در فرآیند رسیدگی قضایی، ممکن است در حین رسیدگی به یک دعوای اصلی، طرفین یا حتی اشخاص ثالث نیاز به طرح دعاوی مرتبط دیگری پیدا کنند. این دسته از دعاوی، که به‌عنوان «دعوای طاری» شناخته می‌شوند، نقش بسیار مهمی در تکمیل پرونده و جلوگیری از طرح چندباره موضوعات مشابه در مراجع متعدد دارند.
قانون آیین دادرسی مدنی جمهوری اسلامی ایران، به‌ویژه در ماده ۱۷، چارچوب مشخصی برای دعاوی طاری در نظر گرفته و انواع آن از جمله دعوای متقابل، اضافی، جلب ثالث و ورود ثالث را به‌روشنی تعریف کرده است. در این مقاله، به زبان ساده و همراه با مثال‌های واقعی، به بررسی دقیق دعوای طاری، انواع آن، شرایط اقامه، نحوه رسیدگی و آثار آن در روند دادرسی خواهیم پرداخت.
دعوای طاری چیست؟
دعوای طاری به دعوایی گفته می‌شود که در حین رسیدگی به دعوای اصلی، توسط خواهان، خوانده یا شخص ثالث مطرح می‌شود، مشروط بر اینکه با دعوای اصلی مرتبط باشد یا منشأ مشترک داشته باشد. طبق ماده ۱۷ قانون آیین دادرسی مدنی، این دعاوی در همان دادگاهی رسیدگی می‌شوند که دعوای اصلی در آن مطرح شده است.
بنابراین، دعوای طاری به هر دعوای جدیدی گفته می‌شود که در حین رسیدگی به یک دعوای دیگر (اصلی) و توسط یکی از طرفین همان پرونده یا حتی اعتراض شخص ثالث مطرح می‌شود، مشروط بر اینکه این دعوی با دعوای اصلی ارتباط موضوعی یا منشأ مشترک داشته باشد.
⚖️ منظور از «ارتباط» یا «منشأ مشترک» چیست؟
برای آنکه دادگاه بتواند دعوای طاری را در کنار دعوای اصلی بررسی کند، لازم است حداقل یکی از دو شرط زیر برقرار باشد:
- ارتباط کامل: یعنی نتیجه یکی از دعاوی بر نتیجه دعوای دیگر تأثیرگذار باشد.
- منشأ مشترک: یعنی هر دو دعوا از یک رابطه حقوقی یا واقعه حقوقی واحد ناشی شده باشند.
نکته: وجود حتی یکی از این دو شرط کافی است تا دعوا، طاری محسوب شود و در همان دادگاهی که به دعوای اصلی رسیدگی می‌کند، مورد رسیدگی قرار گیرد.
انواع دعاوی طاری و تفاوت آن‌ها با دعوای اصلی
دعاوی طاری به گروهی از دعاوی گفته می‌شود که در جریان رسیدگی به یک دعوای دیگر، به صورت عارضی و در چارچوب قانون توسط یکی از طرفین دعوا یا شخص ثالث مطرح می‌شوند. این دعاوی به دلیل ارتباط مستقیم یا منشأ مشترک با دعوای اصلی، قابلیت رسیدگی در همان مرجع را دارند.
📌 انواع دعاوی طاری بر اساس قانون
مطابق ماده ۱۷ قانون آیین دادرسی مدنی و سایر مواد مرتبط، دعاوی طاری شامل ۴ نوع اصلی هستند:
✅ ۱. دعوای متقابل
دعوايي است که خوانده در مقام دفاع یا مطالبه حقی، علیه خواهان اصلی اقامه می‌کند. این دعوی باید تا پایان اولین جلسه دادرسی مطرح شود و باید با دعوای اصلی ارتباط یا منشأ مشترک داشته باشد.
✅ ۲. دعوای اضافی
این نوع دعوی توسط خواهان دعوای اصلی مطرح می‌شود، هنگامی که خواهان در جریان دادرسی بخواهد خواسته جدیدی را به دعوای خود اضافه کند، مشروط بر اینکه منشأ خواسته جدید با خواسته قبلی یکی باشد.
