سقط جنین هم از منظر فقهی و هم از نظر قانونی، یکی از مسائل حساس و پرچالش در نظام حقوقی ایران است. برخلاف تصور بسیاری، از بین بردن جنین در هر مرحله‌ای از رشد، حتی در هفته‌های ابتدایی بارداری، مشمول پرداخت دیه می‌شود. قانون مجازات اسلامی با دقت تمام، برای هر مرحله از رشد جنین، از نطفه تا جنین کامل با روح، دیه مشخصی تعیین کرده است. در کنار دیه، در برخی موارد، فرد مباشر سقط ممکن است به پرداخت کفاره و حتی تحمل مجازات حبس نیز محکوم شود.
در این مقاله به‌صورت دقیق و مرحله‌ای بررسی خواهیم کرد که دیه سقط جنین در سال ۱۴۰۴ در هر یک از مراحل رشد (نطفه، علقه، مضغه، عظام، کامل بدون روح، و جنین با روح) چه میزان است. همچنین خواهیم گفت که دیه به چه کسانی تعلق می‌گیرد، چه کسی موظف به پرداخت آن است، در چه شرایطی باید کفاره داد، و چه تفاوت‌هایی میان سقط جنین پسر، دختر و مشتبه وجود دارد.
دیه سقط جنین چیست و چرا پرداخت آن الزامی است؟
سقط جنین، یعنی پایان یافتن زودهنگام بارداری به‌گونه‌ای که جنین پیش از رسیدن به مرحله حیات خارج از رحم از بین برود. این اتفاق ممکن است عمدی یا غیرعمدی باشد؛ اما در هر دو حالت، مطابق قانون و فقه اسلامی، آثار حقوقی جدی مانند پرداخت دیه به دنبال دارد. دیه سقط جنین بر مبنای مرحله رشد جنین در زمان سقط، تعیین و محاسبه می‌شود.
📌 تعریف سقط جنین از منظر فقه و قانون
از منظر فقه اسلامی، سقط جنین بدون عذر شرعی، حرام و در حکم «قتل نفس» است، حتی اگر در روزهای ابتدایی بارداری باشد. فقیهان شیعه تصریح می‌کنند که از لحظه‌ای که نطفه در رحم مادر مستقر می‌شود، حیات بالقوه‌ای در حال شکل‌گیری است که از احترام شرعی برخوردار است.
در قانون مجازات اسلامی نیز، سقط جنین جرم محسوب شده و در مواد ۶۲۲ تا ۶۲۴ ق.م.ا و ماده ۷۱۶ به‌طور خاص درباره مجازات‌ها و دیه آن صحبت شده است. مهم‌ترین معیار، مرحله رشد جنین و وجود یا عدم وجود روح در او است که در میزان دیه تأثیرگذار است.
📌 تفاوت سقط عمدی، غیرعمدی و قانونی
- سقط عمدی: اگر فردی (اعم از مادر، پزشک یا شخص دیگر) آگاهانه و بدون مجوز شرعی اقدام به سقط کند، افزون بر دیه، ممکن است مشمول حبس تعزیری و در برخی موارد نادر، قصاص شود.
- سقط غیرعمدی: اگر به‌طور سهوی یا در نتیجه حادثه‌ای مثل تصادف رخ دهد، باز هم دیه برقرار است، ولی مجازات تعزیری وجود ندارد.
- سقط قانونی: در موارد خاص و با مجوز پزشکی قانونی، مثل وجود نقص جدی در جنین یا تهدید حیات مادر، سقط مجاز بوده و نیاز به پرداخت دیه و کفاره ندارد، البته باید این مجوز پیش از ۱۹ هفتگی (قبل از دمیدن روح) صادر شده باشد.
دیه سقط جنین در مراحل مختلف رشد جنین در سال 1404
میزان دیه‌ای که برای سقط جنین باید پرداخت شود، به‌طور مستقیم با مرحله رشد جنین در لحظه سقط مرتبط است. قانون مجازات اسلامی در ماده ۷۱۶ به‌روشنی، شش مرحله اصلی رشد جنین را مشخص کرده و برای هر مرحله، درصدی از دیه کامل را در نظر گرفته است. این درصدها نشان می‌دهند که هرچه جنین به مراحل بالاتری از رشد نزدیک‌تر شده باشد، ارزش دیه او نیز بیشتر خواهد بود.
