در معاملات تجاری، به‌ویژه خرید و فروش بین اشخاص، پرداخت ثمن از طریق چک امری رایج است؛ اما گاه پیش می‌آید که یکی از طرفین معامله مدعی می‌شود کالا را تحویل نگرفته، در حالی که چک پرداخت شده یا برگشت خورده است. این سناریو نه‌تنها باعث ایجاد اختلاف جدی میان فروشنده و خریدار می‌شود، بلکه مسائل پیچیده‌ای مانند دعوای تقابل، مطالبه وجه، یا حتی فسخ قرارداد را نیز به همراه دارد.
سوالی که مطرح می‌شود این است که اگر کسی چک بدهد ولی کالا را تحویل نگیرد، چه اقدام حقوقی‌ای می‌تواند انجام دهد؟ و در مقابل، فروشنده چگونه می‌تواند از حق خود برای وصول چک دفاع کند؟ در این مقاله به بررسی دقیق جنبه‌های قانونی این موضوع، راهکارهای اثبات تحویل یا عدم تحویل کالا و مسیرهای قضایی ممکن می‌پردازیم تا هم فروشندگان و هم خریداران در چنین شرایطی با آگاهی حقوقی بهتر تصمیم‌گیری کنند.
کالا تحویل نشده ولی چک داده شده؛ تکلیف چیست؟
چک در قانون ایران، یک سند تجاری مستقل از قرارداد پایه است؛ به این معنا که اگر شما در جریان یک معامله، چکی به طرف مقابل داده‌اید، اصل بر این است که آن چک نشان‌دهنده یک بدهی قطعی است؛ حتی اگر کالا یا خدمت مربوط به آن هنوز تحویل نشده باشد. بنابراین، در برابر دارنده چک (به‌ویژه اگر شخص ثالث باشد)، نمی‌توان به راحتی ادعای عدم تحویل کالا را مطرح کرد و مانع از پرداخت وجه چک شد.
اما اگر چک در اختیار خود فروشنده است و اختلافی درباره تحویل یا عدم تحویل کالا وجود دارد، طرف خریدار می‌تواند با ارائه دعوای تقابل، مانع از وصول وجه چک شود یا نسبت به آن اعتراض کند.
🔍 نقش گواهی عدم پرداخت و ثبت چک در سامانه صیاد
طبق مقررات جدید صدور چک، تمام چک‌ها باید در سامانه صیاد ثبت شوند. اگر فروشنده بخواهد چک را برگشت بزند، باید از بانک گواهی عدم پرداخت دریافت کرده و سپس از طریق یکی از دو مسیر قانونی اقدام کند:
- اقدام از طریق اجرای ثبت اسناد رسمی؛ برای چک‌های دارای شرایط اجرای فوری
- اقدام از طریق دادگاه حقوقی یا کیفری؛ بسته به شرایط چک (بلامحل، تضمینی، مشروط و…)
در هر صورت، دعوی خریدار مبنی بر عدم تحویل کالا، مانع خودکار برای اجرای چک نخواهد بود، مگر اینکه بتواند این ادعا را در قالب دعوای رسمی اثبات کند.
تحویل کالا و برگشت زدن چک به بهانه عدم تحویل
زمانی که فروشنده پس از فروش کالا، با چک برگشتی مواجه می‌شود، معمولاً نخستین اقدام او مراجعه به بانک و دریافت گواهی عدم پرداخت است. اما در مواردی پیش می‌آید که خریدار برای جلوگیری از پیگیری فروشنده، ادعا می‌کند که کالا را اصلاً تحویل نگرفته است. در اینجا فروشنده با دو راهکار قانونی مواجه است: پیگیری کیفری یا حقوقی. در ادامه، این دو مسیر را بررسی می‌کنیم.
🔍 امکان شکایت کیفری بابت چک بلامحل
در صورتی که چک صادرشده به دلیل نبود موجودی کافی در حساب خریدار برگشت خورده باشد و شرایط شکایت کیفری فراهم باشد، فروشنده می‌تواند طبق ماده ۱۳ قانون صدور چک، علیه صادرکننده شکایت کند. در این حالت:
- چک باید دست‌نویس نباشد و دارای امضا، تاریخ و مبلغ مشخص باشد.
- چک نباید تضمینی، مشروط یا بابت تعهد آتی صادر شده باشد.
- نباید بین تاریخ چک و زمان برگشت، بیش از ۶ ماه فاصله افتاده باشد.
در این صورت، پرونده به دادسرای محل بانک ارجاع شده و فروشنده می‌تواند با پیگیری، منجر به صدور حکم کیفری و مجازات صادرکننده چک شود.
📌 نکته مهم: در شکایت کیفری، ادعای خریدار مبنی بر عدم تحویل کالا، مانع پیگیری کیفری نیست. بلکه این بار اثبات، بر دوش خریدار قرار می‌گیرد تا ثابت کند معامله‌ای صورت نگرفته یا تحویل انجام نشده است.
