بسیاری تصور می‌کنند اجرت‌المثل فقط در زمان طلاق قابل مطالبه است و با فوت شوهر، این حق از بین می‌رود. در حالی که مطابق قانون مدنی ایران و به‌ویژه تبصره ماده ۳۳۶، زن می‌تواند حتی پس از درگذشت همسر خود، بابت کارهایی که شرعاً و قانوناً برعهده‌اش نبوده و با قصد دریافت اجرت انجام داده، مطالبه اجرت‌المثل کند. این موضوع به‌ویژه زمانی اهمیت پیدا می‌کند که زوجه در طول زندگی مشترک، نقش فعالی در خانه‌داری، تربیت فرزندان یا حتی کمک به همسر در امور اقتصادی داشته باشد.
حال اگر مرد فوت کرده باشد، این سؤال مهم مطرح می‌شود که چگونه می‌توان این حق مالی را از ورثه یا از اموال به‌جامانده مطالبه کرد؟ آیا دادگاه این نوع ادعاها را می‌پذیرد؟ در این مقاله، به‌طور کامل و مستند به قوانین، رویه قضایی و تجارب عملی، مراحل دریافت اجرت‌المثل زن بعد از فوت شوهر را بررسی می‌کنیم؛ از شرایط اثباتی گرفته تا نحوه محاسبه مبلغ و نقش مشاوره حقوقی در موفقیت این نوع دعاوی.
آیا زن می‌تواند بعد از فوت شوهر، اجرت المثل بگیرد؟
طبق تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی، زن می‌تواند پس از فوت شوهر نیز بابت کارهایی که خارج از وظایف شرعی و قانونی انجام داده و قصد تبرع نداشته، اجرت‌المثل ایام زوجیت را از ورثه و از محل ماترک مطالبه کند. این حق محدود به طلاق نیست و در صورت اثبات شرایط قانونی، دادگاه حکم پرداخت صادر می‌کند.
📌 جایگاه اجرت المثل در میان دیون متوفی
بر اساس مواد ۸۶۸ و ۸۶۹ قانون مدنی، دیون متوفی (از جمله مهریه، نفقه معوقه و اجرت‌المثل) بر ارث مقدم‌اند و باید پیش از تقسیم ارث، از ماترک پرداخت شوند. یعنی اگر دادگاه حکم به پرداخت اجرت‌المثل زوجیت بدهد، این مبلغ باید از اموال باقیمانده از شوهر کم شود، سپس آنچه باقی ماند بین ورثه تقسیم می‌گردد.
📌 نظر رویه قضایی در این زمینه
بیشتر دادگاه‌های خانواده در ایران، به استناد این تبصره و رأی وحدت رویه‌ای که از سوی نشست‌های قضایی صادر شده، مطالبه اجرت‌المثل بعد از فوت شوهر را امکان‌پذیر می‌دانند. البته شروطی مثل اثبات انجام کارها، خواست شوهر و عدم قصد تبرع نیز باید توسط زن در دادگاه ثابت شود.
شرایط لازم برای مطالبه اجرت المثل زن پس از مرگ شوهر
برای اینکه زن بتواند پس از فوت همسر خود اجرت‌المثل دریافت کند، باید در دادگاه اثبات کند که سه شرط اصلی و کلیدی وجود داشته است. این شروط همان ارکانی هستند که در تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی و رویه قضایی به‌عنوان معیار پرداخت اجرت‌المثل شناخته می‌شوند. اثبات وجود این شرایط به عهده زوجه است، خصوصاً در وضعیتی که همسرش فوت کرده و امکان دفاع یا اقرار مستقیم او وجود ندارد.
📌 شرط اول: کارهای انجام‌شده شرعاً و قانوناً وظیفه زن نبوده باشد
زن تنها شرعاً موظف به تمکین و حسن معاشرت با همسر است. بنابراین کارهایی مثل:
- آشپزی
- نظافت منزل
- شست‌وشوی لباس
- نگهداری از فرزندان
- کمک در کار شوهر یا مغازه و مزرعه
هیچ‌کدام وظیفه‌ی شرعی و قانونی زن محسوب نمی‌شوند. اگر زن بتواند اثبات کند که چنین اموری را انجام داده، یکی از شرایط لازم برای مطالبه اجرت‌المثل فراهم می‌شود.
