از بین رفتن حس بویایی، برخلاف تصور عمومی، تنها یک مسئله پزشکی یا احساسی نیست؛ بلکه در نظام حقوقی ایران، یک آسیب قابل مطالبه دیه تلقی می‌شود. این حس، بخشی از منافع طبیعی بدن محسوب شده و هرگونه از بین رفتن کامل یا ناقص آن، چه در اثر درگیری، تصادف یا هر حادثه دیگری، تحت پوشش قانون مجازات اسلامی قرار دارد.
قانون‌گذار با توجه به اهمیت این حس در تشخیص خطرات، کیفیت زندگی و ایمنی فرد، برای آن دیه کامل یا ارش تعیین کرده است. در این مقاله، به بررسی دقیق دیه حس بویایی در سال ۱۴۰۴، مبنای قانونی آن، تفاوت آن با دیه بینی، نقش پزشکی قانونی، نحوه مطالبه از بیمه و بسیاری نکات حقوقی دیگر خواهیم پرداخت.
دیه از بین رفتن کامل حس بویایی در سال ۱۴۰۴
بر اساس ماده ۶۹۳ قانون مجازات اسلامی، از بین رفتن کامل حس بویایی مستوجب دیه کامل انسان است. مبلغ دیه کامل در سال ۱۴۰۴ برابر با ۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان می‌باشد. اگر جنایت در ماه‌های حرام اتفاق بیفتد، دیه با تغلیظ یک سوم محاسبه شده و به ۲ میلیارد و ۱۳۳ میلیون تومان افزایش می‌یابد.
⚖️ ماده ۶۹۳ قانون مجازات اسلامی چه می‌گوید؟
بر اساس ماده ۶۹۳ قانون مجازات اسلامی:
«از بین بردن کامل بویایی، موجب دیه کامل است و از بین بردن قسمتی از آن، ارش دارد.»
به این معنا که اگر بر اثر جنایتی، بویایی فرد به‌طور کامل از بین برود، مجرم موظف به پرداخت دیه کامل انسان خواهد بود؛ حتی اگر هیچ آسیبی به بینی یا اجزای فیزیکی آن وارد نشده باشد.
✅ دیه بویایی بدون آسیب به بینی هم برقرار می‌شود
نکته مهمی که در بسیاری از پرونده‌ها دیده می‌شود این است که ممکن است بینی شخص هیچ آسیب ظاهری نبیند، اما بر اثر ضربه مغزی، شکستگی جمجمه یا آسیب عصبی، حس بویایی به‌طور کامل از بین برود. در چنین مواردی هم با اثبات زوال کامل بویایی، دیه کامل به فرد تعلق می‌گیرد.
دیه از بین رفتن بخشی از حس بویایی؛ ارش و معیارهای پزشکی قانونی
از بین رفتن کامل بویایی تنها حالت پرداخت دیه نیست؛ در موارد زیادی آسیب واردشده منجر به کاهش یا از بین رفتن بخشی از حس بویایی می‌شود. در چنین شرایطی، قانون‌گذار به‌جای دیه کامل، پرداخت ارش را پیش‌بینی کرده است.بر اساس ماده ۶۹۳ قانون مجازات اسلامی:
«… و از بین بردن قسمتی از آن (بویایی)، ارش دارد.»
ارش به معنای دیه‌ای است که مقدار آن در قانون مشخص نشده و بر اساس نظر پزشکی قانونی و تشخیص دادگاه تعیین می‌شود. در مواردی که فرد بخشی از حس بویایی خود را از دست داده باشد، پزشک قانونی شدت و درصد از بین رفتن این حس را برآورد کرده و دادگاه بر اساس آن مبلغ ارش را تعیین می‌کند.