🔍 طرح دعوای حقوقی برای مطالبه وجه چک
اگر شرایط شکایت کیفری فراهم نباشد (مثلاً چک مشروط باشد یا مدت قانونی شکایت گذشته باشد)، فروشنده باید از طریق دادگاه حقوقی اقدام کند. در این مسیر:
- فروشنده باید دادخواست مطالبه وجه چک تنظیم کرده و تقاضای تأمین خواسته یا توقیف اموال صادرکننده را مطرح کند.
- خریدار می‌تواند در مقام دفاع، دعوای تقابل طرح کند و ادعا کند که چک بدون تحویل کالا صادر شده است.
- در این حالت، فروشنده باید مدارک تحویل کالا را ارائه دهد (فاکتور رسمی، رسید، امضا، شهود و…).
📌 تفاوت کلیدی بین مسیر حقوقی و کیفری این است که در مسیر حقوقی، بار اثبات بر عهده فروشنده است و اگر نتواند تحویل کالا را اثبات کند، دادگاه ممکن است به نفع خریدار رأی دهد.
دریافت چک و عدم تحویل کالا توسط فروشنده
در برخی موارد، خریدار پس از صدور چک و توافق بر سر خرید، متوجه می‌شود که فروشنده از تحویل کالا خودداری کرده یا با وجود گذشت زمان، کالا را ارسال نکرده است. در این وضعیت، بسیاری از خریداران دچار سردرگمی می‌شوند که آیا می‌توانند اقدامی برای جلوگیری از وصول چک انجام دهند؟ یا اصلاً می‌توانند چک را باطل کنند یا وجه آن را پس بگیرند؟
در پاسخ باید گفت که خریدار نیز ابزارهای قانونی مشخصی برای دفاع از حقوق خود در اختیار دارد، اما مشروط به ارائه مدارک و دلایل معتبر.
📌 الزام فروشنده به تحویل کالا
اگر قرارداد یا توافقی بین طرفین وجود داشته باشد که به‌موجب آن فروشنده موظف به تحویل کالا در تاریخ مشخصی باشد، اما از انجام تعهد خودداری کند، خریدار می‌تواند از طریق دادگاه، دعوی الزام به تحویل مبیع مطرح کند. این مسیر نیازمند ارائه مدارکی مانند:
- قرارداد کتبی یا پیام‌های مکتوب (واتساپ، پیامک، ایمیل)
- رسید یا فاکتور خرید
- گواهی ثبت سفارش یا رسید واریز
در صورت اثبات، دادگاه فروشنده را ملزم به تحویل کالا یا پرداخت معادل ریالی آن می‌کند.
📌 فسخ قرارداد و استرداد وجه
اگر فروشنده به تعهد خود برای تحویل کالا در موعد مقرر عمل نکند، خریدار می‌تواند به استناد خیار تخلف از شرط یا تخلف در تسلیم مبیع، اقدام به فسخ قرارداد نماید. در این حالت، خریدار علاوه بر فسخ، می‌تواند تقاضای استرداد وجه پرداختی (از جمله وجه چک) را داشته باشد.
نکته مهم اینکه در صورت فسخ، خریدار باید دادخواست مستقل تحت عنوان “الزام به استرداد ثمن معامله” مطرح کند.
📌 مطالبه خسارت به دلیل عدم تحویل
اگر عدم تحویل کالا باعث ورود خسارت به خریدار شده باشد، وی می‌تواند در قالب دعوی مطالبه خسارت بابت عدم تحویل کالا، هزینه‌های واردشده را نیز از فروشنده مطالبه کند. به‌عنوان مثال:
- از بین رفتن فرصت فروش مجدد کالا
- افزایش قیمت کالا در بازار
- خواب سرمایه
برای این ادعا، ارائه دلایل مستند و ارجاع امر به کارشناس رسمی دادگستری ضروری است.
📌 اقدام هم‌زمان برای توقف وصول چک
در صورتی که خریدار چک داده و هنوز کالا تحویل نگرفته و بیم آن دارد که فروشنده چک را برگشت بزند، می‌تواند با طرح دعوی، تقاضای دستور موقت برای توقف یا ابطال عملیات اجرایی چک را مطرح کند. البته این دستور زمانی صادر می‌شود که دادگاه قانع شود:
- تحویل کالا انجام نشده
- صدور چک مشروط یا تضمینی بوده
- احتمال ورود ضرر فوری وجود دارد
اثبات تحویل یا عدم تحویل کالا؛ مدارک کلیدی کدامند؟
در هرگونه دعوای حقوقی مرتبط با تحویل یا عدم تحویل کالا، چه از سوی فروشنده و چه از سوی خریدار، ارائه مدارک و مستندات معتبر نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. چون صرف ادعا، در هیچ‌یک از محاکم، کفایت نمی‌کند. اثبات اینکه کالا تحویل داده شده یا خیر، در صورتی که بین طرفین اختلاف باشد، باید از طریق مدارک مستند، قرائن، شهادت شهود یا ادله الکترونیکی انجام شود.
