در نظام حقوقی ایران، پرداخت مهریه یکی از تعهدات مالی مهم محسوب می‌شود. با این حال، ممکن است فردی پس از صدور حکم یا اجرائیه، توانایی پرداخت مهریه را به‌صورت کامل و فوری نداشته باشد. در چنین شرایطی، قانون امکان طرح دعوای اعسار از مهریه را برای بدهکار پیش‌بینی کرده است.
این درخواست می‌تواند منجر به تقسیط مهریه یا معافیت موقت از پرداخت شود، مشروط به آن‌که دادگاه ادعای عدم تمکن مالی را بپذیرد. در این مقاله، با شرایط، مدارک، روند دادرسی و اشتباهات رایج در این حوزه آشنا خواهید شد.
اعسار از مهریه چیست و چه زمانی مطرح می‌شود؟
اعسار از مهریه به حالتی گفته می‌شود که مرد پس از صدور حکم یا اجرائیه، به دلیل ناتوانی مالی، امکان پرداخت کامل و نقدی مهریه را ندارد. در این شرایط، وی می‌تواند با ارائه دادخواست به دادگاه، درخواست کند مهریه به‌صورت اقساط پرداخت شود یا موقتاً از پرداخت معاف گردد. این نهاد حقوقی برای جلوگیری از زندانی شدن بدهکاران غیرمتعمد و ایجاد تعادل بین حقوق زوجه و توان مالی زوج پیش‌بینی شده است.
📌 در چه مرحله‌ای باید دادخواست اعسار طرح شود؟
اعسار به معنی ناتوانی در پرداخت است و اعسار از مهریه پس از صدور اجرائیه از سوی دادگاه یا اداره ثبت قابل طرح است. یعنی زوج تنها زمانی می‌تواند مدعی اعسار شود که قبلاً به پرداخت محکوم شده باشد یا زوجه درخواست صدور اجرائیه کرده باشد. به بیان ساده، اعسار قبل از مطالبه مهریه توسط زوجه، موضوعیت ندارد.
در عمل، دو نوع دعوای اعسار داریم:
- اعسار از پرداخت مهریه به صورت یکجا: که معمولاً به تقسیط منتهی می‌شود.
- اعسار از پرداخت اقساط تعیین‌شده قبلی: در صورتی‌که زوج قبلاً تقسیط گرفته ولی مجدداً ناتوان شده باشد.
شرایط قانونی برای طرح دعوای اعسار از پرداخت مهریه
مهم‌ترین شرط اعسار این است که زوج هیچ‌گونه دارایی نقدی، غیرنقدی یا منقول و غیرمنقول که قابل توقیف باشد، در اختیار نداشته باشد یا درآمد فعلی‌اش فقط کفاف زندگی عادی او را بدهد. به عبارت دیگر، اگر زوج دارای ملک، خودرو، حساب بانکی یا درآمد بالا باشد، اعسار او پذیرفته نخواهد شد.
نکته: اگر زوج بتواند بخشی از مهریه را پرداخت کند، دادگاه ممکن است بخشی را نقدی و مابقی را تقسیط کند.
⚖️ بار اثبات ادعا بر عهده مدعی اعسار است
طبق قانون، بار اثبات اعسار بر عهده شخصی است که ادعای ناتوانی می‌کند. یعنی زوج باید با ارائه مدارک و مستندات کافی، دادگاه را قانع کند که در شرایط فعلی قادر به پرداخت کامل مهریه نیست. مدارک متداول برای اثبات اعسار عبارتند از:
- گواهی عدم مالکیت از ثبت اسناد یا راهنمایی و رانندگی
- فیش حقوقی یا گواهی درآمد
- اجاره‌نامه منزل (به‌عنوان نشانه هزینه‌ها)
- استشهادیه کتبی از دو نفر شاهد (با فرم مخصوص)
- گردش حساب بانکی
همچنین طرف مقابل نیز می تواند با استفاده از روش های رد درخواست اعسار ثابت کند که زوج از توانایی مالی کافی برخورداری است.
