در نظام دادرسی ایران، پیش از ورود دادگاه به بررسی اصل اختلاف و داوری درباره حق یا ناحق بودن ادعا، یک مرحله حیاتی و مقدماتی وجود دارد که به آن رسیدگی شکلی گفته می‌شود. پرسشی که بسیاری از شهروندان، و حتی برخی از دانش‌آموختگان حقوق مطرح می‌کنند این است که «رسیدگی شکلی یعنی چه؟» و چرا در بسیاری از پرونده‌ها دادگاه‌ها بدون آنکه به ماهیت دعوا بپردازند، صرفاً با استناد به ایرادات شکلی، رأی به رد دعوا یا قرار عدم استماع صادر می‌کنند؟
در این مقاله، به‌زبان ساده و با استفاده از مثال‌های عملی، مفهوم رسیدگی شکلی را تشریح می‌کنیم، تفاوت آن را با رسیدگی ماهوی بیان کرده و جایگاه آن را در فرآیند دادرسی در دادگاه‌های حقوقی، کیفری و حتی دیوان عدالت اداری بررسی خواهیم کرد.
رسیدگی شکلی یعنی چه؟ تعریف دقیق و جایگاه در فرایند دادرسی
هر دعوا، شکایت یا درخواست قضایی، قبل از اینکه وارد بررسی محتوا و ماهیت شود، نیاز به عبور از یک مرحله مهم و فیلتر اولیه دارد که به آن «رسیدگی شکلی» گفته می‌شود. در این مرحله، دادگاه یا مرجع رسیدگی‌کننده صرفاً به این موضوع می‌پردازد که آیا طرح دعوا از نظر شکلی و فرمی صحیح است یا خیر؟ و اساساً آیا می‌توان به اصل اختلاف رسیدگی کرد یا نه.
رسیدگی شکلی در واقع ناظر به بررسی «درست بودن ظاهر پرونده» از نظر ضوابط قانونی است؛ یعنی آیا دعوا به‌درستی اقامه شده؟ آیا دادگاه صلاحیت رسیدگی دارد؟ آیا دعوا مشروع است؟ آیا هزینه دادرسی پرداخت شده؟ و از این دست موارد.
تا زمانی که یک پرونده نتواند از مرحله رسیدگی شکلی عبور کند، دادگاه حق ورود به بررسی دلایل، استدلال‌ها، شهود و مدارک را ندارد. به عبارت بهتر، رسیدگی شکلی دروازه‌ای برای ورود به ماهیت دعواست و اگر این دروازه باز نشود، رسیدگی ماهوی اساساً امکان‌پذیر نخواهد بود.
📌 جایگاه رسیدگی شکلی در روند دادرسی
در آیین دادرسی مدنی و کیفری، رسیدگی شکلی نقش فونداسیون را دارد. اگر این پایه به درستی شکل نگیرد، رأیی که دادگاه بعداً صادر می‌کند حتی اگر کاملاً عادلانه باشد، در مراجع تجدیدنظر قابل نقض خواهد بود. به همین دلیل، قوانین آیین دادرسی، مواد متعددی را به این مرحله اختصاص داده‌اند و تأکید دارند که دادگاه‌ها حتی‌الامکان نباید با انعطاف شخصی، این موارد شکلی را نادیده بگیرند.
برای درک بهتر، حالا به سراغ مهم‌ترین ارکان رسیدگی شکلی می‌رویم تا ببینیم چه شرایطی باید رعایت شود تا یک پرونده وارد مرحله ماهوی شود.
ارکان و پیش‌شرط‌های رسیدگی شکلی در دعاوی حقوقی
در دعاوی حقوقی، رعایت اصول شکلی از بدیهی‌ترین الزامات برای آغاز رسیدگی است. اگر حتی یکی از این اصول نقض شود، دادگاه بدون ورود به ماهیت، با صدور قرار مناسب دعوا را از دستور رسیدگی خارج می‌کند و این از تفاوت ها در رسیدگی شکلی و ماهوی است. در این بخش، با برخی از مهم‌ترین این ارکان آشنا می‌شویم:
📌 دادخواست باید به‌درستی تنظیم شده باشد
یکی از ابتدایی‌ترین شرایط شکلی در دعاوی حقوقی این است که ادعای خواهان در قالب “دادخواست رسمی” تنظیم و به دادگاه ارائه شود. اگر شخصی، ادعای خود را صرفاً در یک برگه عادی بنویسد و بدون رعایت فرم دادخواست تقدیم دادگاه کند، حتی اگر ادعای وی کاملاً صحیح باشد، دادگاه اجازه ورود به ماهیت ندارد.
🔍 ماده ۴۸ قانون آیین دادرسی مدنی به‌صراحت بیان می‌کند که شروع رسیدگی در دادگاه مستلزم تقدیم دادخواست است.
