سقوط از ارتفاع یکی از شایع‌ترین و خطرناک‌ترین حوادث در محیط‌های کاری، به‌ویژه پروژه‌های عمرانی و ساختمانی است. این نوع حادثه نه‌تنها منجر به آسیب‌های شدید جسمی مانند شکستگی استخوان، ضربه مغزی یا فلج می‌شود، بلکه فرآیند جبران خسارت آن نیز بسیار پیچیده است.
در قانون ایران، برای هرگونه آسیب بدنی ناشی از سقوط، بسته به نوع و شدت آن، دیه یا ارش تعیین می‌شود. اما بسیاری از کارگران و کارفرمایان نمی‌دانند که چگونه می‌توانند دیه سقوط را مطالبه یا پرداخت کنند، چه مدارکی لازم است، یا مسئولیت این دیه بر عهده چه کسی قرار می‌گیرد. در این مقاله، به‌صورت مرحله‌ای و با تحلیل قوانین مرتبط، به تمامی جنبه‌های حقوقی و بیمه‌ای دیه سقوط از ارتفاع می‌پردازیم.
حادثه ناشی و چه آسیب‌هایی که شامل دیه می‌شود
در قوانین تأمین اجتماعی و قانون کار ایران، یکی از مهم‌ترین مفاهیم حقوقی مرتبط با دیه سقوط از ارتفاع، «حادثه ناشی از کار» است. طبق ماده ۶۰ قانون تأمین اجتماعی، اگر حادثه‌ای در حین انجام وظیفه یا به سبب آن رخ دهد، یک حادثه ناشی از کار محسوب می‌شود. این تعریف گسترده، انواع آسیب‌ها از جمله سقوط از داربست، پرت شدن در چاه، افتادن از سقف، یا لغزش از طبقات ساختمان را نیز در بر می‌گیرد.
✅ شرایطی که سقوط از ارتفاع حادثه ناشی از کار محسوب می‌شود
- هنگام حضور کارگر در محل کارگاه و انجام وظایف شغلی
- در مسیر رفت‌وبرگشت بین خانه و محل کار (در زمان عادی)
- حین مأموریت کاری خارج از شرکت یا کارگاه
- هنگام مراجعه به مراکز درمانی برای امور مرتبط با کار
- حین کمک‌رسانی به دیگر همکاران یا نجات جان افراد در محل کار
⚖️ آسیب‌هایی که در سقوط از ارتفاع مشمول دیه هستند
هر آسیبی که مستند به گزارش پزشکی قانونی باشد و با سقوط ارتباط مستقیم داشته باشد، می‌تواند مبنای دریافت دیه یا ارش قرار گیرد، مانند:
- شکستگی استخوان‌ها (دست، پا، کمر، جمجمه و…)
- صدمات مغزی (ضربه مغزی، خونریزی، کما)
- کبودی، پارگی، زخم، خراشیدگی و آسیب‌های سطحی
- آسیب به نخاع یا اعصاب (فلج موضعی یا دائمی)
- نقص عضو، قطع انگشت، از کار افتادگی بخشی از بدن
📌 نکته:
در برخی موارد، حتی کوفتگی ساده یا خراشیدگی جزئی نیز اگر در گزارش پزشکی قانونی تأیید شده باشد، مشمول ارش خواهد بود. به همین دلیل مراجعه به پزشکی قانونی قدمی حیاتی در پیگیری حقوقی حادثه محسوب می‌شود.
محاسبه دیه سقوط از ارتفاع بر اساس نوع آسیب‌ها
محاسبه دیه سقوط از ارتفاع در قانون ایران، بر پایه‌ی نوع آسیب‌ها و شدت صدمات وارده به اعضای بدن انجام می‌شود؛ نه خود حادثه. بنابراین، هر جراحتی که در اثر سقوط ایجاد شده باشد، مشمول دیه‌ای جداگانه است و مجموع این مبالغ، دیه نهایی را تشکیل می‌دهد.