✅ ۳. دعوای جلب ثالث
در این دعوا، یکی از اصحاب دعوا (خواهان یا خوانده) شخص سومی را به دلیل ارتباط با موضوع دعوا به دادرسی وارد می‌کند. جلب باید تا پایان جلسه اول دادرسی اعلام و دادخواست آن ظرف ۳ روز تقدیم شود.
✅ ۴. دعوای ورود ثالث
زمانی که شخصی که در دعوای اصلی نقشی ندارد، ادعا کند که در نتیجه آن دادرسی برای خود حقی قائل است یا به نفع یکی از طرفین ذی‌نفع است، می‌تواند تا پیش از ختم دادرسی دعوای ورود ثالث را مطرح کند و وارد دعوا شود.
شرایط طرح دعوای طاری در دادگاه‌ها
طرح دعوای طاری در جریان رسیدگی به دعوای اصلی، مستلزم رعایت شرایط خاصی است که هم در سطح عمومی و هم به‌صورت اختصاصی برای هر نوع از این دعاوی در قانون پیش‌بینی شده‌اند. عدم رعایت این شرایط می‌تواند منجر به رد دعوا یا تفکیک آن از دعوای اصلی شود.
🔍 شرایط عمومی طرح دعوای طاری
قانون آیین دادرسی مدنی دو شرط کلی برای پذیرش دعوای طاری در کنار دعوای اصلی بیان کرده است:
✅ ۱. ارتباط کامل با دعوای اصلی
یعنی تصمیم دادگاه در یک دعوا بر نتیجه دعوای دیگر تأثیرگذار باشد. به‌طور مثال، اگر شخص ثالث بخواهد ملکی را که موضوع دعوای اصلی است، از هر دو طرف دعوا خلع ید کند، رسیدگی به این دعوا باید در کنار دعوای اصلی انجام گیرد.
✅ ۲. منشأ واحد میان دو دعوا
منشأ دعوا رابطه حقوقی یا واقعه‌ای است که سبب اقامه دعوا می‌شود. اگر دعوای طاری و دعوای اصلی از یک قرارداد یا رابطه حقوقی مشترک ناشی شده باشند، این شرط برقرار است.
📌 نکته: وجود حتی یکی از این دو شرط کافی است و نیازی به تحقق هر دو نیست.
📝 شرط صلاحیت دادگاه
دادگاهی که به دعوای اصلی رسیدگی می‌کند باید از نظر صلاحیت ذاتی نیز صلاحیت رسیدگی به دعوای طاری را داشته باشد. در صورتی که دعوای طاری خارج از صلاحیت ذاتی آن دادگاه باشد (مثلاً دعوای کیفری در دادگاه حقوقی)، دادگاه باید با صدور قرار، پرونده را به مرجع صالح ارجاع دهد.
❌ درباره صلاحیت محلی
بر خلاف دعاوی مستقل، در دعاوی طاری صلاحیت محلی دادگاه مطرح نیست؛ یعنی دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوای اصلی باید حتی در صورت عدم صلاحیت محلی، به دعوای طاری نیز رسیدگی کند.
هزینه دادرسی در دعاوی طاری چگونه محاسبه می‌شود؟
هزینه دادرسی یکی از موضوعات مهم در هر پرونده حقوقی است و دعاوی طاری نیز از این قاعده مستثنا نیستند. اگرچه دعوای طاری به عنوان دعوای اصلی شناخته نمی‌شود، اما از نظر پرداخت هزینه‌های قانونی، تابع مقررات مشابه با سایر دعاوی است.
📌 معیار اصلی: مرحله دادرسی و ماهیت دعوا
میزان هزینه دادرسی در دعاوی طاری بر اساس دو عامل تعیین می‌شود:
-
مرحله‌ای که دعوای طاری در آن طرح شده است مانند مرحله بدوی، تجدیدنظر یا واخواهی
-
نوع دعوا: مالی یا غیرمالی: دعاوی مالی نیازمند پرداخت درصدی از ارزش خواسته هستند و دعاوی غیرمالی هزینه رسیدگی ثابتی دارند.
