اعسار از پرداخت مهریه یکی از پرکاربردترین درخواست‌ها در دادگاه‌های خانواده است که معمولاً از سوی مردانی مطرح می‌شود که توان مالی پرداخت کامل مهریه را ندارند. اما برخلاف تصور عمومی، صرف ادعای ناتوانی مالی برای پذیرش اعسار کافی نیست و بسیاری از این درخواست‌ها از سوی دادگاه‌ها رد می‌شود. رد اعسار نه‌تنها موجب استمرار اجرای حکم مهریه می‌شود، بلکه می‌تواند منجر به توقیف اموال، مسدود شدن حساب‌ها یا حتی صدور حکم جلب شود.
در این مقاله، به بررسی کامل موارد و شرایطی که باعث رد اعسار مهریه می‌شوند می‌پردازیم؛ از جمله کشف دارایی، اظهارات خلاف واقع، شهادت شهود غیرمعتبر و حتی اشتباهات در تنظیم دادخواست. اگر در آستانه‌ی ارائه دادخواست اعسار هستید یا اعسار شما رد شده، خواندن این مقاله به شما کمک خواهد کرد تا با نکات طلایی حقوقی آشنا شوید و مسیر درستی را انتخاب کنید.
اعسار مهریه چیست و هدف از طرح آن چیست؟
در ابتدای بررسی رد اعسار مهریه، لازم است ابتدا با مفهوم اعسار آشنا شویم. اعسار یعنی فرد توانایی پرداخت بدهی خود را ندارد و دارایی او محدود به مستثنیات دین (مانند خانه محل سکونت، ابزار کار، وسایل ضروری زندگی و…) است. در مورد مهریه، اعسار به حالتی اطلاق می‌شود که شوهر بنا به شرایط اقتصادی خود، نمی‌تواند مهریه زن را به‌صورت کامل و نقدی پرداخت کند و از دادگاه تقاضا می‌کند تا مهریه به‌صورت قسطی یا با تأخیر پرداخت شود.
📌 هدف اصلی از طرح دادخواست اعسار مهریه
- جلوگیری از بازداشت مرد به علت عدم پرداخت مهریه
- درخواست تقسیط یا تأخیر در پرداخت مهریه
- مستندسازی وضعیت واقعی اقتصادی مرد برای ارائه به دادگاه
- استفاده از حمایت‌های قانونی برای افراد فاقد توان مالی
به عبارت دیگر، اعسار یک راهکار قانونی برای دفاع از حقوق مالی افراد ناتوان از پرداخت فوری بدهی است. اما این درخواست تنها زمانی مورد قبول دادگاه قرار می‌گیرد که ادعای ناتوانی مالی واقعی، مستند و قابل اثبات باشد. در غیر این صورت، ممکن است درخواست اعسار از پرداخت مهریه توسط مرد رد شود و عواقب قانونی سنگینی برای او به دنبال داشته باشد.
مبنای قانونی رد اعسار مهریه در قوانین ایران
برای درک دقیق اینکه چرا دادگاه ممکن است با اعسار از پرداخت مهریه موافقت نکند، ابتدا باید به مبانی قانونی این موضوع مراجعه کنیم. در قوانین ایران، «اعسار» تحت پوشش قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی مصوب ۱۳۹۴ و همچنین مقررات قانون آیین دادرسی مدنی قرار دارد. این قوانین شرایط پذیرش و دلایل رد اعسار را به‌صورت مشخص بیان کرده‌اند.
📌 اصل بر تمکن مالی است، نه ناتوانی
قانون‌گذار اصل را بر این قرار داده که هر شخصی که محکوم به پرداخت دین یا مهریه می‌شود، توان مالی لازم را دارد. بنابراین، کسی که مدعی اعسار است، باید با مدارک کافی ثابت کند که توانایی پرداخت یک‌جای مهریه را ندارد. این اصل در ماده ۷ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی مورد تأکید قرار گرفته است.
🔍 ماده ۷ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی:
«هرگاه سابقه‌ی تمکن مالی محکوم‌علیه نزد دادگاه احراز شود یا احراز شود که دین به سبب دریافت مال یا تحصیل آن ایجاد شده است، بار اثبات اعسار بر عهده‌ی محکوم‌علیه است.»
در نتیجه، اگر مردی که محکوم به پرداخت مهریه است نتواند بار اثبات اعسار را بر دوش بکشد، دادگاه درخواست او را رد خواهد کرد.