✅ دیه شکستگی استخوان‌ها بر اساس قانون
طبق ماده ۵۶۹ قانون مجازات اسلامی اگر استخوانی بشکند و بی‌عیب جوش بخورد، دیه آن چهار پنجم دیه شکستگی خواهد بود. دیه شکستگی کاملِ عضو دارای دیه مقدر، یک‌پنجم دیه آن عضو است.
📌 مثال‌های کاربردی با نرخ ۱۴۰۴ (ماه غیرحرام):
- شکستگی دست = ۱۰٪ دیه کامل = حدود ۱۶۰ میلیون تومان
- شکستگی ساق پا (نازک‌نی یا درشت‌نی) = ۵٪ دیه کامل = ۸۰ میلیون تومان
- شکستگی ترقوه = حدود ۶۴ میلیون تومان
⚖️ دیه جمجمه شکسته، ضربه مغزی و کما
بر اساس ماده ۷۰۹ قانون مجازات اسلامی:
- هاشمه (شکستگی جمجمه بدون بریدگی پوست) = ۱۰٪ دیه کامل
- مأمومه (رسیدن جراحت به کیسه مغز) = ۳۳٪ دیه کامل
- دامغه (پارگی کیسه مغز) = مأمومه + ارش اضافی
❗️در صورت وجود خونریزی مغزی یا کمای چندروزه، پزشکی قانونی ممکن است ارش سنگین (ده‌ها درصد از دیه کامل) را تعیین کند.
📌 دیه جراحات سطحی و بخیه شده
- حارصه (خراش پوست بدون خونریزی) = ۱٪ دیه کامل = ۱۶ میلیون تومان
- دامیه (خراش با خونریزی) = ۲٪ دیه = ۳۲ میلیون تومان
- موضحه (زخم تا روی استخوان) = ۵٪ دیه = ۸۰ میلیون تومان
✳️ نکته مهم: اگر زخم نیاز به بخیه داشته باشد، در برخی موارد ارش جداگانه هم توسط پزشکی قانونی تعیین می‌شود.
✅ دیه آسیب به لگن، مهره گردن و ستون فقرات
- شکستگی مهره گردن بدون عارضه = تا ۱۰٪ دیه کامل
- آسیب به نخاع یا فلج پاها = دیه جداگانه برای ستون فقرات + دیه فلجی (تا دو سوم دیه کامل)
- آسیب به لگن خاصره بسته به نوع و میزان، شامل ارش یا درصدی از دیه کامل می‌شود.
📌 در پرونده‌های سقوط از طبقات بالا، معمولاً فرد دچار آسیب‌های ترکیبی است؛ بنابراین پزشکی قانونی به‌ازای هر عضو آسیب‌دیده، درصدی از دیه را مشخص می‌کند و جمع این درصدها مبلغ نهایی دیه را تشکیل می‌دهد.
مسئولیت کارفرما در حوادث ناشی از سقوط از ارتفاع
وقتی سقوط از ارتفاع در محیط کار رخ می‌دهد، این سؤال اساسی مطرح می‌شود که: مسئول پرداخت دیه کیست؟ کارفرما یا بیمه؟ پاسخ این سؤال در ماده ۹۵ قانون کار و سایر مقررات ایمنی و بهداشت کار نهفته است. قانون به‌طور شفاف اعلام می‌کند که اگر کارفرما وظایف خود در خصوص ایمنی محیط کار را انجام نداده باشد، در برابر حادثه مسئول است.
✅ وظایف قانونی کارفرما برای پیشگیری از حادثه
طبق قانون:
- تهیه و در اختیار گذاشتن تجهیزات ایمنی مانند کمربند و کلاه ایمنی
- آموزش نحوه صحیح کار با ابزار و ماشین‌آلات
- نظارت بر رعایت مقررات ایمنی توسط کارگران
- محصور کردن محل‌های خطرناک مثل چاه، آسانسور یا محل سقوط
- نصب تابلوهای هشداردهنده در تمام نقاط پرریسک
📌 نکته:
حتی اگر حادثه ناشی از کار به‌خاطر اشتباه کارگر رخ دهد، اگر کارفرما شرایط ایمنی را رعایت نکرده باشد، باز هم مقصر محسوب می‌شود.