در این بخش، مهم‌ترین مدارکی که می‌توان برای اثبات تحویل یا عدم تحویل کالا استفاده کرد، بررسی می‌شود:
✅ مدارک اثبات تحویل کالا توسط فروشنده
اگر شما فروشنده هستید و خریدار ادعا می‌کند که کالا را تحویل نگرفته، باید از مدارک زیر برای دفاع از خود استفاده کنید:
- قرارداد کتبی یا فاکتور رسمی با قید مشخصات کالا و تاریخ تحویل
- رسید تحویل کالا با امضای خریدار یا نماینده او
- بارنامه حمل کالا یا رسید تحویل از شرکت پستی، تیپاکس، چاپار، الوپیک و…
- شهادت شهود (مثلاً کارمند، راننده یا فردی که هنگام تحویل حضور داشته)
- فیلم یا عکس از لحظه تحویل (مثلاً در معاملات حضوری یا حمل شهری)
- گزارش تحویل سیستم‌های الکترونیکی یا پیام‌رسان (واتساپ، پیامک، ایمیل)
- لاگ سیستمی شرکت حمل (در ارسال‌های سازمانی)
📌 نکته مهم: هر مدرکی که نشان‌دهنده رضایت یا تأیید خریدار بر تحویل کالا باشد، در دادگاه بسیار اثرگذار خواهد بود.
✅ مدارک اثبات عدم تحویل کالا توسط خریدار
اگر شما خریدار هستید و می‌خواهید اثبات کنید که با وجود صدور چک، کالایی تحویل نگرفته‌اید، این مدارک می‌تواند به کمک شما بیاید:
- مکاتبات و پیام‌هایی که نشان دهد کالا تحویل نشده است
- عدم وجود هرگونه رسید تحویل یا امضای دریافت
- اظهارنامه رسمی ارسالی به فروشنده در اعتراض به عدم تحویل
- استعلام از شرکت حمل یا انبار مبنی بر عدم ثبت تحویل به شما
- تماس‌های ضبط‌شده یا پیام‌های صوتی فروشنده (در صورت مجاز بودن استفاده به‌عنوان دلیل)
📌 نکته کاربردی:
در بسیاری از معاملات شفاهی یا بدون قرارداد کتبی، بار اثبات بسیار دشوار می‌شود. بنابراین، هم فروشنده و هم خریدار باید قبل از معامله، پیش‌بینی لازم برای مستندسازی را داشته باشند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون دریافت چک و عدم تحویل کالا و یا تحویل کالا و برگشت زدن چک مطرح شده است:
❓ من به شخصی کالا فروختم، چک داد ولی بعد گفت چون کالا رو نگرفته، چک رو پاس نمی‌کنه. آیا می‌تونم شکایت کیفری کنم؟
✅ بله، اگر چک به دلیل نداشتن موجودی برگشت خورده و شرایط قانونی شکایت کیفری (طبق ماده ۱۳ قانون صدور چک) برقرار باشد، می‌توانید شکایت کیفری بابت صدور چک بلامحل مطرح کنید. در این شرایط، بار اثبات عدم تحویل کالا بر عهده خریدار است و شما فقط کافیست نشان دهید که چک صادر شده و برگشت خورده. اگر خریدار مدعی عدم تحویل است، باید این موضوع را در قالب دعوای تقابل ثابت کند.
❓ من چک دادم ولی چون فروشنده کالا را تحویل نداد، دعوای فسخ و استرداد وجه مطرح کردم. اما چک دست شخص دیگری است! باید چکار کنم؟
✅ اگر چک شما به شخص ثالثی منتقل شده و او آن را با حسن‌نیت دریافت کرده باشد (یعنی نمی‌دانسته کالا تحویل نشده)، دیگر نمی‌توانید با ادعای عدم تحویل، مانع وصول آن شوید. در این حالت، باید از فروشنده اصلی، دعوی استرداد وجه یا الزام به تحویل کالا مطرح کنید. در برابر دارنده جدید چک، اصولاً ایرادات معامله اصلی قابل استناد نیست؛ مگر اینکه اثبات کنید او از مشکل مطلع بوده است.
❓ من از کسی لباس عمده خریدم، چک دادم ولی هیچ فاکتور یا رسیدی نگرفتم. حالا کالا نفرستاده و ادعا می‌کنه تحویل داده. من چطور ثابت کنم که تحویل نگرفتم؟
✅ در صورتی که هیچ سند مکتوبی درباره تحویل کالا وجود نداشته باشد، کار برای هر دو طرف سخت می‌شود. شما می‌توانید با ارائه اظهارنامه رسمی، مکاتبات قبلی، پیام‌ها یا حتی شهادت شهود (مثلاً کسی که هنگام خرید یا حمل‌ونقل حضور داشته) اثبات کنید که کالا تحویل نشده است. اگر فروشنده نتواند مدرکی مثل رسید تحویل یا بارنامه ارائه کند، ادعای شما قوی‌تر خواهد بود.