نحوه تنظیم و ارائه دادخواست اعسار از مهریه
برای اینکه زوج بتواند از حقوق قانونی خود در خصوص اعسار بهره‌مند شود، باید دادخواست خود را طبق فرمت قانونی و در مرجع صالح ثبت کند. این فرآیند نیازمند دقت در تنظیم فرم‌ها، انتخاب مستندات و طی کردن مسیر قضایی مشخصی است.
📌 زمان مناسب برای ارائه دادخواست اعسار
زوج می‌تواند درخواست اعسار را در دو مقطع مختلف مطرح کند:
-
قبل از اجرای حکم مهریه: زمانی که هنوز اجرائیه صادر نشده و زوج می‌خواهد همزمان با حکم، تقاضای اعسار نیز بررسی شود. این نوع درخواست همراه با واخواهی یا تجدیدنظر یا در دادگاه بدوی مطرح می‌شود.
-
بعد از صدور اجرائیه: چنانچه اجرائیه صادر شده باشد و زوج توان پرداخت ندارد، باید در مهلت قانونی (معمولاً ۳۰ روز) دادخواست اعسار از پرداخت محکوم‌به را به دادگاه ارائه دهد.
⚖️ مراحل ثبت دادخواست اعسار
۱. تنظیم دادخواست در قالب فرم مخصوص شورای حل اختلاف یا دادگاه خانواده
۲. پیوست مدارک و مستندات مالی (عدم تمکن، اجاره‌نامه، گردش حساب و…)
3. ضمیمه استشهادیه محضری با امضای حداقل دو نفر شاهد
4. ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی (سامانه ثنا)
5. ارجاع به شعبه رسیدگی و دریافت وقت دادرسی
در صورتی که دادگاه دلایل اعسار را کافی بداند، وارد رسیدگی می‌شود و معمولاً با تعیین کارشناس، از شهود نیز تحقیق می‌کند.
نقش استشهادیه در اثبات اعسار از مهریه
در کنار مدارک مالی، یکی از مهم‌ترین ابزارهای اثبات اعسار، استشهادیه کتبی از دو نفر شاهد مطلع است. قانون‌گذار برای حمایت از افراد بی‌بضاعت، به این نوع گواهی‌نامه اعتبار خاصی داده و در روند دادرسی بسیار تأثیرگذار است.
📌 ویژگی‌های استشهادیه معتبر
برای اینکه استشهادیه از نظر دادگاه پذیرفته شود، باید شرایط زیر را داشته باشد:
- تنظیم روی فرم مخصوص استشهادیه (قابل دریافت از دفاتر خدمات قضایی یا سایت عدل ایران)
- گواهی حداقل دو نفر شاهد معتبر و مطلع از وضعیت مالی زوج
- امضای حضوری شهود در دفترخانه یا دفتر خدمات الکترونیک قضایی
- درج دقیق مشخصات شهود: نام، کد ملی، آدرس، شغل و میزان آشنایی با وضعیت مالی زوج
❗ صرف نوشتن یک متن عادی با امضای دوستان یا بستگان در منزل، معمولاً اعتبار لازم را ندارد و در اینصورت اعسار مهریه رد خواهد شد.
⚖️ نقش استشهادیه در قانع‌کردن قاضی
قاضی با بررسی استشهادیه، اطلاعات درج‌شده در آن و سایر مدارک، در خصوص صدق ادعای اعسار تصمیم می‌گیرد. اگر اطلاعات استشهادیه با سایر اسناد و بررسی‌های میدانی همخوانی داشته باشد، شانس پذیرش اعسار بسیار بالا می‌رود.
در برخی پرونده‌ها، دادگاه از شهود برای تحقیق حضوری یا تلفنی نیز دعوت می‌کند تا از صحت گفته‌های آن‌ها اطمینان حاصل کند.
روند رسیدگی دادگاه به اعسار و صدور حکم تقسیط مهریه
پس از ثبت دادخواست اعسار، پرونده وارد مرحله رسیدگی قضایی می‌شود. این بخش یکی از مهم‌ترین مراحل در پذیرش یا رد اعسار است و قاضی باید با دقت مدارک، دفاعیات، استشهادیه و اوضاع مالی زوج را بررسی کند.
