقط خواهد شد و اموال توقیف‌شده آزاد می‌شوند.
📌 تبدیل تأمین خواسته به وثیقه یا ضمانت
در برخی موارد، خوانده می‌تواند به‌جای توقیف اموال، وجه نقد یا ضمانت‌نامه بانکی ارائه کند. اگر دادگاه این جایگزینی را بپذیرد، از قرار توقیف اولیه رفع اثر می‌شود.
رفع اثر از قرار تأمین خواسته در دعوای حقوقی چگونه انجام می‌شود؟
در دعاوی حقوقی، قرار تأمین خواسته یکی از مهم‌ترین ابزارهای حمایتی از خواهان است. اما زمانی‌که این ابزار حمایتی موضوعیت خود را از دست بدهد، قانون‌گذار امکان رفع اثر از آن را پیش‌بینی کرده است. فرایند رفع اثر از این قرار در دعوای حقوقی به‌صورت دقیق در قانون آیین دادرسی مدنی تشریح شده است.
❗ با استناد به ماده ۱۱۲ قانون آیین دادرسی مدنی
مطابق این ماده، اگر خواهان در مدت ده روز از تاریخ صدور قرار، دعوای اصلی را اقامه نکند، دادگاه به درخواست خوانده، رفع اثر از قرار تأمین خواسته را صادر می‌کند.
این قاعده برای جلوگیری از سوء استفاده احتمالی از قرار تأمین و توقیف بی‌مورد اموال پیش‌بینی شده است.
📌 نکته: این ده روز از تاریخ ابلاغ قرار یا صدور آن (در موارد اجرا قبل از ابلاغ) شروع می‌شود و عدم رعایت این مهلت، موجب از بین رفتن اعتبار قرار تأمین خواسته خواهد شد.
❗ با استناد به ماده ۱۱۸ قانون آیین دادرسی مدنی
بر اساس این ماده، هرگاه موجب تأمین مرتفع شود، یعنی دلیلی که موجب صدور قرار بوده از بین برود، دادگاه موظف است قرار رفع تأمین صادر کند.
مثال‌هایی از این موارد:
- اثبات بی‌اساس بودن ادعای تضییع اموال
- مشخص شدن اینکه اموال توقیف‌شده اساساً متعلق به خوانده نبوده‌اند
- مشخص شدن اینکه توقیف باعث ورود خسارت نامتعارف به خوانده شده است
⚖️ رویه قضایی درباره قطعیت حکم و رفع اثر
طبق نظریه‌های قضایی، اگر حکم دادگاه بدوی به ضرر خواهان باشد ولی هنوز قطعی نشده باشد، رفع اثر به صورت خودکار انجام نمی‌شود، مگر اینکه دادگاه احراز کند موجبات تأمین از بین رفته است. در غیر این صورت، تأمین باقی می‌ماند تا رأی قطعی صادر شود.
📌 مسئولیت پرداخت خسارت احتمالی
در صورتی‌که خواهان هنگام صدور قرار، خسارت احتمالی پرداخت کرده باشد، در صورت رفع اثر از قرار، ممکن است خوانده بتواند مطالبه خسارت نماید، به‌ویژه اگر توقیف بی‌مورد صورت گرفته باشد.
رفع اثر از قرار تأمین خواسته کیفری طبق قانون جدید چگونه است؟
در کنار دعاوی حقوقی، در امور کیفری نیز قرار تأمین خواسته با هدف حمایت از زیان‌دیده صادر می‌شود. این قرار به درخواست شاکی خصوصی و توسط بازپرس صادر می‌گردد تا اموال متهم برای جبران خسارت احتمالی ناشی از جرم توقیف شود. اما در برخی شرایط، رفع اثر از قرار تأمین خواسته کیفری نیز ممکن است و قانون آیین دادرسی کیفری در این خصوص مقررات مشخصی دارد.