💰 هزینه دادرسی بر اساس نوع مرجع
| مرجع رسیدگی | دعوای مالی | دعوای غیرمالی |
|---|---|---|
| شورای حل اختلاف | ۲.۵٪ ارزش خواسته | ۴۰ تا ۱۸۰ هزار تومان |
| دادگاه حقوقی بدوی | ۳.۵٪ ارزش خواسته | حدود ۱۸۰ هزار تومان |
| دادگاه تجدیدنظر | ۴.۵٪ ارزش خواسته | حدود ۲۲۰ هزار تومان |
مثال: اگر شخص ثالث در مرحله بدوی دعوای ورود به دعوای مطالبه ۵۰ میلیون تومانی را مطرح کند، باید مبلغ ۱.۷۵۰.۰۰۰ تومان (۳.۵٪) بابت هزینه دادرسی بپردازد.
📝 نکته حقوقی مهم
در دعاوی طاری، ملاک تعیین هزینه دادرسی، مرحله و ارزش دعوای مطرح‌شده توسط شخص اقامه‌کننده است، نه دعوای اصلی. بنابراین، حتی اگر دعوای اصلی غیرمالی باشد، دعوای طاری مالی ممکن است مشمول هزینه بیشتر شود.
محدودیت‌ها و موارد غیرقابل طرح دعاوی طاری (تجدیدنظر، دیوان و…)
با اینکه دعاوی طاری ابزار مفیدی برای رسیدگی منسجم‌تر به اختلافات حقوقی هستند، اما در برخی موارد یا مراجع قضایی امکان طرح آن‌ها وجود ندارد یا با محدودیت‌های خاصی مواجه‌اند. این محدودیت‌ها برای حفظ تمرکز دادگاه‌ها بر موضوعات اصلی و جلوگیری از اطاله دادرسی وضع شده‌اند.
🔍 دعاوی طاری در مرحله تجدیدنظر
بر اساس اصول دادرسی، دادگاه تجدیدنظر صرفاً به مواردی رسیدگی می‌کند که در مرحله بدوی مطرح شده‌اند. بنابراین:
- دعوای متقابل و اضافی اصولاً در مرحله تجدیدنظر قابل طرح نیستند، مگر در موارد خاص با تفسیر مضیق.
- دعوای جلب ثالث و ورود شخص ثالث طاری به دعوا طبق مواد ۱۳۰ و ۱۳۵ قانون آیین دادرسی مدنی، در مرحله تجدیدنظر نیز قابل طرح هستند، مشروط به رعایت شرایط قانونی.
📌 نکته: در مرحله تجدیدنظر، باید اعتراض شخص ثالث طاری با موضوع مربوط باشد تا پذیرفته شود.
❌ عدم امکان طرح برخی دعاوی طاری در دیوان عدالت اداری
دیوان عدالت اداری صلاحیت رسیدگی به دعوای اضافی و دعوای تقابل را ندارد؛ این موضوع برخلاف محاکم حقوقی است که به‌طور کامل به دعاوی طاری می‌پردازند.
📌 مثال: در دیوان عدالت نمی‌توان به رأی صادره از یک نهاد دولتی اعتراض کرد و هم‌زمان دعوای متقابل طرح نمود. هر دعوی باید در قالب یک شکایت مستقل مطرح شود.
⚖️ در چه مراجعی امکان طرح دعاوی طاری وجود دارد؟
| مرجع | طرح دعاوی طاری | توضیحات |
|---|---|---|
| دادگاه حقوقی بدوی | ✅ کامل مجاز | تمام انواع دعوای طاری قابل طرح است. |
| شورای حل اختلاف | ✅ با محدودیت مالی | در صورت وجود صلاحیت شورا، دعوای طاری قابل طرح است. |
| دادگاه تجدیدنظر | ⚠️ فقط جلب و ورود ثالث | دعوای متقابل و اضافی قابل طرح نیست. |
| دیوان عدالت اداری | ❌ فقط ورود و جلب | متقابل و اضافی پذیرفته نمی‌شود. |
صلاحیت دادگاه در رسیدگی به دعوای طاری؛ محلی یا ذاتی؟
یکی از مسائل مهم در رسیدگی به دعاوی طاری، تشخیص مرجع صالح برای بررسی این‌گونه دعاوی است. موضوع صلاحیت، به‌ویژه در حوزه دعاوی طاری، با تفاوت‌هایی نسبت به دعاوی مستقل همراه است که در ادامه بررسی می‌کنیم.
