در روند دادرسی‌های حقوقی، یکی از مهم‌ترین ابزارهای اثبات ادعا، سند است. اسناد، چه رسمی و چه عادی، نقشی تعیین‌کننده در سرنوشت دعوا دارند و گاه تنها دلیل اصحاب دعوا برای پیروزی در دادگاه محسوب می‌شوند. اما اگر سندی علیه یک طرف دعوا ارائه شود، آیا باید آن را بدون چون‌وچرا پذیرفت؟ پاسخ منفی است. قانون آیین دادرسی مدنی به طرف مقابل این امکان را داده است که با استفاده از ابزارهای دفاع شکلی مانند انکار، تردید یا ادعای جعل، به اصالت سند تعرض کند.
این نوع دفاع، یکی از مهم‌ترین ابزارهای حقوقی برای جلوگیری از صدور رأی ناعادلانه بر اساس اسناد جعلی یا مشکوک است. در این مقاله، به‌صورت جامع و با استناد به مواد قانونی، رویه عملی دادگاه‌ها و مثال‌های کاربردی، به بررسی ماهیت و شرایط این نوع دفاع می‌پردازیم.
مفهوم دفاع شکلی در برابر سند
در هر دعوای حقوقی، طرفی که سندی علیه او ارائه شده، باید پیش از ورود به ماهیت دعوا، موضع خود را نسبت به اصالت آن سند مشخص کند. این موضع‌گیری می‌تواند به دو شیوه‌ی دفاعی انجام شود، دفاع شکلی و دفاع ماهوی.
دفاع شکلی در برابر سند، به معنای اعتراض به اصالت ظاهری و صدور سند است و در قانون آیین دادرسی مدنی ایران تحت سه عنوان انکار، تردید و ادعای جعل مطرح شده است. در مطلبی دیگر تفاوت های انکار، تردید و جعل بررسی شده است که می توانید بررسی نمایید.
📌 تفاوت دفاع شکلی با دفاع ماهوی
دفاع شکلی به‌طور خاص ناظر به ظاهر سند و صدور آن از ناحیه طرف دعوا یا شخص ثالث است. در این نوع دفاع، اصل بر این است که فرد وجود یا صدور سند را انکار می‌کند یا نسبت به انتساب آن تردید دارد. در نتیجه بار اثبات اصالت سند، بر دوش کسی است که به آن استناد کرده است.
در مقابل، دفاع ماهوی ناظر به محتوای سند است؛ به‌عبارت‌دیگر، در دفاع ماهوی اصالت سند پذیرفته می‌شود اما ادعا می‌شود مفاد آن فاقد اثر حقوقی است. برای مثال، ممکن است فرد مدعی فسخ معامله، بطلان آن یا سقوط تعهدات ناشی از سند باشد.
نکته مهم این است که دفاع شکلی و دفاع ماهوی قابل جمع نیستند. یعنی نمی‌توان هم‌زمان سند را انکار کرد و از سوی دیگر آن را صحیح دانست اما نسبت به مفاد آن دفاع کرد. در عمل نیز، دادگاه‌ها ابتدا به دفاع شکلی رسیدگی می‌کنند و تنها در صورت اثبات اصالت سند، وارد بررسی دفاع ماهوی می‌شوند.
🔍بار اثبات در انکار، تردید و جعل سند با چه کسی است؟
در انکار و تردید، بار اثبات اصالت سند بر عهده ارائه‌کننده سند است؛ اما در ادعای جعل، مدعی جعل باید جعلیت را اثبات کند. این تفاوت، برگرفته از مواد ۲۱۶ تا ۲۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی است و تعیین می‌کند که چه کسی مسئول ارائه دلیل در هر نوع از دفاع شکلی است.
شرایط دفاع شکلی با انکار سند
یکی از متداول‌ترین ابزارهای دفاع شکلی در برابر سند، انکار است. در حقوق ایران، هنگامی‌که سندی عادی (غیر رسمی) به ضرر فردی در دادگاه ارائه شود، وی می‌تواند با استفاده از ابزار انکار، هرگونه انتساب سند به خود را نفی کند. انکار، مخصوص اسنادی است که امضا، مهر، خط یا اثر انگشت منتسب به شخص معترض را در بر دارد. از تفاوت های انکار با تردید، قطعی بودن می باشد که در مورد ادعا صدق می کند.