📌 شرط دوم: انجام کارها به دستور شوهر یا با خواست و توقع او بوده باشد
قانون لزوماً لازم نمی‌داند شوهر به‌صورت کتبی یا رسمی دستور داده باشد. حتی توقع عرفی شوهر یا درخواست شفاهی نیز می‌تواند نشانه‌ای از این باشد که زن کارها را به‌خواست همسر انجام داده است. نکته مهم اینکه اگر زن بتواند نشان دهد که بدون خواست شوهر آن کارها را انجام نمی‌داده است، کفایت می‌کند.
📌 شرط سوم: زن قصد تبرع نداشته باشد (یعنی نیت رایگان کار کردن نداشته باشد)
یکی از حساس‌ترین موضوعات همین بخش است. باید در دادگاه روشن شود که زن، کارها را نه از روی محبت یا لطف و بدون چشم‌داشت، بلکه با نیت دریافت حق انجام داده است.
در خصوص این شرط، دو دیدگاه در دادگاه‌ها وجود دارد:
- برخی قضات معتقدند اصل بر عدم تبرع است؛ یعنی اگر زن کاری کرده و پول نخواسته، باید شوهر (یا ورثه‌اش) اثبات کنند که زن قصد رایگان کار کردن داشته است.
- برخی دیگر می‌گویند در عرف جامعه، زن‌ها معمولاً از روی لطف کار می‌کنند، پس اثبات عدم قصد تبرع به عهده زوجه است.
با این حال، در اکثر پرونده‌ها به ویژه پس از فوت شوهر، دادگاه‌ها قول زن را مبنا قرار می‌دهند؛ مگر اینکه ورثه دلیلی بر خلاف آن ارائه دهند.
✅تفاوت در نحوه مطالبه اجرت المثل، نحله و ارث
در دعاوی مالی خانوادگی، اجرت‌المثل، نحله و ارث هرکدام شرایط و روش مطالبه متفاوتی دارند. اجرت‌المثل طلب زن بابت کارهایی‌ست که وظیفه شرعی‌اش نبوده و باید با دادخواست مستقل به طرفیت وراث از ترکه متوفی مطالبه شود.
نحله ایام زوجیت فقط در زمان طلاق و به تشخیص دادگاه پرداخت می شود و این کار بدون نیاز به دادخواست جداگانه می باشد و در صورت فوت شوهر، قابل طرح نیست. اما ارث نیازی به دعوا ندارد و زن با گرفتن گواهی انحصار وراثت، سهم قانونی خود را از باقیمانده ترکه دریافت می‌کند. تفاوت اصلی آن‌ها در زمان طرح، مرجع رسیدگی، نوع حق و ترتیب پرداخت از ماترک است.
نحوه دریافت اجرت المثل بعد از فوت شوهر
دریافت اجرت‌المثل زن پس از فوت شوهر نیازمند طی یک روند قانونی مشخص و مستند به مواد قانونی است. برخلاف تصوری که ممکن است وجود داشته باشد، فوت شوهر باعث از بین رفتن حق زن نمی‌شود. این حق مانند سایر دیون متوفی (مثل مهریه یا نفقه معوقه) از محل ترکه (اموال باقیمانده) پرداخت می‌شود. اما زوجه برای دستیابی به آن باید دادخواست حقوقی ثبت کند و مراحل دادرسی را طی کند.
1.تهیه مدارک لازم برای ثبت دادخواست
برای ثبت دادخواست مطالبه اجرت‌المثل، زوجه باید مدارک زیر را آماده کند:
- سند ازدواج (عقدنامه)
- شناسنامه و کارت ملی زوجه
- گواهی فوت شوهر
- گواهی انحصار وراثت (برای شناسایی وراث به عنوان خواندگان دعوا)
- دلایل و مستندات برای اثبات انجام کارها به درخواست شوهر و عدم قصد تبرع (مانند شهادت شهود، اظهارات، پیام‌ها یا قرائن عرفی)
نکته: هرچه دلایل دقیق‌تر و قوی‌تر باشند، احتمال موفقیت زوجه در دادگاه افزایش می‌یابد.