❌ پیامدهای حقوقی و کیفری برای کارفرمای مقصر
اگر مشخص شود که کارفرما در وقوع حادثه کوتاهی کرده است:
- باید دیه کامل یا بخشی از آن را طبق نظریه دادگاه پرداخت کند.
- اگر کارگر فوت شده باشد، موظف به پرداخت دیه کامل انسان خواهد بود.
- کارفرما همچنین باید خسارات تأمین اجتماعی بابت هزینه درمان، مستمری یا نقص عضو را نیز جبران کند.
- در برخی موارد ممکن است با حبس تعزیری یا جزای نقدی نیز مواجه شود.
📝 بر اساس رویه عملی، کارشناسان اداره کار و پزشکی قانونی با بررسی محل حادثه، گزارش تقصیر تنظیم می‌کنند و نظر نهایی درباره میزان قصور کارفرما توسط دادگاه اعلام می‌شود.
بیمه حوادث شغلی، تأمین اجتماعی و پرداخت دیه سقوط
وقتی کارگری در اثر سقوط از ارتفاع آسیب می‌بیند، بیمه تأمین اجتماعی و بیمه مسئولیت کارفرما به‌عنوان ابزارهای جبران خسارت وارد عمل می‌شوند. هدف اصلی این بیمه‌ها، حمایت از کارگر و جلوگیری از فشار مالی مستقیم به کارفرما در شرایط قانونی است.
📌 نقش بیمه تأمین اجتماعی در پرداخت خسارت
بر اساس ماده ۵۴ قانون تأمین اجتماعی، کارگران بیمه‌شده که دچار حادثه کاری شوند، از خدمات کامل درمانی بهره‌مند می‌شوند، از جمله:
- درمان سرپایی و بستری
- دارو، عکس، آزمایش، فیزیوتراپی و…
- غرامت ایام بیماری
- مستمری نقص عضو یا فوت
✅ تأمین اجتماعی در صورتی این خدمات را ارائه می‌دهد که:
- حادثه ناشی از کار باشد.
- کارگر بیمه فعال داشته باشد.
- کارفرما حادثه را حداکثر ظرف ۳ روز اداری به شعبه مربوط گزارش کند.
📝 بیمه مسئولیت کارفرما در مقابل کارگران
بسیاری از کارفرمایان برای آسودگی خیال بیشتر، کارگران خود را تحت پوشش بیمه مسئولیت مدنی کارفرما قرار می‌دهند. این بیمه در مواردی که کارفرما مقصر شناخته شود، هزینه دیه و ارش را تا سقف مشخص جبران می‌کند و از مشکلات احتمالی بین کارگر و کارفرما جلوگیری می کند.
📌 نکته:
اگر کارفرما این بیمه را تهیه نکرده باشد و مقصر شناخته شود، باید تمام دیه و خسارات را شخصاً بپردازد.
🛡️ بیمه حوادث انفرادی برای افراد فاقد بیمه
در مواردی که کارگر به هر دلیلی تحت پوشش تأمین اجتماعی یا بیمه مسئولیت نباشد، می‌تواند با خرید بیمه حوادث انفرادی، از پوشش‌های زیر بهره‌مند شود:
- دیه نقص عضو
- هزینه‌های درمانی
- غرامت فوت
- هزینه کفن و دفن
این بیمه حتی برای اتباع خارجی فاقد مجوز کار نیز قابل خریداری است.