📌 تعریف حقوقی انکار و مصادیق آن
طبق ماده ۲۱۶ قانون آیین دادرسی مدنی، هرگاه سندی غیررسمی علیه یکی از طرفین دعوا ارائه شود، آن شخص می‌تواند امضاء، خط، مهر یا اثر انگشت منتسب به خود را انکار کند. مثلاً اگر خواهان، یک رسید عادی دارای امضای خوانده را ضمیمه دادخواست کند، خوانده می‌تواند با اظهار انکار، اعلام کند که امضای موجود در سند از او نیست.
انکار صرفاً باید صریح و بدون ابهام باشد و نمی‌توان به‌صورت ضمنی یا با سکوت، آن را انجام داد. همچنین «انکار» در برابر اسناد رسمی پذیرفته نمی‌شود و در مورد آن‌ها فقط ادعای جعل امکان‌پذیر است.
📌 آثار انکار و بار اثبات پس از آن
با انکار سند، بار اثبات اصالت آن به عهده ارائه‌کننده سند (استنادکننده) منتقل می‌شود. به بیان دیگر، این شخص باید از طریق کارشناس خط، شاهد یا سایر دلایل، صحت انتساب سند به شخص منکر را ثابت کند. دادگاه در این مرحله معمولاً دستور کارشناسی خط و امضاء صادر می‌کند و هزینه کارشناسی بر عهده کسی است که به سند استناد کرده است.
اگر استنادکننده نتواند اصالت سند را ثابت کند، سند از عداد دلایل خارج می‌شود. در صورتی که این سند تنها دلیل دعوا باشد، ممکن است به ابطال دادخواست خواهان بینجامد (ماده ۹۶ قانون آیین دادرسی مدنی).
📌 آیا می‌توان فقط بخشی از سند را انکار کرد؟
❌ خیر. در انکار، فرد باید نسبت به کل امضاء، خط، مهر یا اثر انگشت اعتراض کند. اگر شخصی فقط نسبت به بخشی از سند ایراد داشته باشد مثلاً بگوید بعد از امضاء، عباراتی به متن اضافه شده دیگر نمی‌تواند از ابزار انکار استفاده کند، بلکه باید ادعای جعل کند. چون در انکار، فرض بر این است که اصلاً سند را امضاء نکرده‌اید؛ نه اینکه امضاء کرده‌اید اما چیزی به آن اضافه شده است.
دفاع شکلی از طریق تردید نسبت به سند
تردید، یکی دیگر از ابزارهای دفاع شکلی در برابر اسناد است که اغلب در مواردی مطرح می‌شود که سند ارائه‌شده، به شخص ثالثی (مثلاً مورّث یا نماینده قانونی) نسبت داده شده است. در این حالت، طرف دعوا که سند علیه او ارائه شده، نمی‌تواند به‌طور قطعی نفی یا تأیید کند که سند واقعاً توسط آن شخص ثالث امضا شده یا خیر. بنابراین ابزار «تردید» برای چنین وضعیتی پیش‌بینی شده است.
📌 شرایط اعمال تردید نسبت به سند منتسب به غیر
تردید، مخصوص اسناد عادی است. هنگامی‌که یک سند به‌صورت غیر رسمی تنظیم شده و امضا یا دست‌خط آن منتسب به شخص ثالثی است، طرف دعوا می‌تواند اعلام کند که از اصالت آن سند مطمئن نیست و نسبت به آن تردید دارد.
مثلاً فرض کنید شخصی برای دریافت طلب خود از ورثه متوفی، یک فقره چک یا دست‌نوشته را ضمیمه دادخواست کرده و آن را منتسب به مورث آن‌ها می‌داند. وراث می‌توانند نسبت به امضای مورث در آن سند اظهار تردید کنند؛ چون سند به آن‌ها منسوب نیست و اطمینانی هم به اصالت آن ندارند.
📌 فرق تردید با انکار؛ نکته‌ای که گاهی اشتباه گرفته می‌شود
🔍 تفاوت انکار و تردید، در نسبت سند با شخص معترض است:
- اگر سند به شخص معترض منتسب باشد، او باید انکار کند.