⚖️ مواد قانونی مربوط به رفع اثر تأمین کیفری
طبق مواد ۱۰۷ تا ۱۱۳ قانون آیین دادرسی کیفری، قرار تأمین خواسته کیفری با شرایط خاصی اجرا و در موارد مشخصی رفع اثر می‌شود:
- ماده ۱۰۷: صدور قرار تأمین خواسته توسط بازپرس در صورت وجود ادله کافی برای تأمین ضرر و زیان شاکی
- ماده ۱۰۹: اجرای فوری قرار به محض ابلاغ؛ در موارد اضطراری حتی قبل از ابلاغ
- ماده ۱۱۲: اگر شاکی تا پیش از ختم دادرسی، دادخواست ضرر و زیان به دادگاه کیفری ارائه نکند، به درخواست متهم، از قرار تأمین خواسته رفع اثر می‌شود
- ماده ۱۱۳: در صورت صدور قرار منع تعقیب، موقوفی تعقیب یا صدور حکم قطعی، قرار تأمین خواسته خودبه‌خود ملغی‌الاثر خواهد شد
⚖️ چه زمانی متهم می‌تواند درخواست رفع اثر دهد؟
متهم می‌تواند در دو حالت درخواست رفع اثر کند:
- عدم ارائه دادخواست ضرر و زیان توسط شاکی: اگر شاکی تا پایان دادرسی اقدامی نکند
- اثبات بی‌مورد بودن توقیف: مثلاً اگر اموال متعلق به متهم نبوده یا ضرر و زیانی اثبات نشده
📌 نکته: برخلاف دعاوی حقوقی، در تأمین خواسته کیفری تودیع خسارت احتمالی الزامی نیست و این تفاوت مهم در فرآیند صدور و رفع اثر تأمین قابل توجه است.
⚖️ نقش بازپرس، دادستان و قاضی اجرای احکام
- بازپرس: مرجع صدور قرار و رفع ابهام در خصوص آن
- دادستان یا قاضی اجرای احکام: رسیدگی به اشکالات اجرایی و اعمال رفع توقیف
- دادگاه حقوقی: مرجع رسیدگی به اعتراض شخص ثالث نسبت به توقیف اموال
بعد از رفع اثر از قرار تأمین خواسته چه اتفاقی می‌افتد؟
رفع اثر از قرار تأمین خواسته، پایان یک مرحله مهم در فرآیند توقیف اموال است. اما آثار حقوقی و عملی این رفع اثر برای خوانده (یا متهم)، خواهان (یا شاکی)، شخص ثالث و حتی دادگاه، قابل‌توجه است و باید با دقت بررسی شود.
✅ آزادسازی اموال توقیف‌شده
اولین و مهم‌ترین اثر رفع قرار تأمین خواسته، آزادی کامل اموالی است که پیش‌تر توقیف شده بودند.
این به معنای رفع محدودیت‌های قانونی بر:
- حساب‌های بانکی
- املاک
- خودرو
- سایر اموال منقول و غیرمنقول خوانده یا شخص ثالث
📌 از این لحظه، نقل‌وانتقال، فروش، استفاده یا اجاره این اموال بلامانع و قانونی خواهد بود.
✅ الزام مراجع به اجرای رفع اثر
پس از صدور قرار رفع اثر، ضابطان دادگستری، مأموران اجرای احکام و دفاتر اسناد رسمی مکلف‌اند اقدامات قبلی را بی‌اثر کرده و رفع توقیف را ثبت و اعلام نمایند. در صورت استنکاف یا تأخیر، ذی‌نفع می‌تواند با ارائه دادخواست به واحد اجرای احکام، الزام به رفع توقیف را پیگیری کند.
✅ امکان مطالبه خسارت توسط خوانده
اگر مشخص شود که توقیف اموال بی‌جهت و بدون حق صورت گرفته (مثلاً دعوا رد شده یا خواهان مقصر شناخته شده)، خوانده می‌تواند:
- خسارت ناشی از توقیف بی‌مورد
- زیان‌های مادی یا اعتباری وارده
را در قالب دادخواست خسارت احتمالی یا مسئولیت مدنی از خواهان مطالبه کند.