⚖️ دیه نطفه مستقر در رحم (دو هفته اول بارداری)
نطفه، اولین مرحله پس از لقاح است؛ زمانی که اسپرم و تخمک به‌هم می‌رسند و تخمک لقاح‌یافته در رحم استقرار پیدا می‌کند. اگر در این مرحله جنین سقط شود:
- مطابق بند الف ماده ۷۱۶: دیه برابر با ۲٪ دیه کامل است.
- دیه ۱۴۰۴ معادل: حدود ۳۲ میلیون تومان (با فرض دیه کامل ۱.۶ میلیارد تومان).
⚖️ دیه علقه (چهار هفته بارداری)
علقه به معنای «خون بسته» است و به هفته سوم یا چهارم بارداری اطلاق می‌شود. در این مرحله جنین از حالت سلولی صرف خارج شده و ساختار ابتدایی خود را آغاز می‌کند.
- مطابق بند ب ماده ۷۱۶: دیه برابر با ۴٪ دیه کامل است.
- مطابق فتاوای فقهی: معادل ۴۰ دینار طلا نیز ذکر شده است.
- دیه ۱۴۰۴ معادل: حدود ۶۴ میلیون تومان.
⚖️ دیه مضغه (هشت هفته بارداری)
مضغه، جنینی است که به صورت توده‌ای از گوشت درآمده و اندام‌های اولیه آن در حال شکل‌گیری است. این مرحله در حدود هفته هفتم تا هشتم بارداری است.
- مطابق بند پ ماده ۷۱۶: دیه برابر با ۶٪ دیه کامل است.
- در فقه اسلامی: ۶۰ دینار طلا معادل آن ذکر شده.
- دیه ۱۴۰۴ معادل: حدود ۹۶ میلیون تومان.
⚖️ دیه عظام (۱۲ هفته بارداری)
در این مرحله، جنین به مرحله استخوان‌بندی رسیده است، اما هنوز گوشت بر استخوان‌ها روییده نشده و اسکلت‌بندی ابتدایی کامل شده است.
- مطابق بند ت ماده ۷۱۶: دیه معادل ۸٪ دیه کامل است.
- در فقه: معادل ۸۰ دینار طلا.
- دیه ۱۴۰۴ معادل: حدود ۱۲۸ میلیون تومان.
⚖️ دیه جنین کامل بدون روح (حدود ۱۶ هفتگی)
تا هفته شانزدهم، جنین ممکن است از نظر ظاهری کامل شده باشد، ولی روح در او دمیده نشده باشد. طبق باور دینی، این مرحله مرز مهمی میان مراحل پیش و پس از دمیدن روح است.
- مطابق بند ث ماده ۷۱۶: دیه برابر ۱۰٪ دیه کامل.
- در فقه: معادل ۱۰۰ دینار طلا
- دیه ۱۴۰۴ معادل: حدود ۱۶۰ میلیون تومان.
دیه سقط جنینی که روح در آن دمیده شده است
از نظر شرعی، دمیده شدن روح در جنین نقطه عطفی در رشد جنین و ارزش‌گذاری دیه اوست. در فقه اسلامی و همچنین قانون مجازات اسلامی، از زمانی که روح در بدن جنین دمیده می‌شود، او به‌مثابه انسان کامل تلقی شده و دیه‌اش مشابه دیه یک انسان زنده در نظر گرفته می‌شود. این مرحله معمولاً در هفته ۱۶ بارداری به بعد اتفاق می‌افتد.
دیه جنین پسر
اگر جنینی که در او روح دمیده شده، پسر باشد:
- بر اساس بند ج ماده ۷۱۶ قانون مجازات اسلامی: دیه او برابر دیه کامل انسان است.(۱.۶ میلیارد)
- مطابق منابع فقهی: معادل ۱۰۰۰ دینار یا مثقال طلا.