📝 نقش دادگاه در بررسی اعسار
دادگاه پیش از تصمیم‌گیری درباره پذیرش یا رد اعسار، موظف است از طریق:
- استعلام از بانک مرکزی، ثبت اسناد و املاک و سایر نهادها
- بررسی صورت اموال و دارایی‌ها
- ارزیابی درآمد ماهیانه، هزینه‌های زندگی و شغل
- بررسی استشهادیه و شهادت شهود
وضعیت مالی واقعی فرد را ارزیابی کند. در صورتی که این بررسی‌ها نشان دهد مرد توانایی پرداخت مهریه را دارد، هرچند به‌صورت محدود، ممکن است درخواست اعسار کلاً رد یا تنها به‌صورت جزئی پذیرفته شود (مثلاً تعیین پیش‌پرداخت بالا).
در چه صورت اعسار مهریه رد می شود؟
درخواست اعسار مهریه زمانی رد می‌شود که مرد نتواند ناتوانی مالی خود را اثبات کند یا دادگاه با استعلام از بانک‌ها و ثبت اسناد، به دارایی یا درآمد او دست یابد. همچنین، ارائه اطلاعات نادرست، شهادت شهود نامعتبر یا انتقال اموال برای فرار از پرداخت، از دلایل شایع رد اعسار مهریه هستند.
📌 ۱. کشف اموال و دارایی‌های قابل توقیف
اگر در جریان استعلام‌ها، مشخص شود که مرد دارای دارایی‌هایی مانند ملک، خودرو، حساب بانکی قابل توجه، سهام یا سایر اموال غیر از مستثنیات دین است، دادگاه اعسار را رد می‌کند. این دارایی‌ها نشان‌دهنده‌ی تمکن مالی و توان پرداخت یک‌جای مهریه هستند. همچنین ارائه اسناد مالی و مشخصات این اموال یکی از روش های رد اعسار از سوی طرف مقابل است.
📌 ۲. نداشتن مدارک و مستندات معتبر
عدم ارائه مدارک قانع‌کننده در مورد وضعیت مالی، یکی دیگر از دلایل اصلی رد اعسار است. به عنوان مثال:
- عدم تکمیل یا ناقص بودن فرم صورت اموال
- نداشتن اسناد معتبر درباره درآمد و هزینه‌ها
- نبود فهرست بدهی‌ها و دارایی‌ها
- ناتوانی در اثبات ادعای بیکاری یا بیماری
📌 ۳. شهادت شهود غیرمؤثر یا مردود
قانون الزام کرده که مرد حداقل دو شاهد مرد بالغ را معرفی کند تا عدم توانایی مالی او را گواهی دهند. اما اگر شهود:
- شناخت کافی از وضعیت مالی نداشته باشند
- اطلاعات کلی، مبهم یا نادرست ارائه دهند
- در تضاد با سایر مدارک صحبت کنند
دادگاه ممکن است گواهی آنان را مردود بداند و اعسار را رد کند.
📌 ۴. عدم صداقت و پنهان‌کاری در لیست اموال
اگر مرد در فرم صورت اموال، بخشی از دارایی‌های خود را ذکر نکند و به دروغ اعلام کند که مالی ندارد، نه‌تنها اعسار رد می‌شود، بلکه ممکن است با پیامدهای کیفری مانند تعقیب قضایی بابت «فرار از دین» مواجه شود.
📌 ۵. سابقه تمکن مالی یا دریافت مال در برابر دین
مطابق ماده ۷ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، اگر مرد در گذشته متمکن بوده یا به موجب دریافت مال، بدهی (مثل مهریه) ایجاد شده باشد، او موظف است که اعسار خود را ثابت کند. در صورتی که موفق به اثبات نشود، دادگاه درخواستش را رد می‌کند.
در مجموع، رد اعسار معمولاً نتیجه‌ی کشف تناقض، ارائه مدارک ناقص یا پنهان‌کاری مالی است. برای جلوگیری از این اتفاق، باید دادخواست به‌درستی تنظیم شده و تمام مدارک و شواهد با دقت و صداقت ارائه شوند.
🔍 آیا بعد از رد اعسار می‌توان دوباره درخواست داد؟
بله، در صورت تغییر وضعیت مالی یا ارائه مدارک جدید، زوج می‌تواند مجدداً برای اعسار مهریه دادخواست بدهد. دعوای اعسار اعتبار امر مختومه ندارد و طرح دوباره آن از نظر قانونی بلامانع است. همچنین امکان تجدیدنظرخواهی از رأی رد اعسار نیز وجود دارد.