⚖️ تأثیر بر روند دادرسی
رفع اثر از تأمین، به معنای خاتمه پرونده اصلی نیست.
دعوا همچنان ادامه خواهد داشت و رأی نهایی درباره اصل دعوا، ممکن است بعدها منجر به:
- صدور حکم محکومیت جدید
- اعاده مجدد اموال توقیف‌شده
یا حتی صدور قرار تأمین تازه شود، اگر موجبات آن فراهم گردد.
تفاوت رفع اثر خودکار با درخواست رفع اثر توسط خوانده یا متهم
در روند دادرسی، رفع اثر از قرار تأمین خواسته می‌تواند به دو شکل انجام شود:
یا به‌صورت خودکار (قانونی و بدون نیاز به درخواست) و یا با تقاضای صریح خوانده یا متهم. این دو مسیر از نظر زمان، نحوه اقدام و مستندات مورد نیاز با یکدیگر تفاوت دارند که باید به دقت بررسی شوند.
⚖️ رفع اثر خودکار از قرار تأمین خواسته
رفع اثر خودکار زمانی رخ می‌دهد که شرایط قانونی بدون نیاز به درخواست طرفین محقق شده باشد و دادگاه به طور مستقل تصمیم به رفع توقیف اموال می‌گیرد. مهم‌ترین موارد آن عبارت‌اند از:
- صدور حکم قطعی به ضرر خواهان یا شاکی
- استرداد دعوا یا دادخواست از سوی خواهان
- صدور قرار موقوفی تعقیب یا منع تعقیب در امور کیفری
- ختم دادرسی بدون صدور رأی قطعی، به دلیل فوت یا رفع اختلاف
📌 در این حالت، دادگاه یا مرجع صادرکننده قرار تأمین، رأساً اقدام به لغو آن می‌نماید و طرف مقابل نیازی به ارائه دادخواست یا لایحه ندارد.
📌 رفع اثر با درخواست خوانده یا متهم
در بسیاری از موارد، خواهان همچنان پیگیر دعواست اما خوانده یا متهم معتقد است که شرایط توقیف اموال تغییر کرده یا از ابتدا ناصحیح بوده است. در چنین شرایطی، وی می‌تواند با تنظیم لایحه‌ای رسمی از دادگاه یا بازپرس درخواست رفع اثر نماید.
موارد قابل استناد در این نوع درخواست:
- عدم اثبات خطر تضییع یا تفریط اموال
- ارائه وثیقه یا تضمین معتبر جهت تبدیل تأمین
- تأخیر خواهان در پیگیری دعوا و عدم رعایت مهلت قانونی (ده روز در حقوقی)
در این شرایط، دادگاه پس از بررسی اسناد و اظهارات طرفین، قرار رفع تأمین را صادر یا رد می‌کند.
🔍 تفاوت‌های کلیدی
| موضوع | رفع اثر خودکار | رفع اثر با درخواست خوانده/متهم |
|---|---|---|
| نیاز به درخواست | ❌ ندارد | ✅ دارد |
| تشریفات قانونی | بر اساس قانون به‌صورت خودکار | نیازمند تنظیم لایحه و مستندات |
| زمان اجرا | همزمان با تحقق شرایط | پس از بررسی درخواست در دادگاه |
| امکان اعتراض طرف مقابل | ندارد | خواهان می‌تواند به رفع اثر اعتراض کند |
تبدیل تأمین خواسته و تأثیر آن در رفع اثر توقیف اموال
یکی از راهکارهای مهم و قانونی برای رفع فشار ناشی از توقیف اموال در نتیجه قرار تأمین خواسته، استفاده از نهاد تبدیل تأمین خواسته است. این امکان برای خوانده یا متهم فراهم شده تا به‌جای توقیف مستقیم اموال، وجه نقد، ضمانت‌نامه یا مال دیگری را جایگزین کند و از وضعیت توقیف خارج شود.