دیه جنین دختر
در صورتی که جنین روح داشته و دختر باشد:
- دیه او برابر نصف دیه کامل انسان است.
- مطابق منابع فقهی: معادل ۵۰۰ دینار یا مثقال طلا.
- دیه ۱۴۰۴ معادل: حدود ۸۰۰ میلیون تومان.
دیه جنین مشتبه یا خنثی
در موارد نادری که پس از دمیده شدن روح، جنسیت جنین نامشخص یا هر دو اندام جنسی (زنانه و مردانه) را داشته باشد، اصطلاحاً به او جنین خنثی یا مشتبه گفته می‌شود.
- دیه او مطابق قانون و فتاوا، سه‌چهارم دیه کامل است.
- مطابق منابع فقهی: معادل ۷۵۰ دینار یا مثقال طلا.
- دیه ۱۴۰۴ معادل: حدود ۱۲۰۰ میلیون تومان (۱.۲ میلیارد).
🔍 معیار تشخیص دمیده‌شدن روح و زمان آن
در فقه شیعه، معیار اصلی برای دمیدن روح، گذشت ۴ ماه قمری از بارداری (حدود ۱۲۰ روز یا ۱۶ هفته) است. در برخی تفاسیر پزشکی، تشخیص این زمان با بررسی علائم ضربان قلب، حرکت جنین یا صدور مجوز سقط قبل از این مرحله صورت می‌گیرد.
در صدور مجوزهای قانونی برای سقط، معمولاً پیش از دمیدن روح (قبل از ۱۶ هفتگی) اجازه داده می‌شود، چرا که پس از آن، سقط هم شرعاً و هم قانوناً ممنوع و مجازات‌پذیر است.
📝 نکته تکمیلی:
بر اساس تبصره ماده ۵۵۱ قانون مجازات اسلامی و نظریه مشورتی قوه قضاییه، اگر دیه جنین دختر بعد از دمیده شدن روح، به نصف برسد، تفاوت آن تا سقف دیه مرد می‌تواند از صندوق تأمین خسارت‌های بدنی پرداخت شود؛ مشروط به اینکه شرایط ماده برقرار باشد.
محاسبه دیه سقط چندقلویی یا سقط بیش از یک جنین
سقط یک جنین به‌تنهایی دارای آثار حقوقی و شرعی خاص خود است، اما در مواردی که چند جنین به‌طور هم‌زمان سقط می‌شوند (مثلاً در بارداری دوقلو، سه‌قلو یا بیشتر)، مسأله پیچیده‌تر می‌شود. قانون مجازات اسلامی برای این وضعیت نیز تعیین‌تکلیف کرده و قواعد مشخصی دارد.
دیه سقط هم‌زمان چند جنین چگونه محاسبه می‌شود؟
📌 اصل کلی: دیه هر جنین به‌صورت مستقل محاسبه و جمع بسته می‌شود؛ یعنی اگر چند جنین در یک سقط از بین بروند، دیه مربوط به هرکدام از آن‌ها باید جداگانه و طبق مرحله رشد همان جنین پرداخت شود.
مثال‌های کاربردی:
🔹 سقط دو جنین پسر که روح در آن‌ها دمیده شده باشد:
- هر جنین پسر: دیه کامل = ۱.۶ میلیارد تومان
- مجموع دیه: ۳.۲ میلیارد تومان
🔹 سقط سه جنین در مراحل متفاوت:
- جنین اول: مضغه (۶٪ دیه) = ۹۶ میلیون
- جنین دوم: کامل بدون روح (۱۰٪ دیه) = ۱۶۰ میلیون
- جنین سوم: دختر با روح = ۸۰۰ میلیون
- مجموع دیه: ۱.۰۵۶ میلیارد تومان
نکات مهم فقهی و قانونی
طبق فتاوای معتبر، در تعیین دیه چندقلویی، ملاک جنسیت و مرحله رشد هر جنین به‌صورت جداگانه بررسی می‌شود. اگر در اثر سهل‌انگاری یا اقدام مستقیم پزشک یا شخص ثالث، چند جنین سقط شوند، او موظف است مجموع دیه تمام جنین‌ها را بپردازد.