ارش پزشکی قانونی در سقوط از ارتفاع و نقش آن در حکم نهایی
در بسیاری از موارد سقوط از ارتفاع، صدماتی به بدن فرد وارد می‌شود که برای آن‌ها در قانون، دیه مشخص و مقدر تعیین نشده است. در این حالت، قاضی با کمک نظریه پزشکی قانونی، ارش تعیین می‌کند. ارش نوعی دیه نامعین است که براساس شدت آسیب، محل آن در بدن، و آثار باقی‌مانده، محاسبه می‌شود.
🔍 تفاوت دیه و ارش چیست؟
- دیه: مبلغ مشخص‌شده در قانون برای صدمات خاص مثل قطع دست، شکستگی جمجمه، یا از بین رفتن بینایی.
- ارش: مبلغی که قانون برای آن عددی تعیین نکرده و باید توسط پزشکی قانونی و قاضی مشخص شود، مثل آسیب عصبی خفیف، پارگی عضله، یا کاهش قدرت حرکتی انگشت.
📝 ارش چگونه تعیین می‌شود؟
در فرآیند بررسی پرونده، پزشکی قانونی با معاینه دقیق مصدوم موارد زیر را ارزیابی می‌کند:
- محل آسیب و میزان اثرگذاری بر توانایی‌های بدن
- مدت زمان نقاهت و محدودیت‌های ناشی از آن
- آثار طولانی‌مدت یا دائمی
سپس نظریه کارشناسی خود را با ذکر درصد ارش یا پیشنهاد عددی، به مرجع قضایی ارائه می‌دهد.
📌 مثال‌های رایج از موارد ارش در سقوط از ارتفاع:
- خونریزی مغزی بدون پارگی کیسه مغز
- ضربه مغزی با اختلال موقت در هوشیاری
- آسیب به مهره‌ها یا لگن بدون شکستگی کامل
- عوارض عصبی موضعی (بی‌حسی، گزگز یا کاهش دامنه حرکت)
- زخم‌های بخیه‌شده عمیق یا با جای‌مانده اثر دائمی
✅ قاضی در نهایت با توجه به نظریه پزشکی قانونی، مبلغ ارش را به صورت درصدی از دیه کامل یا عدد مشخص تعیین و در حکم لحاظ می‌کند.
مراحل شکایت و مطالبه دیه سقوط از ارتفاع
وقتی حادثه‌ای مانند سقوط از طبقات ساختمان یا داربست رخ می‌دهد، بسیاری از کارگران یا خانواده آن‌ها نمی‌دانند از کجا باید شروع کنند یا چه مدارکی نیاز است. پیگیری صحیح و دقیق این موارد می‌تواند تفاوت میان دریافت کامل دیه یا از بین رفتن حق قانونی باشد.
✅ مرحله اول: گزارش حادثه به کارفرما و سازمان تأمین اجتماعی
طبق قانون، کارفرما موظف است حداکثر تا سه روز کاری پس از حادثه، وقوع آن را به شعبه تأمین اجتماعی و اداره کار اعلام کند. این گزارش برای تشکیل پرونده و استفاده از مزایای بیمه ضروری است.
📌 اگر کارفرما از اعلام حادثه خودداری کند کارگر یا خانواده او می‌توانند شخصاً از طریق مراجع انتظامی (کلانتری) و اداره کار اقدام کنند.
⚖️ مرحله دوم: مراجعه به پزشکی قانونی با معرفی‌نامه رسمی
برای تعیین نوع و شدت صدمات، نیاز به بررسی پزشکی قانونی است. این بررسی معمولاً با نامه رسمی از مرجع قضایی یا اداره کار انجام می‌شود و گزارش آن، مبنای تعیین دیه یا ارش است.
🔍 نکته مهم:
پزشکی قانونی ممکن است چند نوبت معاینه تعیین کند (برای مثال، بررسی پس از پایان دوران نقاهت یا برای تشخیص اثرات ماندگار صدمات).