2.ثبت دادخواست در دفاتر خدمات قضایی
پس از تهیه مدارک، زوجه باید به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و دادخواست خود را با عنوان:
«مطالبه اجرت‌المثل ایام زوجیت از محل ترکه متوفی به طرفیت ورثه»
ثبت کند. در متن دادخواست باید به:
- مدت زندگی مشترک
- نوع کارهای انجام‌شده
- شرط انجام کار به دستور شوهر و بدون نیت تبرع
اشاره شود.
3. رسیدگی دادگاه و ارجاع به کارشناس
پس از ثبت دادخواست، دادگاه خانواده به بررسی پرونده می‌پردازد. اگر شرایط قانونی وجود داشته باشد، قرار ارجاع به کارشناسی صادر می‌شود. کارشناس رسمی دادگستری میزان اجرت‌المثل زن را بر اساس عوامل مختلف محاسبه می‌کند (که در بخش بعدی توضیح خواهیم داد).
4. صدور حکم به پرداخت اجرت‌المثل از ماترک شوهر
پس از دریافت گزارش کارشناسی، دادگاه در صورت پذیرش نظر کارشناس، حکم به پرداخت اجرت‌المثل از محل ترکه شوهر صادر می‌کند. سپس زن می‌تواند از طریق اجرای احکام، این مبلغ را از اموال باقیمانده از شوهر وصول کند.
نکته مهم: محدود بودن مسئولیت وراث
وراث فقط تا میزان سهم‌الارث خود از ماترک مسئول پرداخت دیون متوفی (از جمله اجرت‌المثل) هستند. یعنی اگر بدهی بیشتر از میزان ترکه باشد، زوجه نمی‌تواند از اموال شخصی ورثه برداشت کند.
محاسبه مبلغ اجرت المثل توسط کارشناس رسمی دادگستری
یکی از مهم‌ترین مراحل در دعوای اجرت‌المثل، تعیین مبلغ آن است. مبلغ اجرت‌المثل نه در قانون عدد مشخصی دارد و نه نرخ ثابتی دارد که برای همه یکسان باشد. به همین دلیل، تشخیص و تعیین میزان اجرت‌المثل به کارشناس رسمی دادگستری سپرده می‌شود تا بر اساس معیارهای عرفی و شواهد موجود، مبلغ دقیق آن را محاسبه کند.
📌 شاخص‌های کارشناسی برای تعیین اجرت المثل
در زمان کارشناسی، موارد زیر مورد بررسی قرار می‌گیرد:
- مدت زمان زندگی مشترک
- نوع و حجم کارهایی که زن در خانه انجام داده است (مثل آشپزی، نظافت، بچه‌داری، کمک در امور اقتصادی مرد)
- تعداد فرزندان و مسئولیت‌های تربیتی زوجه
- میزان مشارکت زن در ارتقای وضعیت مالی و رفاهی خانواده
- جایگاه اجتماعی زن، شرایط جسمی و سن او
- محل زندگی (شهر یا روستا) و عرف حاکم در آن منطقه
- توان مالی متوفی (در برخی موارد لحاظ می‌شود)
کارشناس رسمی بر مبنای این شاخص‌ها، ابتدا اجرت سالانه‌ای برای زوجه تعیین می‌کند. سپس با توجه به سال‌های زوجیت، مبلغ نهایی اجرت‌المثل را مشخص می‌نماید.
📌 فرمول رایج محاسبه اجرت‌المثل
فرمول محاسبه اجرت‌المثل معمولاً به‌صورت زیر است:
اجرت‌المثل یک سال × تعداد سال‌های زندگی مشترک = مبلغ نهایی اجرت‌المثل
مثلاً اگر کارشناس اجرت‌المثل یک‌ساله را معادل ۵ میلیون تومان ارزیابی کند و زوجین ۱۵ سال زندگی مشترک داشته باشند، زن مستحق دریافت ۷۵ میلیون تومان خواهد بود. در برخی موارد خاص، اگر زن نقش مؤثرتری در اداره خانه یا کمک به شوهر در کسب‌و‌کار داشته باشد، ممکن است مبلغ بیشتری تعیین شود.
📌 اعتراض به نظر کارشناس
طرفین دعوا می‌توانند به نظر کارشناس اعتراض کنند. در این صورت، دادگاه معمولاً برای بررسی مجدد، کارشناس دوم یا هیأت کارشناسی تعیین می‌کند. نظر نهایی کارشناس مبنای صدور حکم دادگاه خواهد بود.