در موارد نادر مانند سقط قانونی برای حفظ جان مادر یا نجات یکی از جنین‌ها در بارداری چندقلو، اگر با مجوز پزشکی قانونی و پیش از دمیدن روح باشد، دیه ساقط می‌شود؛ اما در غیر این صورت، همچنان مسئولیت دیه پابرجاست.
دیه سقط جنین بر عهده چه کسی است؟
یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها در پرونده‌های مربوط به سقط جنین این است که پرداخت دیه به عهده کیست؟ آیا صرفاً پزشک مسئول است؟ آیا مادر در مواردی مسئول پرداخت است؟ قانون مجازات اسلامی در این‌باره پاسخ روشنی دارد: هرکس که به‌صورت مستقیم باعث سقط جنین شود، ضامن پرداخت دیه است.
📌 مباشر سقط چه کسی است؟
در اصطلاح حقوقی، مباشر به کسی گفته می‌شود که مستقیماً عمل فیزیکی منجر به سقط را انجام داده است. حال این شخص ممکن است مادر، پزشک، پرستار، ماما، داروساز یا حتی شخص ثالثی باشد.
پزشک، مادر یا شخص ثالث؛ چه کسی ضامن است؟
- اگر مادر با علم و اراده شخصی، مثلاً با خوردن قرص، تزریق آمپول یا استفاده از روش‌های سنتی باعث سقط شود، خودِ او ضامن دیه است.
- اگر پزشک یا کادر درمان (حتی با رضایت والدین) اقدام به سقط غیرمجاز کنند، علاوه بر تخلف پزشکی، پزشک مباشر محسوب شده و موظف به پرداخت دیه است.
- اگر شخص ثالثی (مثلاً پدر یا هر فرد دیگر) با ضربه، تهدید، خشونت یا حتی اغفال باعث سقط شود، او مسئول است.
📌 نکته: در مواردی که چند نفر در وقوع سقط دخالت دارند (مثلاً مادر با تشویق پدر یا نسخه تجویزی پزشک)، ممکن است هم‌زمان مباشر و سبب متعدد در نظر گرفته شده و همه یا برخی ضامن دیه باشند؛ تشخیص نهایی بر عهده دادگاه است.
📝 مشارکت در سقط؛ مسئولیت جمعی یا فردی؟
در مواردی که مادر به‌تنهایی سقط را انجام می‌دهد، مسئولیت کامل دیه بر عهده اوست. اما اگر سقط با همکاری دیگران رخ دهد، مانند:
- نسخه‌نویسی پزشک
- تجویز داروساز
- همکاری مامای غیرمجاز
ممکن است دیه بر عهده تمام افراد مشارکت‌کننده باشد و دادگاه با بررسی نقش هر یک، درباره تقسیم مسئولیت تصمیم بگیرد.
دیه سقط جنین به چه کسانی پرداخت می‌شود؟
پس از آن‌که مسئول پرداخت دیه مشخص شد، سؤال مهم دیگر این است که دیه باید به چه کسی پرداخت شود؟ بر اساس قواعد فقهی و حقوقی، دیه سقط جنین به ورثه‌ی او تعلق می‌گیرد؛ اما این مسئله نیز ظرایف زیادی دارد، به‌ویژه در صورتی که یکی از وراث، عامل سقط باشد.
⚖️ ورثه جنین چه کسانی هستند؟
از دید قانون مدنی، جنین دارای حق ارث است، به‌شرط آن‌که زنده به دنیا بیاید؛ اما در مورد دیه جنین سقط‌شده، قانون مجازات اسلامی صراحتاً اعلام کرده که:
دیه جنین به کسانی پرداخت می‌شود که اگر او زنده می‌ماند از او ارث می‌بردند؛ یعنی پدر، مادر، خواهر، برادر و… بسته به شرایط خانوادگی.
📌اگر مباشر سقط، خودِ وارث باشد چه می‌شود؟
طبق ماده ۲۶۰ قانون مجازات اسلامی:
- اگر کسی مرتکب قتلی شود، از دیه مقتول ارث نمی‌برد.
- این قاعده شامل سقط جنین نیز می‌شود.