✅ مرحله سوم: تشکیل پرونده قضایی یا استفاده از بیمه
دو مسیر موازی برای مطالبه دیه وجود دارد:
-
شکایت کیفری یا حقوقی در دادگاه: اگر کارفرما یا شخص ثالثی در بروز حادثه مقصر باشد (مثلاً ایمن‌سازی انجام نشده یا نظارت کافی وجود نداشته)، می‌توان علیه او شکایت کرد و با حکم دادگاه، دیه دریافت کرد.
-
استفاده از بیمه مسئولیت یا بیمه حوادث: در صورتی که کارگر تحت پوشش بیمه باشد (تأمین اجتماعی یا بیمه مسئولیت کارفرما)، می‌توان از طریق بیمه‌گر نیز برای دریافت دیه اقدام کرد.
بسیاری از کارشناسان حقوقی توصیه می‌کنند هر دو مسیر همزمان یا به ترتیب دنبال شود تا حق فرد آسیب‌دیده از بین نرود.
✅ مرحله چهارم: صدور حکم و پرداخت دیه
پس از بررسی مدارک، نظریه پزشکی قانونی، و تعیین میزان تقصیر، دادگاه رأی نهایی را صادر کرده و مبلغ دیه یا ارش را تعیین می‌کند.
مهلت پرداخت دیه: طبق عرف و رویه قضایی، معمولاً ظرف ۳ ماه از تاریخ قطعیت حکم باید پرداخت انجام شود؛ مگر آنکه در حکم دادگاه یا توافق طرفین مدت دیگری تعیین شده باشد.
سوالات متداول
در این بخش از مقاله سوالات متداول پیرامون دیه سقوط از ارتفاع مطرح شده است:
❓ برادرم کارگر پروژه عمرانی بود و از ارتفاع سقوط کرد و متأسفانه فوت شد. تأمین اجتماعی می‌گه فوت ناشی از کار هست ولی بیمه‌نامه خاصی نداشت. دیه از کجا باید پرداخت بشه؟
✅ در صورت اثبات حادثه به‌عنوان حادثه ناشی از کار، پرداخت دیه بر عهده کارفرما خواهد بود. اگر بیمه مسئولیت کارفرما وجود داشته باشد، دیه از طریق آن پرداخت می‌شود؛ در غیر این‌صورت، شخص کارفرما باید دیه کامل را طبق رأی دادگاه بپردازد.
❓ من از طبقه چهارم هنگام بتن‌ریزی سقوط کردم. شکستگی لگن و مچ دست دارم. بیمه هم هستم. الان نمی‌دونم اول باید به بیمه مراجعه کنم یا شکایت کنم؟
✅ بهترین مسیر این است که ابتدا به اداره کار و سپس پزشکی قانونی مراجعه کنید تا آسیب‌هایتان مستند شود. سپس می‌توانید هم از طریق بیمه مسئولیت کارفرما یا تأمین اجتماعی خسارات را پیگیری کنید و هم اگر نیاز بود، به دادگاه شکایت کنید. بیمه و شکایت دو مسیر جدا هستند که می‌توانید به‌صورت همزمان یا مکمل دنبال کنید تا دیه و غرامت خود را کامل دریافت نمایید.
❓ من کارگر روزمزد هستم و چند روز پیش از پله طبقه دوم ساختمانی که در آن کار می‌کردم سقوط کردم. زانوم آسیب دیده و چند روزه نمی‌تونم راه برم. چون قرارداد رسمی ندارم، می‌تونم برای دیه اقدام کنم؟
✅ بله، داشتن قرارداد کتبی شرط دریافت دیه نیست. اگر بتوانید با شهادت شهود، عکس، پیامک یا هر مدرکی ثابت کنید که در محل کار و حین انجام وظیفه دچار حادثه شده‌اید، مشمول قانون حوادث ناشی از کار می‌شوید. در این صورت، می‌توانید از طریق شکایت به دادسرا، گزارش پزشکی قانونی و همکاری اداره کار، دیه خود را از کارفرما یا بیمه مطالبه کنید.