برای ارائه درخواست تبدیل تامین، شرایط زیر لازم است:
- ارائه درخواست رسمی و مستدل از سوی خوانده یا نماینده قانونی وی
- معرفی مال معادل با ارزش خواسته (وجه نقد، ضمانت‌نامه بانکی، سند رسمی ملک و…)
- تأیید دادگاه بر اینکه مال معرفی‌شده، معادل و قابل دسترسی است
- عدم مغایرت با حقوق خواهان یا زوال حقوق احتمالی وی در آینده
📍 نکته: امکان تبدیل تأمین هم در مرحله قبل از صدور حکم نهایی و هم در مرحله اجرای قرار تأمین وجود دارد.
✅ آثار حقوقی تبدیل تأمین خواسته
- رفع توقیف از اموال اصلی: مال توقیف شده در ابتدا آزاد می‌شود
- جایگزینی تضمین: مال جدید به‌عنوان ضمانت توقیف در نظر گرفته می‌شود
- جلوگیری از آسیب مالی به خوانده: به‌ویژه در مواردی که توقیف ملک یا وسایل ضروری معیشت رخ داده
- کاهش احتمال مطالبه خسارات احتمالی توسط خوانده
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون رفع اثر از قرار تامین خواسته را مشاهده می فرمایید:
❓ من کارگاهی دارم که یکی از دستگاه‌هام به خاطر تأمین خواسته توقیف شده. حالا دادگاه دعوای خواهان رو رد کرده. چطور می‌تونم دستگاه رو آزاد کنم؟
✅ در صورتی که دادگاه حکم قطعی به نفع شما صادر کرده یا دعوای خواهان رد شده، تأمین خواسته خود به خود رفع اثر می‌شود. با ارائه نسخه‌ای از رأی قطعی دادگاه به اجرای احکام یا شعبه صادرکننده قرار تأمین، می‌توانید درخواست رسمی رفع توقیف اموال را بدهید. اجرای احکام موظف است دستگاه توقیفی را فوراً آزاد کند.
❓ خواهرم شاکی پرونده‌ای بود و برای متهم تأمین خواسته گرفت. ولی الان منصرف شده. آیا با انصراف او، اموال توقیف‌شده آزاد می‌شن؟
✅ بله، استرداد دعوا یا دادخواست توسط شاکی یا خواهان یکی از مواردی است که طبق ماده ۱۱۸ قانون آیین دادرسی مدنی، موجب رفع اثر از قرار تأمین خواسته می‌شود. کافی است خواهر شما اظهارنامه رسمی یا درخواست کتبی استرداد را به دادگاه ارائه دهد تا دادگاه به‌صورت خودکار اقدام به رفع توقیف کند.
❓ من مالک ماشینی هستم که توقیف شده ولی مالک رسمی اون منم نه فردی که ازش شکایت شده. چطور می‌تونم از توقیف دربیارم؟
✅ شما می‌توانید به‌عنوان شخص ثالث به توقیف مال خود اعتراض کنید. اعتراض شما باید به دادگاه حقوقی ارائه شود، حتی اگر قرار تأمین خواسته در پرونده کیفری صادر شده باشد. با ارائه سند مالکیت خودرو یا مدارک اثباتی، دادگاه موظف است در مورد اعتراض شما رسیدگی کند و در صورت تأیید، حکم به رفع توقیف مال شما خواهد داد.
❓ اگر بخوام به جای توقیف مغازه‌م، پول نقد به دادگاه بدم، می‌تونم؟ و این باعث رفع اثر میشه؟
✅ بله، این امکان وجود دارد. طبق مقررات، شما می‌تونید درخواست تبدیل تأمین خواسته بدید و به‌جای مال توقیفی، وجه نقد یا ضمانت‌نامه معتبر به دادگاه معرفی کنید. اگر دادگاه تشخیص بده که ارزش آن معادل با خواسته خواهان هست، قرار تبدیل صادر می‌کنه و در نتیجه، از قرار تأمین قبلی رفع اثر میشه و می‌تونید مجدداً از مغازه‌تون استفاده کنید.