کشف دارایی یا درآمد پنهان؛ شایع‌ترین علت رد اعسار
ارائه دادخواست اعسار به معنای اعلام ناتوانی در پرداخت یک‌جای مهریه است، اما این ادعا باید برای دادگاه قابل اثبات باشد. یکی از مهم‌ترین و رایج‌ترین دلایلی که منجر به رد اعسار می‌شود، کشف دارایی یا درآمدی است که توسط زوج پنهان شده یا اعلام نشده است. دادگاه‌ها از طریق استعلام‌های رسمی، اطلاعات مالی افراد را بررسی می‌کنند و در صورت کشف موارد مشکوک، بلافاصله به اصل صداقت و ناتوانی مالی تردید وارد می‌شود.
🔍 استعلام از بانک‌ها، ثبت اسناد، شهرداری و سایر مراجع
قاضی برای بررسی اعسار موظف است استعلام‌هایی را به این نهادها ارسال کند:
- بانک مرکزی برای مشاهده حساب‌های بانکی و گردش مالی
- ثبت اسناد و املاک کشور برای بررسی مالکیت ملک یا زمین
- ادارات راهنمایی و رانندگی برای اطلاع از داشتن خودرو
- شهرداری برای استعلام مجوز ساخت یا پروانه ساختمانی
- بورس و بازار سرمایه برای شناسایی سهام یا اوراق بهادار
اگر نتیجه استعلام نشان دهد که مرد مالک یک خانه دوم، مغازه، خودروی گران‌قیمت یا حتی حساب بانکی با گردش مالی بالا است، دادگاه به این نتیجه می‌رسد که توان پرداخت مهریه را دارد و بنابراین اعسار رد می‌شود.
📌 نتیجه
کتمان حتی یک دارایی یا درآمد می‌تواند به قیمت رد شدن اعسار و منجر به صدور حکم جلب بابت مهریه شود. به همین دلیل، صداقت در اعلام دارایی‌ها و ارائه اطلاعات شفاف، مهم‌ترین اصل در موفقیت درخواست اعسار است.
⚠️ نکته: حساب بانکی به‌نام دیگران اما با استفاده شخصی
در بسیاری از موارد، مردان برای فرار از پرداخت مهریه، اموال خود را به نام سایر افراد خانواده یا آشنایان منتقل می‌کنند یا از حساب‌های بانکی آن‌ها استفاده می‌کنند. اما در صورت اثبات این موضوع توسط زن یا کشف آن در جریان رسیدگی، نه‌تنها اعسار رد می‌شود، بلکه امکان تعقیب کیفری نیز وجود دارد.
عدم ارائه مدارک معتبر یا شهادت شهود غیرمؤثر
یکی دیگر از دلایل مهمی که باعث رد اعسار مهریه می‌شود، نقص مدارک یا ضعف در شهادت شهود معرفی‌شده از سوی مرد است. قانون‌گذار به صراحت اعلام کرده است که برای پذیرفته شدن اعسار، زوج باید مستندات روشن و قابل اتکا ارائه کند و حداقل دو شاهد مرد را نیز برای تأیید وضعیت مالی خود معرفی نماید. هرگونه نقص یا ضعف در این زمینه، می‌تواند به رد کامل دادخواست اعسار منجر شود.
🔍 چه مدارکی برای اثبات اعسار لازم است؟
برای اینکه دادگاه به اعسار مرد رسیدگی کرده و آن را بپذیرد، وجود مدارک زیر ضروری است:
- فرم تکمیل‌شده صورت اموال (بر اساس فرم رسمی دفاتر خدمات الکترونیک قضایی)
- مدارک دال بر نداشتن شغل یا درآمد پایدار
- اجاره‌نامه یا قبوض خدماتی برای اثبات هزینه‌های زندگی
- فهرست بدهی‌ها و هزینه‌های ثابت مانند اجاره، قسط، درمان و…
- گواهی اشتغال به کار با درج حقوق، یا گواهی بیکاری
در صورت فقدان هرکدام از این مدارک یا ارائه نسخه ناقص، دادگاه نمی‌تواند به درستی وضعیت مالی مرد را بررسی کند و به همین علت ممکن است درخواست اعسار را رد کند.
🔍 شرایط قانونی شهادت شهود در اعسار
قانون اجرای محکومیت‌های مالی تصریح کرده که دو شاهد مرد بالغ و آگاه باید در استشهادیه گواهی دهند که مرد واقعاً توانایی مالی برای پرداخت مهریه را ندارد. اما در عمل، دادگاه فقط زمانی این شهادت‌ها را می‌پذیرد که:
- شهود آشنایی نزدیک و دقیق با وضعیت اقتصادی زوج داشته باشند
- توضیحات آن‌ها شفاف، دقیق و مستند باشد، نه کلی‌گویی
- در صورت لزوم، شهود در جلسه رسیدگی حضور یابند و به سؤالات قاضی پاسخ دهند
اگر شهادت‌ها ضعیف، تکراری، مبهم یا از سوی افرادی نامرتبط باشد، دادگاه ممکن است آن‌ها را مردود اعلام کند.