- اگر سند به شخص ثالثی مانند مورث یا وکیل منتسب باشد، شخص می‌تواند تردید کند.
در هر دو حالت، پس از اعلام تردید یا انکار، بار اثبات اصالت سند بر عهده ارائه‌کننده آن است و دادگاه می‌تواند برای تشخیص اصالت، دستور ارجاع به کارشناسی خط یا امضاء بدهد.
نکته مهم دیگر این است که تردید فقط تا اولین جلسه دادرسی مسموع است و اگر در آن جلسه مطرح نشود، اثر قانونی ندارد. مگر اینکه شخص معترض در جلسه حضور نداشته ولی لایحه دفاعی ارسال کرده باشد.
ادعای جعل سند؛ تنها راه دفاع شکلی علیه اسناد رسمی
در کنار انکار و تردید که فقط در مورد اسناد عادی قابل استفاده‌اند، ابزار دفاعی سومی تحت عنوان ادعای جعل در قانون پیش‌بینی شده که نسبت به هر دو نوع سند، رسمی و عادی قابلیت طرح دارد. ادعای جعل از مهم‌ترین روش‌های دفاع شکلی است که ماهیت آن، نفی اصالت بخشی از سند یا تمام آن از طریق ادعای تقلب، دست‌کاری یا جعل امضاء و خط است.
📌 جعل چیست و چه تفاوتی با انکار و تردید دارد؟
مطابق ماده ۵۲۳ قانون مجازات اسلامی، جعل عبارت است از: “ساختن نوشته یا سند یا تغییر دادن آن به قصد فریب دادن”. بر اساس این تعریف، هرگاه یکی از طرفین دعوا ادعا کند که سند ارائه‌شده جعلی است – چه از نظر امضاء، متن، تاریخ یا سایر اجزاء – باید ادعای جعل را صراحتاً و با ذکر موارد مشخص جعل مطرح کند.
🔍 تفاوت جعل با انکار/تردید در این است که:
- انکار و تردید فقط درباره سند عادی مطرح می‌شود.
- جعل می‌تواند درباره سند عادی یا رسمی باشد.
- در انکار/تردید، بار اثبات اصالت سند با استنادکننده است.
- در جعل، بار اثبات جعلیت با کسی است که ادعا می‌کند (مدعی جعل).
📌 آثار حقوقی اثبات جعل و تصمیم نهایی دادگاه
اگر دادگاه ادعای جعل را وارد بداند، می‌تواند در ضمن حکم نهایی، دستور ابطال یا معدوم کردن سند مجعول یا بخشی از آن را صادر کند (ماده ۲۲۱ ق.آ.د.م). این دستور فقط پس از قطعیت رأی اجرا می‌شود.
همچنین در صورت طرح ادعای جعل، دادگاه به طرف مقابل فرصت ۱۰ روزه می‌دهد تا اصل سند را ارائه کند. اگر اصل سند در مهلت ارائه نشود، آن سند از عداد ادله خارج خواهد شد (ماده ۲۲۰ ق.آ.د.م). البته این قاعده برای وکلای طرفین متفاوت است و وکلا می‌توانند در قالب درخواست استمهال مهلت بیشتری مطالبه کنند.
❌ توجه داشته باشید: اگر فردی اول انکار یا تردید کرده و بعد ادعای جعل نماید، دادگاه فقط به ادعای جعل رسیدگی می‌کند. ولی اگر از ابتدا ادعای جعل مطرح شود، دیگر امکان بازگشت به انکار یا تردید وجود ندارد (ماده ۲۲۸).
زمان و مهلت اظهار انکار، تردید یا ادعای جعل در دادگاه
یکی از مهم‌ترین نکاتی که در استفاده از دفاع شکلی باید رعایت شود، مهلت قانونی برای اظهار آن است. قانونگذار در مواد مختلف قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت تعیین کرده که چه زمانی برای طرح انکار، تردید یا ادعای جعل مجاز است. اگر این مهلت رعایت نشود، امکان استفاده از این نوع دفاع‌ها از بین خواهد رفت.