📌 صلاحیت دادگاه؛ شرط ورود به ماهیت
دادگاه ابتدا بررسی می‌کند که آیا صلاحیت محلی و ذاتی برای رسیدگی به دعوا را دارد یا خیر. اگر دادگاه به این نتیجه برسد که به هر دلیل (مثلاً به‌خاطر نوع دعوا یا محل اقامت خوانده) صلاحیت رسیدگی ندارد، حتی یک خط وارد بررسی ماهیت نمی‌شود و قرار عدم صلاحیت صادر می‌کند.
مثال کاربردی: اگر دعوای مربوط به مطالبه وجه ناشی از چک در دادگاه خانواده اقامه شود، چون دادگاه خانواده صلاحیت رسیدگی به دعاوی مالی ندارد، بدون بررسی مدارک، دعوا را رد می‌کند.
📌 اهلیت خواهان برای اقامه دعوا
یکی دیگر از ارکان رسیدگی شکلی، بررسی اهلیت خواهان برای اقامه دعواست. اهلیت یعنی اینکه شخص خواهان باید بالغ، عاقل و رشید باشد. اگر مثلاً فردی صغیر یا محجور (مثلاً تحت قیمومیت) بدون نماینده قانونی اقامه دعوا کند، دادگاه قرار رد دعوا صادر خواهد کرد.
📌 مشروعیت دعوای مطرح‌شده
اگر موضوع دعوا برخلاف قوانین یا اخلاق حسنه باشد، دادگاه حتی اگر شکلی مطرح شده باشد، باز هم به آن ورود نمی‌کند. برای مثال، اگر شخصی بخواهد از دیگری به دلیل نپرداختن پول ناشی از قمار شکایت کند، چون موضوع دعوا نامشروع است، دادگاه بدون بررسی ماهیت، آن را رد می‌کند.
📌 عدم وجود سابقه دادرسی در همان موضوع
اگر دعوایی قبلاً مطرح شده باشد و درباره‌اش حکم قطعی صادر شده باشد، اقامه مجدد آن به‌لحاظ شکلی غیرمجاز است و دادگاه قرار رد دعوا صادر می‌کند. این اصل در فقه و قانون تحت عنوان “اعتبار امر مختوم” شناخته می‌شود.
📌 پرداخت هزینه دادرسی
هزینه دادرسی نیز یکی از الزامات شکلی مهم است. اگر خواهان هزینه دادرسی را نپرداخته یا ناقص پرداخت کرده باشد، تا زمان تکمیل آن دادگاه وارد رسیدگی ماهوی نخواهد شد.
رسیدگی شکلی در دعاوی کیفری: از شکواییه تا ابلاغ قانونی
در دعاوی کیفری نیز رسیدگی شکلی نقش کلیدی دارد؛ اما برخی تفاوت‌های مهم با دادرسی حقوقی دارد. در این نوع دعاوی، شاکی می‌تواند شکایت خود را بدون تشریفات خاص و حتی روی برگه عادی تقدیم مرجع قضایی کند. با این حال، این آزادی در قالب شکایت، به معنای حذف رسیدگی شکلی نیست؛ بلکه شکل آن متفاوت است و مراجع قضایی همچنان به درستی طرح شکایت و رعایت اصول قانونی توجه دارند.
📌 شروع دادرسی کیفری با شکواییه
بر خلاف دعاوی حقوقی که آغاز آن منوط به دادخواست رسمی است، در دادرسی کیفری طرح شکایت با شکواییه شروع می‌شود. این شکواییه اگر چه می‌تواند روی یک کاغذ ساده نوشته شود، اما باید حاوی اطلاعات مشخصی باشد از جمله:
- مشخصات شاکی و مشتکی‌عنه
- نوع جرم ادعایی
- زمان و مکان وقوع جرم
- دلایل و مستندات اولیه (در صورت وجود)
اگر این موارد در شکایت ذکر نشود یا جرم از نوع غیرقابل تعقیب بدون شاکی خصوصی باشد و شاکی صلاحیت نداشته باشد، رسیدگی شکلی مانع ادامه روند خواهد شد.
📌 بررسی صلاحیت مرجع قضایی
در شکایات کیفری نیز یکی از گام‌های ابتدایی در رسیدگی شکلی، تشخیص صلاحیت مرجع رسیدگی‌کننده است. مثلاً اگر موضوع مربوط به جرم «افترا» باشد، باید در دادسرای عمومی و دادگاه کیفری دو مطرح شود، نه در دادگاه کیفری یک. تشخیص نادرست مرجع، منجر به صدور قرار عدم صلاحیت خواهد شد.