📌 صلاحیت محلی در دعوای طاری
برخلاف دعاوی عادی که اصولاً باید در دادگاه صالح محلی (مثلاً دادگاه محل اقامت خوانده یا محل وقوع عقد یا مال) طرح شوند، در دعاوی طاری چنین الزامی وجود ندارد.
✅ طبق ماده ۱۷ قانون آیین دادرسی مدنی:
دعوای طاری باید در همان دادگاهی طرح شود که دعوای اصلی در آن مطرح است، حتی اگر از نظر صلاحیت محلی مرجع صالح نباشد.
📌 نتیجه: در دعاوی طاری، صلاحیت محلی تابع دعوای اصلی نیست و رسیدگی در همان دادگاه قبلی ادامه می‌یابد.
⚖️ صلاحیت ذاتی دادگاه؛ خط قرمز رسیدگی
برخلاف صلاحیت محلی، صلاحیت ذاتی دادگاه در دعاوی طاری امری است که تحت هیچ شرایطی قابل چشم‌پوشی نیست. اگر دعوای طاری از نوعی باشد که اساساً خارج از صلاحیت ذاتی دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوای اصلی باشد (مثلاً دعوای کیفری در دادگاه حقوقی یا بالعکس)، دادگاه مکلف است:
- با صدور قرار اناطه، رسیدگی را متوقف کند.
- پرونده دعوای طاری را به مرجع صالح ذاتی ارسال نماید.
📌 مثال: در یک دعوای حقوقی درباره تخلیه ملک، اگر یکی از طرفین بخواهد دعوایی با ماهیت کیفری (مثلاً خیانت در امانت) علیه طرف مقابل مطرح کند، این دعوا طاری محسوب نمی‌شود و باید در دادسرای صالح مطرح شود.
📝 جمع‌بندی:
- در دعاوی طاری، صلاحیت محلی الزام‌آور نیست.
- اما صلاحیت ذاتی دادگاه غیرقابل تغییر و رعایت آن الزامی است.
سوالات متداول
در این قسمت از مطلب سوالات متداول پیرامون دعوی طاری مطرح شده است:
❓ من موجر هستم و برای تخلیه ملک علیه مستأجر دادخواست داده‌ام. حالا می‌خواهم اجاره‌بهای معوقه را هم مطالبه کنم. باید دادخواست جدید بدهم؟
✅ اگر هنوز جلسه اول دادرسی برگزار نشده یا در حال برگزاری است، می‌توانید خواسته جدید خود را در قالب دعوای اضافی مطرح کنید. در این صورت نیازی به ثبت پرونده جداگانه نیست، اما باید دادخواست دعوای اضافی را از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت و به پرونده اصلی پیوست کنید.
❓ در دعوایی برای مطالبه طلب، به‌عنوان خوانده احضار شده‌ام. اما من هم از خواهان طلب دیگری دارم. می‌توانم هم‌زمان دادخواست بدهم؟
✅ بله. شما می‌توانید دعوای متقابل علیه خواهان مطرح کنید، مشروط به اینکه دعوای شما با دعوای اصلی مرتبط یا دارای منشأ مشترک باشد. این دعوا باید حداکثر تا پایان جلسه اول دادرسی ثبت شود. در غیر این صورت، باید به‌صورت جداگانه طرح شود.
❓ من شخص ثالثی هستم که مالک بخشی از ملکی‌ام که بین دو نفر دیگر دعواست. چطور می‌توانم وارد پرونده آن‌ها شوم؟
✅ شما می‌توانید با ارائه دادخواست ورود ثالث، به دعوا وارد شوید. شرط ورود این است که تا قبل از ختم دادرسی، دادخواست خود را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت کرده و توضیح دهید که چرا این پرونده به حقوق شما مرتبط است.