🔍 چه عواملی در تعیین ارش نقش دارند؟
- میزان از بین رفتن حس بویایی (جزئی، متوسط، شدید)
- پایدار بودن یا موقتی بودن آسیب (آیا بویایی قابل بازگشت است یا خیر)
- تأثیر آسیب بر زندگی روزمره فرد
- گزارش رسمی پزشکی قانونی
- نوع حادثه یا جنایت (عمد، شبه‌عمد یا خطای محض)
✅ مثال عددی تقریبی برای ارش بویایی در سال ۱۴۰۴
با توجه به رویه‌های قضایی و برآوردهای کارشناسان پزشکی قانونی، ارش از بین رفتن بخشی از بویایی ممکن است بین ۲۰٪ تا ۵۰٪ دیه کامل انسان تعیین شود. یعنی در سال ۱۴۰۴، مبلغی بین ۳۲۰ تا ۸۰۰ میلیون تومان ممکن است به عنوان ارش در نظر گرفته شود؛ این مقدار کاملاً بستگی به نظر پزشکی قانونی دارد.
دیه بویایی یکی از سوراخ‌های بینی طبق تبصره ماده ۶۹۳
در قانون مجازات اسلامی، حتی از بین رفتن حس بویایی یک سوراخ بینی نیز به‌عنوان یک جنایت مستقل در نظر گرفته شده و قانون‌گذار برای آن دیه مشخصی تعیین کرده است. این مورد در تبصره ماده ۶۹۳ قانون مجازات اسلامی تصریح شده است.
📌 متن تبصره ماده ۶۹۳ قانون مجازات اسلامی:
«اگر در اثر جنایت، بویایی یکی از دو سوراخ بینی به‌طور کامل از بین برود، نصف دیه کامل دارد.»
یعنی اگر به هر دلیلی، مانند ضربه یا عمل جراحی یا آسیب‌های ناشی از تصادف، فقط بویایی مربوط به یک سوراخ بینی از بین برود، مرتکب باید نصف دیه کامل انسان را پرداخت کند.
✅ دیه از بین رفتن بویایی یک سوراخ بینی در سال ۱۴۰۴
با توجه به نرخ دیه کامل انسان در سال ۱۴۰۴ (۱,۶۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان)، دیه از بین رفتن بویایی یک سوراخ بینی برابر است با:
🔹 ۸۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان در ماه‌های عادی
🔹 ۱,۰۶۶,۶۶۶,۶۶۶ تومان در ماه‌های حرام (با تغلیظ یک‌سوم)
در نظر داشته باشید که برای محاسبه آنلاین دیه آسیب به بینی می توانید از ابزار حقوقی ایران لگال به صورت رایگان استفاده نمایید.
📝 دیه بویایی یک سوراخ بینی مستقل از دیه بینی است
اگر همزمان با از بین رفتن بویایی یک سوراخ بینی، آسیب فیزیکی به بینی نیز وارد شده باشد، هر کدام از این آسیب‌ها یک جنایت جداگانه محسوب شده و دیه یا ارش مستقلی دارد. برای مثال:
- اگر نیمی از بینی بریده شود و بویایی همان سمت نیز از بین برود، دو دیه جداگانه باید پرداخت شود.
- دیه بریدن بینی ≠ دیه از بین بردن بویایی
دیه حس بویایی در صورت قطع کامل بینی؛ تحلیل ماده ۶۹۴ و ۴۰۷ قانون
گاهی اوقات آسیب به بینی آن‌چنان شدید است که علاوه بر تخریب یا بریدن فیزیکی بینی، منجر به از بین رفتن حس بویایی نیز می‌شود. قانون‌گذار برای چنین حالتی که دو جنایت همزمان رخ داده، مقررات جداگانه‌ای در ماده ۶۹۴ و ماده ۴۰۷ قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی کرده است.
📌 ماده ۶۹۴ قانون مجازات اسلامی
«هرگاه در اثر بریدن یا از بین بردن بینی یا جنایت دیگری، بویایی نیز از بین برود یا نقصان یابد، هر جنایت، دیه یا ارش جداگانه دارد.»
بر اساس این ماده:
- اگر هم بینی از بین برود و هم حس بویایی از بین برود، باید برای هرکدام دیه جداگانه پرداخت شود.
- به عبارت دیگر، دیه از بین بردن بینی ≠ دیه از بین بردن بویایی؛ هر دو مطالبه‌پذیر و جداگانه هستند.