❌ پیامد شهادت غیرواقعی یا ناقص
در برخی موارد، مردان از افراد ناآشنا به وضعیت مالی خود یا حتی دوستان و بستگان صرفاً برای پر کردن فرم استشهادیه استفاده می‌کنند. چنین شهادت‌هایی در صورت بررسی دقیق دادگاه، بی‌اعتبار شناخته شده و منجر به رد اعسار می‌شود. در موارد شدید، ممکن است حتی دادگاه شهود را احضار و بازجویی کند، و اگر نادرستی شهادت اثبات شود، پیامدهای قانونی برای شهود نیز در نظر بگیرد.
در مجموع، صداقت، دقت در تنظیم مدارک و انتخاب شهود آگاه، سه اصل کلیدی برای موفقیت در اثبات اعسار هستند. غفلت از هر یک از این موارد می‌تواند باعث شود که دادگاه اعسار را نپذیرد و حکم به اجرای کامل مهریه بدهد.
انتقال اموال برای فرار از پرداخت مهریه؛ خط قرمز قانون
یکی از دلایلی که نه‌تنها منجر به رد اعسار مهریه می‌شود بلکه حتی ممکن است به تعقیب کیفری زوج بینجامد، معامله صوری اموال با هدف فرار از دین است. در بسیاری از پرونده‌های اعسار، مشاهده شده که مردان قبل از صدور حکم قطعی یا پس از آن، دارایی‌های خود را به نام اطرافیان یا اشخاص ثالث منتقل می‌کنند تا در ظاهر چیزی به نام آن‌ها باقی نماند. این عمل در قوانین ایران مصداق بارز فرار از دین است و دادگاه در صورت اثبات آن، با قاطعیت با اعسار مخالفت می‌کند.
⚖️ قانون چه می‌گوید؟
بر اساس ماده ۲۱ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی:
«انتقال مال توسط محکوم‌علیه به دیگری با انگیزه فرار از دین، موجب مسئولیت کیفری است و به مجازات حبس یا جزای نقدی منجر می‌شود.»
بنابراین، حتی اگر مردی موفق به مخفی کردن ظاهری اموال خود شود، اما مدارک، استعلامات یا اظهارات طرف مقابل (زن) دلالت بر وجود این اموال و انتقال آن‌ها داشته باشد، دادگاه اعسار را رد کرده و حتی ممکن است دستور به تعقیب کیفری صادر کند.
📌 مثال‌های رایج از انتقالات صوری:
- انتقال سند خودرو یا ملک به نام یکی از بستگان نزدیک
- واریز مبالغ زیاد به حساب اشخاص دیگر
- واگذاری صوری مغازه، کسب‌وکار یا سهام
- خرید دارایی به نام فرزند یا همکار
- ایجاد حساب مشترک با برداشت انحصاری
❌ عواقب اثبات فرار از دین
اگر دادگاه به این نتیجه برسد که مرد اموالی را به‌صورت صوری یا مخفیانه منتقل کرده است:
- اعسار به‌صورت قطعی رد می‌شود
- دادگاه می‌تواند اموال منتقل‌شده را بابت مهریه توقیف کند
- پرونده به دادسرای عمومی جهت پیگیری جرم فرار از دین ارجاع می‌شود
- در موارد شدید، ممکن است حکم حبس یا جزای نقدی صادر گردد
✅ توصیه حقوقی: اگر مرد واقعاً قصد دارد از حمایت قانونی اعسار استفاده کند، باید با صداقت کامل وضعیت مالی خود را اعلام کند. پنهان‌کاری یا حیله برای فرار از مهریه نه‌تنها کمکی نمی‌کند، بلکه ممکن است مسیر قانونی را برای همیشه به روی او ببندد.
رد اعسار در مورد تجار و اشخاص حقوقی چگونه است؟
در حالی که بیشتر پرونده‌های اعسار مهریه به اشخاص حقیقی مربوط می‌شود، در مواردی نیز مردانی که تاجر یا دارای شخصیت حقوقی (مثلاً مدیرعامل شرکت‌ها) هستند، اقدام به طرح دادخواست اعسار می‌کنند. اما قانون اجرای محکومیت‌های مالی، برای این دسته از افراد محدودیت جدی تعیین کرده و به‌صراحت اعلام می‌کند که تجار و اشخاص حقوقی نمی‌توانند دادخواست اعسار بدهند.