آیا دریافت اجرت المثل بعد از فوت مادر امکان پذیر است؟
در اغلب موارد، دادگاه‌ها معتقدند اجرت‌المثل باید در زمان حیات توسط خود زن مطالبه شود و اگر او اقدامی نکرده باشد، وراث نمی‌توانند پس از فوتش این حق را دریافت کنند. تنها در موارد نادر، اگر وراث بتوانند با دلایل محکم اثبات کنند که مادر قصد دریافت اجرت داشته ولی فرصت اقدام نداشته، ممکن است دادگاه وارد رسیدگی شود، اما احتمال موفقیت پایین است.
⚖️ اصل بر لزوم مطالبه اجرت المثل توسط زن در زمان حیات
بیشتر قضات معتقدند اجرت‌المثل، حقی قائم به شخص زن است که باید در زمان حیات توسط خودش مطالبه شود. در صورتی که زن تا زمان مرگ خود اقدامی نکرده باشد، این سکوت معمولاً به معنای رضایت یا انجام کارها به نیت تبرع (رایگان) تعبیر می‌شود. در نتیجه، پس از فوت مادر، فرزندان نمی‌توانند این حق را از پدر یا از ترکه او مطالبه کنند.
استثنا: اگر ورثه بتوانند با دلایل قوی، شهادت شهود یا مدارک مکتوب ثابت کنند که مادرشان قصد دریافت اجرت داشته و صرفاً به‌دلایل خاصی فرصت طرح دعوا نداشته، ممکن است برخی دادگاه‌ها به دعوا رسیدگی کنند؛ اما این موارد نادر و کم‌سابقه هستند.
در عمل، احتمال موفقیت وراث زن در چنین پرونده‌هایی بسیار پایین است؛ به‌ویژه زمانی که نه در زمان حیات شوهر اقدامی شده، نه پس از مرگ او توسط زوجه.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداو پیرامون نحوه دریافت اجرت المثل بعد از فوت شوهر مطرح شده است:
❓ من ۲۵ سال با همسرم زندگی کردم، الان ایشون فوت کردن و تمام این سال‌ها کار خونه و نگهداری از بچه‌ها با من بود. آیا می‌تونم از ورثه اجرت‌المثل بگیرم؟
✅ بله. اگر کارهایی که انجام داده‌اید مثل آشپزی، نظافت و مراقبت از فرزندان جزو وظایف شرعی شما نبوده و با خواست همسرتون بوده، و قصد نداشتید این کارها رو رایگان انجام بدید، می‌تونید دادخواست مطالبه اجرت‌المثل از ماترک متوفی به طرفیت ورثه ثبت کنید. دادگاه پس از احراز شرایط، موضوع رو به کارشناس رسمی ارجاع می‌ده.
❓ شوهرم ۶ ماه پیش فوت کرد. قبل از فوتش هیچ بحثی درباره پرداخت پول بابت کارهای خونه نکرده بودیم. هنوز می‌تونم اجرت‌المثل بگیرم؟
✅ بله، حتماً. سکوت همسر یا نگفتن مستقیم درباره پرداخت اجرت، مانع حق شما نیست. اگر بتونید در دادگاه ثابت کنید که کارهای خونه رو به خواست شوهر و بدون نیت رایگان انجام دادید، می‌تونید از اموال به‌جا مونده از ایشون (ترکه) اجرت‌المثل دریافت کنید. نیازی به رضایت قبلی شوهر هم نیست.
❓ مادرم فوت کرده ولی هیچ‌وقت برای اجرت‌المثل اقدامی نکرد. ما به‌عنوان بچه‌هاش می‌تونیم الان به‌جاش دادخواست بدیم؟
✅ در اغلب موارد، دادگاه‌ها معتقدند اجرت‌المثل حق شخصی زن هست که باید در زمان حیات مطالبه بشه. اگر مادرتون تا زمان فوت هیچ اقدامی نکرده، معمولاً این سکوت به‌معنای تبرع تلقی می‌شه و دادخواست شما رد می‌شه. فقط در موارد خاص و با دلایل خیلی محکم ممکنه دادگاه استثناء قائل بشه.