⚖️ تشکیل جلسه رسیدگی در شعبه خانواده
پس از ارجاع دادخواست به شعبه، دادگاه وقت رسیدگی تعیین می‌کند. در جلسه رسیدگی، قاضی معمولاً به این موارد توجه می‌کند:
- بررسی محتوای استشهادیه و صحت ادعای شهود
- ارزیابی مدارک مالی مانند اجاره‌نامه، فیش حقوقی یا گردش حساب
- امکان دعوت از شهود جهت ادای توضیح
- استفاده از کارشناس رسمی دادگستری برای برآورد وضعیت مالی
در این مرحله، اگر زوج نتواند اثبات کند که واقعاً ناتوان در پرداخت نقدی مهریه است، دادگاه درخواست اعسار را رد خواهد کرد.
✅ صدور حکم تقسیط مهریه در صورت پذیرش اعسار
اگر دادگاه اعسار را بپذیرد، مطابق ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، می‌تواند حکم به تقسیط مهریه صادر کند. نکته مهم این است که در صورت حتی یک نوبت عدم پرداخت اقساط در موعد مقرر، زوجه می‌تواند مجدداً تقاضای اجرای حکم جلب کند و این یکی از مجازات های عدم پرداخت اقساط مهریه است.
حکم تقسیط مهریه ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- مبلغ پیش‌پرداخت (مثلاً ۵ تا ۱۰ درصد از کل مهریه)
- اقساط ماهانه بر اساس توان مالی زوج
- تعیین ضمانت اجرا در صورت عدم پرداخت هر قسط
رد یا قبول اعسار و پیامدهای حقوقی آن
پس از بررسی کامل مدارک و شنیدن دفاعیات طرفین، دادگاه خانواده در نهایت یکی از دو تصمیم مهم را اتخاذ می‌کند: پذیرش اعسار و صدور حکم تقسیط یا رد اعسار و الزام به پرداخت نقدی مهریه. هر کدام از این تصمیم‌ها، پیامدهای متفاوتی برای زوج دارند.
✅ پیامد پذیرش اعسار
اگر دادگاه به این نتیجه برسد که زوج واقعاً توان پرداخت یکجای مهریه را ندارد، حکم به تقسیط صادر می‌کند. در این صورت:
- زوجه نمی‌تواند برای کل مبلغ حکم جلب بگیرد.
- تنها در صورت عدم پرداخت اقساط در سررسید، می‌تواند اقدام به توقیف اموال یا درخواست جلب بابت نپرداختن مهریه کند.
- زوج موظف به رعایت دقیق مفاد حکم تقسیط است (پیش‌پرداخت و اقساط ماهانه).
📌 مزیت این حالت برای زوج این است که از بازداشت فوری یا توقیف ناگهانی اموال در امان می‌ماند و فرصتی برای پرداخت تدریجی مهریه دارد.
❌ پیامد رد اعسار
در صورتی که دادگاه اعسار را نپذیرد، آثار مهمی به دنبال دارد:
- زوج موظف است تمام مهریه را به‌صورت یکجا پرداخت کند.
- زوجه می‌تواند بلافاصله از طریق اجرای احکام درخواست توقیف اموال بابت مطالبه مهریه یا جلب زوج را مطرح کند.
- در صورت عدم پرداخت و نداشتن مال قابل توقیف، امکان بازداشت زوج به استناد ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی وجود دارد.
⚠️ زوج تنها در صورتی می‌تواند از بازداشت فرار کند که ظرف مهلت قانونی، دوباره دادخواست اعسار جدید با مدارک کامل‌تر ارائه دهد یا با زوجه برای پرداخت توافق کند.
امکان اعتراض به رأی رد اعسار از مهریه
رد اعسار پایان راه نیست. قانون‌گذار برای جلوگیری از تضییع حقوق افراد، راه‌هایی برای اعتراض به رأی دادگاه در نظر گرفته است. زوجی که اعسارش رد شده، می‌تواند از طریق تجدیدنظرخواهی یا اعسار به حکم مهریه اعتراض نماید و فرصت دوباره‌ای برای اثبات ناتوانی مالی خود داشته باشد.