⚖️ ماده ۱۵ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی:
«تاجر یا شخص حقوقی، نمی‌تواند به موجب این قانون دادخواست اعسار بدهد و در صورت توقف از پرداخت دیون، مشمول مقررات ورشکستگی خواهد بود.»
بنابراین، اگر فردی که علیه او حکم مهریه صادر شده، دارای شغل تجاری باشد یا به‌عنوان شخص حقوقی شناخته شود، به‌جای دادخواست اعسار باید از رویه ورشکستگی استفاده کند؛ که آن هم دارای شرایط خاصی است و بررسی آن از سوی دادگاه عمومی حقوقی صورت می‌گیرد نه دادگاه خانواده.
📌 منظور از تاجر یا شخصیت حقوقی چیست؟
- تاجر: کسی که شغل معمول خود را معاملات تجاری قرار داده و در اداره ثبت شرکت‌ها، به عنوان تاجر ثبت شده یا در عمل فعالیت تجاری مستمر دارد.
- شخص حقوقی: شرکت‌ها، مؤسسات، سازمان‌ها و نهادهایی که دارای هویت مستقل از مدیران یا مؤسسان خود هستند.
اگر زوج یکی از این عناوین را داشته باشد، حتی در صورت ناتوانی واقعی از پرداخت مهریه، دادگاه خانواده صلاحیت بررسی اعسار او را ندارد و باید به دادگاه مربوط به امور ورشکستگی مراجعه کند و در زمره طلبکاران تاجر ورشکسته قرار گیرد.
❌ نتیجه عملی برای این افراد
- اگر مرد تاجر یا شخص حقوقی باشد و دادخواست اعسار بدهد، دادگاه به‌طور خودکار آن را رد می‌کند.
- در این صورت، مهریه به‌صورت کامل و فوری قابل اجراست و ممکن است منجر به توقیف اموال یا بازداشت مدیران شود.
- تنها راه نجات در این حالت، اثبات توقف از پرداخت و ارائه دادخواست ورشکستگی در دادگاه حقوقی است.
✅ توصیه: پیش از طرح اعسار، وضعیت شغلی و حقوقی خود را به‌درستی بررسی کنید. اگر در معرض شناسایی به‌عنوان تاجر هستید، حتماً با وکیل مشورت کنید تا از مسیر قانونی مناسب استفاده شود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون دلایل رد درخواست اعسار مهریه مطرح شده است:
❓ من برای مهریه همسرم دادخواست اعسار دادم ولی دادگاه گفت چون ماشین به نامم هست اعسار رد میشه. واقعاً با داشتن یک ماشین مدل پایین هم اعسار رد میشه؟
✅ بله، اگر دادگاه تشخیص دهد که همان ماشین حتی مدل پایین هم قابل فروش و قابل تبدیل به پول برای پرداخت بخشی از مهریه است، ممکن است اعسار را رد کند. البته اگر ماشین جزو ابزار کار یا از مستثنیات دین باشد (مثلاً تنها وسیله حمل‌ونقل شغل مرد)، می‌توان این موضوع را با مدارک مستدل اعلام کرد تا در تصمیم دادگاه مؤثر باشد.
❓ شوهرم گفته بود شغل نداره و برای مهریه من اعسار داده بود ولی بعداً فهمیدم درآمدش رو پنهان کرده. می‌تونم اعسار رو باطل کنم؟
✅ بله، اگر شما بتوانید با مدارک یا استعلام معتبر اثبات کنید که همسر شما درآمد یا دارایی خود را پنهان کرده، می‌توانید درخواست بررسی مجدد یا تجدیدنظر بدهید. در صورت احراز عدم صداقت یا پنهان‌کاری، دادگاه می‌تواند رأی به رد اعسار بدهد و حتی امکان پیگیری کیفری برای فرار از دین نیز وجود دارد.
❓ اگر یک‌بار اعسار مهریه‌ام رد بشه، دیگه هیچ‌وقت نمی‌تونم درخواست بدم؟
✅ خیر، رد شدن اعسار برای همیشه مانع نیست. اگر وضعیت مالی شما تغییر کند یا مدارک قوی‌تری ارائه دهید، می‌توانید دوباره دادخواست اعسار بدهید. همچنین اگر معتقدید رأی دادگاه اشتباه بوده، می‌توانید ظرف ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ، تجدیدنظرخواهی کنید.