⚖️ ماده ۴۰۷ قانون مجازات اسلامی نیز تصریح می‌کند
«قطع بینی که موجب زوال بویایی شود، دو جنایت محسوب می‌شود.»
این جمله تأکید مجدد بر اصل مهمی است: حتی اگر با یک ضربه یا عمل، هم بینی قطع شود و هم حس بویایی از بین برود، قانون آن را دو جرم تلقی کرده و برای هر یک مجازات (دیه) جداگانه در نظر می‌گیرد.
✅ مبلغ دیه در صورت قطع بینی + از بین رفتن بویایی در سال ۱۴۰۴
- دیه قطع کامل بینی: ۱,۶۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- دیه از بین رفتن کامل بویایی: ۱,۶۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- مجموع پرداختی در صورت اثبات هر دو: ۳,۲۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
(در ماه‌های حرام، این رقم با تغلیظ، به حدود ۴,۲۶۶,۰۰۰,۰۰۰ تومان می‌رسد.)
نکته:
در صورتی که فقط بخشی از حس بویایی از بین رفته باشد یا فقط بخشی از بینی آسیب دیده باشد، ممکن است قاضی برای یکی از آن‌ها «ارش» تعیین کند و برای دیگری «دیه معین».
نقش پزشکی قانونی در تعیین ارش بویایی و نحوه تشخیص آسیب
در پرونده‌هایی که آسیب به حس بویایی منجر به زوال کامل نشده و صرفاً کاهش یا اختلال جزئی ایجاد شده باشد، دادگاه نمی‌تواند به‌طور مستقیم مبلغ دیه را تعیین کند. در این موارد، تعیین مبلغ ارش و اثبات میزان آسیب، کاملاً وابسته به نظریه پزشکی قانونی است.
📌 چه زمانی به نظریه پزشکی قانونی نیاز است؟
- در مواردی که بخشی از حس بویایی از بین رفته باشد
- در مواردی که بویایی موقتاً از بین رفته یا قابل بازگشت باشد
- در شرایطی که همزمان آسیب‌های دیگری هم به بینی یا جمجمه وارد شده باشد
- در تصادفات و ضربات مغزی که ممکن است منشأ آسیب عصبی به بویایی باشد
✅ معیارهای پزشکی قانونی برای ارزیابی حس بویایی
پزشکی قانونی با انجام معاینات تخصصی و در موارد لازم تصویربرداری از مغز (مانند MRI یا CT اسکن)، موارد زیر را بررسی می‌کند:
- میزان آسیب به عصب بویایی
- میزان کاهش قدرت تشخیص بوها
- دوطرفه یا یک‌طرفه بودن اختلال بویایی
- احتمال برگشت‌پذیری یا دائمی بودن آسیب
- رابطه علیّت بین حادثه و آسیب
📝 گزارش پزشکی قانونی چه تأثیری در رأی دادگاه دارد؟
گزارش رسمی پزشکی قانونی مبنای صدور رأی قضایی و تعیین مبلغ ارش است. در واقع، بدون این گزارش، قاضی نمی‌تواند در مورد درصد آسیب و مبلغ خسارت اظهار نظر کند. البته قابلیت اعتراض به نظریه پزشکی قانونی نیز وجود دارد.
در بسیاری از موارد، قاضی از پزشکی قانونی درخواست کارشناسی تکمیلی یا گروهی می‌کند تا ابهامات رفع و ارزیابی دقیق‌تری از آسیب انجام شود. گاهی نیز برای بررسی تأثیر روانی یا طول درمان، گزارش پزشک معالج و متخصص گوش و حلق و بینی نیز به پرونده ضمیمه می‌شود.
مهلت قانونی پرداخت دیه حس بویایی در جنایات عمدی، شبه‌عمد و خطای محض
در پرونده‌هایی که فردی بر اثر جنایت یا حادثه، حس بویایی خود را از دست می‌دهد، صرف نظر از نوع آسیب، اگر پرداخت دیه توسط دادگاه حکم شود، باید ظرف مهلت قانونی مشخصی به مجنی‌علیه پرداخت گردد. این مهلت‌ها در ماده ۴۸۸ قانون مجازات اسلامی به تفکیک نوع جنایت تعیین شده‌اند.