📌 تجدیدنظرخواهی از رأی رد اعسار
اگر دادگاه بدوی، اعسار را نپذیرد، زوج حق دارد ظرف ۲۰ روز از ابلاغ رأی، به دادگاه تجدیدنظر استان اعتراض کند. این اعتراض باید از طریق سامانه ثنا ثبت و با دلایل جدید یا تقویت شده پیگیری شود.
نکات مهم:
- در این مرحله، ارائه مستندات تکمیلی بسیار تأثیرگذار است (مانند استشهادیه جدید، گواهی اشتغال یا عدم اشتغال، پرینت حساب و…)
- در صورت پذیرش در تجدیدنظر، رأی بدوی نقض شده و دادگاه، حکم جدید صادر می‌کند.
- در طول این مدت، زوجه ممکن است اقدام به توقیف اموال یا جلب نماید، مگر اینکه دادگاه دستور توقف اجرای حکم را صادر کرده باشد.
⚖️ امکان ارائه دادخواست اعسار مجدد
اگر فرصت تجدیدنظر از دست برود یا زوج دلایل جدیدی برای اثبات اعسار داشته باشد، می‌تواند با دادخواست جدید اعسار مجدداً اقدام کند. البته در این حالت باید ثابت کند که شرایط مالی‌اش تغییر کرده یا اسناد و دلایل قبلی به دلایلی مورد توجه قرار نگرفته‌اند.
📌 این نوع درخواست بیشتر در عمل زمانی استفاده می‌شود که جلب یا توقیف اموال انجام شده باشد و زوج به‌ناچار به دنبال راهی برای توقف اجرای حکم باشد.
سوالات متداول
در این بخش از مقاله سوالات متداول پیرامون درخواست اعسار از مهریه مطرح شده است:
❓همسرم دادخواست مهریه داده و حکم هم صادر شده، اما من واقعاً توان پرداخت ندارم. چطور می‌تونم اعسار بزنم؟
✅ شما باید فوراً دادخواست اعسار از پرداخت مهریه را تنظیم و از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت کنید. بهتر است این کار را قبل از صدور اجرائیه انجام دهید، اما اگر حکم قطعی شده، تا ۳۰ روز پس از ابلاغ اجرائیه نیز فرصت دارید. همراه دادخواست، استشهادیه محضری، مدارک عدم تمکن و گردش حساب بانکی را نیز ضمیمه کنید. دادگاه با بررسی شرایط مالی شما، در مورد تقسیط یا رد اعسار تصمیم می‌گیرد.
❓دادگاه اعسار منو رد کرده، یعنی دیگه هیچ راهی ندارم؟
✅ نه، هنوز راه دارید. شما می‌تونید در مهلت ۲۰ روزه از تاریخ ابلاغ حکم، نسبت به رأی رد اعسار تجدیدنظرخواهی کنید. در این مرحله بهتره مستندات قوی‌تری ارائه بدید، مثل گواهی اشتغال، حقوق دریافتی، اجاره‌نامه یا استشهادیه جدید. اگر هم از مهلت گذشته باشه، می‌تونید اعسار مجدد مطرح کنید، ولی باید بتونید تغییر شرایط مالی‌تون رو ثابت کنید.
❓من راننده اسنپ هستم و درآمد ثابتی ندارم، اما همسرم مهریه‌اش رو اجرا گذاشته؛ آیا امیدی به قبولی اعسارم هست؟
✅ بله. حتی اگر شغل ثابتی ندارید، تا زمانی که دارایی مشخص و قابل توقیف ندارید و درآمدتان کفاف پرداخت یکجای مهریه را نمی‌دهد، می‌توانید دادخواست اعسار بدهید. برای موفقیت، بهتر است مدارک فعالیت شغلی (مثل پرینت پرداخت‌های اسنپ) و استشهادیه محلی از آشنایان یا همسایه‌ها ارائه دهید. قاضی با بررسی شرایط تصمیم‌گیری می‌کند.