📌 ابلاغ قانونی و حق دفاع متهم
یکی از عناصر کلیدی در دادرسی کیفری، ابلاغ صحیح به متهم است. اگر احضاریه یا ابلاغیه به‌درستی به متهم نرسد، دادگاه نمی‌تواند وارد بررسی ماهیت اتهام شود. این موضوع به‌ویژه در پرونده‌هایی که به‌صورت غیابی رسیدگی می‌شوند، اهمیت بیشتری دارد.
در مواردی که متهم غایب است، اگر ابلاغ واقعی صورت نگرفته باشد، رأی صادره قابل ابطال است.
📌 مرور زمان و عدم قابلیت تعقیب
در برخی موارد، دادگاه در مرحله شکلی بررسی می‌کند که آیا شکایت در مهلت قانونی مطرح شده است یا نه. اگر جرم مشمول مرور زمان شده باشد، حتی اگر دلایل کافی وجود داشته باشد، پرونده مختومه می‌شود.
رسیدگی شکلی در دیوان عدالت اداری
دیوان عدالت اداری به عنوان عالی‌ترین مرجع نظارت قضایی بر تصمیمات و آرای مراجع اداری و شبه‌قضایی، دارای یک روش رسیدگی خاص و متفاوت از دادگاه‌های عمومی است. یکی از ویژگی‌های اصلی این مرجع، تمرکز بر رسیدگی شکلی در بسیاری از پرونده‌ها است، به‌ویژه در مرحله فرجام‌خواهی.
🔍 فرایند رسیدگی شکلی در دیوان عدالت اداری چگونه است؟
در بسیاری از مواردی که شکایت از تصمیم یا رأی یک هیأت شبه‌قضایی مانند هیأت حل اختلاف کار یا کمیسیون ماده ۱۰۰ شهرداری به دیوان عدالت اداری ارسال می‌شود، دیوان ابتدا از منظر شکلی به پرونده نگاه می‌کند، نه از جهت ماهیت اختلاف.
به عبارت دیگر، وظیفه دیوان در این حالت بررسی این است که آیا رأی صادرشده مطابق با ضوابط قانونی و آیین دادرسی بوده یا نه؟
دیوان عدالت اداری در این مرحله بررسی نمی‌کند که حق با کدام طرف است، بلکه تمرکز دارد بر اینکه:
- آیا مرجع صادرکننده رأی صلاحیت داشته؟
- آیا به طرفین دعوا فرصت دفاع داده شده؟
- آیا ابلاغ‌ها به درستی انجام شده؟
- آیا استدلال رأی، منطبق با قانون و مقررات بوده است؟
📌 نمونه واقعی از رسیدگی شکلی در دیوان
در یکی از آراء منتشرشده از شعبه ۱۹ دیوان عدالت اداری، شاکی نسبت به رأی هیأت حل اختلاف کار اعتراض کرده بود. اما در رأی دیوان آمده است:
«با بررسی ادله و استدلالات، تخطی از قوانین و مقررات که موجب نقض رأی معترض‌عنه شود ملاحظه نگردید… رسیدگی فرجامی از نوع شکلی است و دیوان وارد ماهیت نمی‌شود.»
در نتیجه، دیوان شکایت را رد و رأی هیأت بدوی را تأیید کرد؛ نه به‌خاطر اینکه ادعای شاکی بی‌پایه بود، بلکه به‌دلیل اینکه تخلف شکلی در فرایند رسیدگی قبلی مشاهده نشد.
📌 مبنای قانونی رسیدگی شکلی در دیوان
طبق بند ۲ ماده ۱۰ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، شکایات از آراء قطعی هیأت‌ها تنها از جهت نقض قوانین و مقررات یا مخالفت با آن‌ها قابل رسیدگی است. این یعنی دیوان فقط زمانی رأی را نقض می‌کند که به‌لحاظ شکلی یا قانونی، ایرادی جدی در صدور آن وجود داشته باشد.
نتیجه رسیدگی شکلی: قرار چیست و چه انواعی دارد؟
زمانی که دادگاه یا مرجع قضایی فقط شرایط شکلی دعوا را بررسی می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که آن شرایط به‌درستی رعایت نشده‌اند، وارد رسیدگی ماهوی نمی‌شود و به‌جای حکم، قرار صادر می‌کند. این قرارها از نوع آرایی هستند که قاطع دعوا نیستند، یعنی به خود اختلاف یا ادعای اصلی رسیدگی نمی‌کنند.