📌 مهلت پرداخت دیه در انواع جنایت
بر اساس ماده ۴۸۸ ق.م.ا:
-
جنایت عمدی:
مهلت پرداخت دیه در جنایت عمدی یک سال قمری از تاریخ وقوع جنایت است.
⏱ اگر پرداخت نشود، مرتکب به پرداخت و در صورت عدم پرداخت، به حبس محکوم می‌شود. -
جنایت شبه‌عمد:
در این موارد، پرداخت دیه بر عهده مرتکب است اما ممکن است با کمک عاقله پرداخت انجام شود.
⏱ مهلت پرداخت: دو سال قمری از زمان وقوع جنایت. -
جنایت خطای محض:
در خطای محض، پرداخت دیه بر عهده عاقله است.
⏱ مهلت پرداخت: سه سال قمری.
✅ نحوه پرداخت: نقد یا اقساط؟
در هر سه حالت فوق، دیه می‌تواند:
- به‌صورت نقدی کامل پرداخت شود.
- یا با توافق طرفین به‌صورت اقساط تقسیم گردد.
- در صورت عدم پرداخت، بر اساس قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، اموال شخص توقیف می‌شود و در صورت اعسار، ممکن است مجرم زندانی گردد.
❗ تفاوت در ماه‌های حرام (تغلیظ دیه)
اگر جنایت در یکی از ماه‌های حرام (رجب، ذی‌القعده، ذی‌الحجه، محرم) واقع شود و مشمول شرایط تغلیظ باشد، مبلغ دیه یک‌سوم بیشتر خواهد بود؛ اما مهلت پرداخت همچنان مطابق با نوع جنایت باقی می‌ماند و تغییری در مدت زمان ایجاد نمی‌شود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون دیه از بین رفتن حس بویایی مطرح شده است:
❓ من توی تصادف موتور زمین خوردم، بعد از مدتی حس بویایی‌م کامل از بین رفته. دکتر گفته قابل برگشت نیست. می‌تونم دیه بگیرم؟
✅ بله. اگر از طریق پزشکی قانونی ثابت شود که حس بویایی‌تان به‌طور کامل از بین رفته و ناشی از همان تصادف است، مشمول دیه کامل خواهید شد. در سال ۱۴۰۴ این مبلغ معادل ۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان است. اگر راننده مقصر بیمه داشته باشد، بیمه شخص ثالث باید دیه را پرداخت کند؛ در غیر این‌صورت صندوق تأمین خسارت‌های بدنی مسئول است.
❓ در یک درگیری، ضربه‌ای به سرم خورد که باعث شد فقط یکی از سوراخ‌های بینی‌م بویایی‌ش رو از دست بده. دیه‌ام چطور حساب می‌شه؟
✅ طبق تبصره ماده ۶۹۳ قانون مجازات اسلامی، اگر حس بویایی مربوط به یکی از دو سوراخ بینی به‌طور کامل از بین برود، نصف دیه کامل به شما تعلق می‌گیرد. یعنی در سال ۱۴۰۴ حدود ۸۰۰ میلیون تومان (در ماه‌های عادی). اگر در ماه حرام بوده، یک‌سوم هم به آن اضافه می‌شود.
❓ حس بویایی‌م به‌طور کامل از بین نرفته، ولی خیلی ضعیف شده. باز هم می‌تونم دیه بگیرم؟
✅ بله، در این حالت به جای دیه کامل، ارش تعلق می‌گیرد. ارش یعنی مبلغی که براساس شدت آسیب، نظر پزشکی قانونی و تشخیص قاضی تعیین می‌شود. این عدد ثابت نیست و ممکن است بین ۲۰ تا ۵۰ درصد دیه کامل باشد. برای مطالبه، باید گزارش رسمی پزشکی قانونی داشته باشید و دادخواست حقوقی ثبت کنید.