📌 مهلت قانونی انکار و تردید؛ تا اولین جلسه دادرسی
مطابق ماده ۲۱۷ قانون آیین دادرسی مدنی، انکار و تردید باید تا اولین جلسه دادرسی مطرح شوند. اگر شخصی که سند علیه او ارائه شده، تا قبل از اولین جلسه دفاع خود را مطرح نکند، دادگاه آن را مسموع نخواهد دانست.
اولین جلسه دادرسی یعنی اولین زمان حضور در دادگاه برای پاسخ به دعوا است. اگر خوانده بخواهد انکار یا تردید کند، می‌تواند این ادعا را در لایحه کتبی قبل از جلسه نیز ارائه دهد. اما اگر در جلسه حضور نداشته و لایحه هم نفرستاده باشد، دیگر امکان انکار یا تردید نخواهد داشت.
📌 امکان اظهار انکار یا تردید در واخواهی
🔍 اگر رأی دادگاه غیابی صادر شده باشد، خوانده می‌تواند ضمن واخواهی نسبت به سند عادی ابرازی طرف مقابل اظهار انکار یا تردید نماید. این تنها استثنایی است که پس از اولین جلسه هم اجازه اظهار دفاع شکلی داده شده است.
اما اگر واخواهی نکند یا در مهلت قانونی اقدام ننماید، ادعای او دیگر مسموع نخواهد بود.
📌 مهلت ادعای جعل و تفاوت با انکار/تردید
در مورد ادعای جعل، قانون مهلت خاصی تعیین نکرده است، ولی بر اساس رویه قضایی و ماده ۲۲۰ ق.آ.د.م، پس از ادعای جعل، دادگاه به طرف مقابل ۱۰ روز مهلت می‌دهد تا اصل سند را ارائه کند. اگر سند ظرف این مدت ارائه نشود، از عداد دلایل خارج می‌شود.
نکته مهم: اگر ادعای جعل در مرحله تجدیدنظر یا فرجام نیز برای اولین بار مطرح شود، مسموع نیست، مگر اینکه جعل مربوط به سندی باشد که در آن مرحله برای نخستین بار ارائه شده باشد.
سوالات متداول
❓من در دادگاه علیه برادرم دعوای مطالبه طلب مطرح کردم و رسیدی با امضای خودش ضمیمه دادم. حالا در جلسه دادرسی انکار کرده که امضا برای او نیست. من باید چه کار کنم؟
✅ بله، وقتی خوانده (برادرتان) انکار امضاء کند، طبق قانون شما باید اصالت سند را اثبات کنید. این کار معمولاً با ارجاع به کارشناس رسمی دادگستری (کارشناس خط و امضاء) انجام می‌شود. شما باید هزینه کارشناسی را هم پرداخت کنید. اگر کارشناس تشخیص دهد امضاء متعلق به اوست، سند شما معتبر خواهد بود.
❓پدرم سال‌ها قبل وصیت‌نامه‌ای نوشته و امضاء کرده بود. حالا یکی از ورثه در دادگاه می‌گوید مطمئن نیست که امضا مال پدرمان باشد. آیا این انکار است یا تردید؟
✅ این مورد تردید است، نه انکار. چون سند به شخص ثالث (پدر) منتسب است، و نه به خود وارث. بنابراین ورثه می‌تواند اظهار تردید کند و در این صورت، ارائه‌کننده وصیت‌نامه باید اصالت آن را اثبات کند. این موضوع معمولاً با بررسی کارشناسی انجام می‌شود.
❓در دادگاه علیه من سند رسمی ارائه شده. من می‌دانم جعلی است ولی نمی‌توانم ثابت کنم. آیا می‌توانم آن را انکار کنم؟
✅ ❌ خیر. انکار فقط نسبت به اسناد عادی امکان‌پذیر است. در مورد سند رسمی، باید ادعای جعل مطرح کنید و اثبات جعلیت با شماست. اگر مدرک یا قرینه‌ای برای اثبات جعل ندارید، ممکن است نتوانید موفق شوید. پیشنهاد می‌شود در این موارد حتماً از وکیل کمک بگیرید تا ادله شما را بررسی کند.