📝 قرار چیست؟ تعریف و جایگاه قانونی
بر اساس ماده ۲۹۹ قانون آیین دادرسی مدنی، اگر رأی دادگاه در مورد ماهیت دعوا باشد و آن را به‌طور کلی یا جزئی خاتمه دهد، «حکم» نام دارد. در غیر این صورت، رأی صادره «قرار» خواهد بود. بنابراین، قرار نتیجه‌ی یک رسیدگی شکلی است و در موارد زیر صادر می‌شود: در این بخش به پرکاربردترین قرارهایی که در نتیجه عدم رعایت الزامات شکلی صادر می‌شوند، اشاره می‌کنیم:
📌 قرار رد دعوا
این قرار وقتی صادر می‌شود که شرایط ابتدایی دعوا رعایت نشده باشد. مانند:
- اقامه دعوا توسط شخصی فاقد اهلیت
- طرح دعوا درباره موضوعی که برخلاف قانون یا نظم عمومی است
- طرح مجدد دعوایی که قبلاً رسیدگی و درباره‌اش حکم قطعی صادر شده است
نمونه: فردی برای گرفتن پول قمار شکایت می‌کند؛ دادگاه بدون ورود به ماهیت، دعوا را رد می‌کند.
📌 قرار عدم استماع دعوا
اگر دعوا در شرایطی مطرح شود که از نظر قانونی قابل رسیدگی نباشد (مثلاً طرح دعوا خارج از مهلت قانونی یا بدون رعایت تشریفات خاص)، دادگاه قرار عدم استماع صادر می‌کند.
تفاوت این قرار با «رد دعوا» در این است که حتی اگر دادگاه بخواهد وارد بررسی شود، از نظر قانون مجاز نیست.
📌 قرار عدم صلاحیت
در صورتی که دادگاه پس از بررسی شکلی متوجه شود که صلاحیت رسیدگی به دعوا را ندارد (چه صلاحیت محلی و چه ذاتی)، پرونده را به مرجع صالح ارجاع می‌دهد و قرار عدم صلاحیت صادر می‌کند.
📌 قرار ابطال دادخواست
اگر دادخواست ناقص باشد و با وجود اخطار رفع نقص، خواهان اقدام نکند، دادگاه قرار ابطال دادخواست صادر می کند. این نیز نوعی قرار شکلی است که پیش از ورود به ماهیت صادر می‌شود.
⚖️ آثار قرارها در دادرسی
- قابل تجدیدنظر بودن: برخی قرارها، مانند قرار رد دعوا، قابل اعتراض در دادگاه تجدیدنظر هستند.
- عدم رسیدگی به ماهیت: صدور قرار به معنای این است که دادگاه اصلاً وارد بررسی ادله، اسناد یا شهادت شهود نشده است.
- امکان طرح مجدد: در بسیاری از موارد، پس از رفع ایراد شکلی، امکان طرح مجدد دعوا وجود دارد (غیر از مواردی مثل قرار سقوط دعوا).
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون رسیدگی شکلی را مشاهده می فرمایید:
❓ من یک دعوای حقوقی برای مطالبه طلبم مطرح کردم ولی دادگاه نوشته قرار رد دعوا به‌دلیل عدم صلاحیت صادر کرده؛ یعنی چی؟ آیا دعوای من باخته شده؟
✅ خیر. قرار رد دعوا به معنای شکست قطعی در پرونده نیست. وقتی دادگاه تشخیص بدهد که به لحاظ صلاحیت ذاتی یا محلی قادر به رسیدگی نیست (مثلاً دعوا باید در دادگاه دیگری مطرح می‌شد)، دعوا را بدون بررسی ماهیت، رد می‌کند. شما می‌توانید همان دعوا را در مرجع صالح مجدداً مطرح کنید.
❓ چرا قاضی گفت که به‌دلیل “عدم پرداخت هزینه دادرسی”، فعلاً به پرونده من رسیدگی نمی‌کند؟ مگر نمی‌توانم بعداً پرداخت کنم؟
✅ دادگاه‌ها موظف‌اند پیش از ورود به ماهیت دعوا، هزینه دادرسی را بررسی کنند. اگر هزینه به‌موقع پرداخت نشود، دادگاه اخطار رفع نقص صادر می‌کند. اگر باز هم پرداخت نشود، قرار ابطال دادخواست صادر خواهد شد. یعنی اصلاً رسیدگی به دعوا شروع نمی‌شود. شما می‌توانید پس از آماده کردن مدارک و هزینه‌ها، دوباره دادخواست بدهید.
❓ من برای شکایت از رأی هیأت حل اختلاف کار به دیوان عدالت اداری مراجعه کردم، ولی نوشتند “رسیدگی شکلی است” و رد شد! یعنی چه؟
✅ دیوان عدالت اداری، در رسیدگی به آراء قطعی هیأت‌های شبه‌قضایی مانند هیأت حل اختلاف کار، فقط از نظر رعایت قوانین و مقررات شکلی بررسی می‌کند. اگر تخلف شکلی یا قانونی دیده نشود، حتی اگر رأی به ضرر شما باشد، دیوان وارد ماهیت نمی‌شود و اعتراض شما را رد می‌کند. این شیوه رسیدگی شکلی است، نه ماهوی.