📌 به‌عنوان مثال:
- اگر مادر خود باعث سقط جنین شده باشد، از دیه آن سهمی نخواهد برد و دیه به پدر یا سایر وراث تعلق می‌گیرد.
- اگر پدر عامل سقط باشد، دیه به مادر می‌رسد.
📌موارد خاص: سقط جنین نامشروع یا جنینی بدون وارث
در مواردی که جنین حاصل رابطه نامشروع است، یا هیچ وارثی برای او باقی نمانده باشد:
- دیه به بیت‌المال تعلق می‌گیرد (مطابق نظر مشهور فقها).
- در برخی فتاوا، می‌توان دیه را به ولیّ شرعی یا حاکم شرع پرداخت کرد تا صرف امور خیر شود.
📝 تقسیم دیه بین ورثه چگونه است؟
در صورتی که پدر و مادر هر دو زنده باشند و دخالتی در سقط نداشته باشند:
- یک‌سوم دیه به مادر و دو‌سوم به پدر تعلق می‌گیرد.
- اگر جنین خواهر یا برادر داشته باشد، بسته به طبقات ارث، سهم‌بری آن‌ها نیز محاسبه می‌شود.
- اگر همه ورثه بخواهند از دیه صرف‌نظر کنند، مجاز هستند و مسئول پرداخت نیز بری‌ءالذمه می‌شود.
❗ نکته مهم:
اگرچه قانون پرداخت دیه را الزامی می‌داند، اما ورثه می‌توانند تمام یا بخشی از آن را ببخشند. این امر معمولاً در پرونده‌هایی که مادر یا پدر عامل سقط بوده‌اند، اتفاق می‌افتد.
✅آیا سقط جنین نیاز به پرداخت کفاره هم دارد؟
بله، در مواردی که سقط جنین عمدی و پس از دمیده شدن روح (حدود هفته ۱۶ بارداری) باشد، کفاره واجب است. کفاره شامل دو ماه روزه پی‌درپی و اطعام ۶۰ فقیر است. اما در موارد سقط غیرعمدی یا با مجوز پزشکی قانونی، معمولاً کفاره‌ای بر فرد واجب نیست.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون دیه سقط جنین مطرح شده است:
❓ من در هفته چهارم بارداری، بدون اطلاع از بارداری‌ام قرصی خوردم که باعث سقط شد. آیا باید دیه بپردازم یا کفاره بدهم؟
✅ اگر واقعاً از بارداری خود اطلاعی نداشتید و سقط به‌صورت غیرعمدی اتفاق افتاده باشد، از نظر شرعی کفاره بر شما واجب نیست، اما دیه همچنان ثابت است و باید بر اساس مرحله رشد جنین (در اینجا «علقه») محاسبه و به ورثه پرداخت شود؛ مگر آن‌که پدر جنین از دیه گذشت کند.
❓ خانمی به دلیل مشکلات خانوادگی و پنهانی بودن بارداری، در هفته ۱۰ بارداری اقدام به سقط کرده؛ الان پشیمان است. آیا می‌تواند دیه را به‌جای پدر به فقرا بدهد؟
✅ اگر پدر جنین در دسترس نیست و هیچ راهی برای یافتن او وجود ندارد، طبق نظر برخی فقها، می‌توان دیه را به نیت پدر به فقرا صدقه داد. البته توصیه می‌شود قبل از این کار، با مرجع تقلید خود مشورت شرعی گرفته شود. در چنین مواردی کفاره نیز لازم است اگر سقط عمدی و آگاهانه بوده باشد.
❓ در یک بارداری سه‌قلو، دو جنین به صورت قانونی سقط شدند تا جان سومی حفظ شود. آیا باز هم دیه باید پرداخت شود؟
✅ اگر سقط با مجوز پزشکی قانونی و قبل از دمیده شدن روح انجام شده باشد، این عمل هم از نظر شرعی مجاز است و هم از نظر قانونی مستلزم پرداخت دیه یا کفاره نیست. اما اگر مجوز نداشته باشد یا پس از دمیدن روح انجام شود، دیه و حتی مجازات کیفری در انتظار عاملان خواهد بود.