یکی از مهم‌ترین تحولات در نظام بانکی و حقوقی ایران، تغییر ساختار چک‌های بانکی و جایگزینی چک‌های صیادی به‌جای چک‌های سنتی بود. با اجرای قانون جدید صدور چک و راه‌اندازی سامانه صیاد، بسیاری از مفاهیم قبلی دچار دگرگونی شده‌اند. دیگر عباراتی مانند «چک در وجه حامل» یا «ظهرنویسی دستی» اعتباری ندارند، چراکه تنها انتقال ثبت‌شده در سامانه صیاد است که دارنده قانونی چک را مشخص می‌کند. به همین دلیل، شناخت دقیق مفهوم “دارنده چک” در شرایط فعلی، اهمیت دوچندانی یافته است؛ چرا که بسیاری از حقوق کیفری و مدنی فقط برای دارنده صیادیِ ثبت‌شده قابل‌مطالبه است.
در این مقاله، با زبانی ساده اما مستند به قوانین جدید، بررسی می‌کنیم که دارنده چک چه کسی است، چه تفاوتی با ذینفع و منتقل‌الیه دارد، چگونه می‌توان چک را قانونی انتقال داد، و چه مقرراتی پس از برگشت خوردن چک برای دارنده اجرا می‌شود.
دارنده چک کیست؟ تعریف قانونی در نظام صیاد
بر اساس قانون جدید صدور چک و مقررات سامانه صیاد، دارنده چک تنها شخصی است که چک به‌صورت رسمی در سامانه صیاد به نام او ثبت شده باشد. بنابراین برخلاف گذشته که صرف در اختیار داشتن چک یا حتی ظهرنویسی دستی، دارنده را مشخص می‌کرد، در حال حاضر تنها مرجع شناسایی دارنده قانونی، ثبت انتقال چک در سامانه صیاد است.
✅ مطابق ماده ۱۱ قانون صدور چک (اصلاحی ۱۳۹۷)، “دارنده چک کسی است که برای اولین بار چک را به بانک ارائه داده است.” اما این تعریف، در کنار سامانه صیاد مفهوم دقیق‌تری پیدا کرده است؛ یعنی بانکی که گواهی عدم پرداخت را صادر می‌کند، مشخصات همان فرد ثبت‌شده در صیاد را به عنوان دارنده قانونی لحاظ می‌نماید.
📌 در نتیجه:
- اگر چکی از فردی به دیگری منتقل شود، ولی در سامانه صیاد ثبت انتقال صورت نگیرد، فرد جدید دارنده قانونی نیست.
- حقوقی مانند شکایت کیفری بابت صدور چک بلامحل، صدور اجراییه و درخواست خسارت تأخیر، فقط به دارنده صیادی تعلق می‌گیرد.
- در مواردی که چک به چند نفر منتقل شده، تنها آخرین فرد ثبت‌شده در صیاد، دارنده نهایی محسوب می‌شود.
🔍 نکته مهم: طبق نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه (۱۴۰۳/۱۰/۰۲)، اگر چک پس از صدور گواهی عدم پرداخت منتقل شود، فرد جدید دارای حق شکایت کیفری نیست، حتی اگر چک به او واگذار شده باشد؛ مگر اینکه انتقال طبق قانون انجام و در سامانه صیاد ثبت شده باشد.
تفاوت دارنده، ذینفع و منتقل‌الیه در چک صیادی
در نظام قدیم صدور چک، تفاوت بین واژه‌هایی مانند دارنده، ذینفع و منتقل‌الیه چندان مورد توجه قرار نمی‌گرفت و گاهی حتی به‌صورت مترادف استفاده می‌شدند. اما با اجرای قانون جدید صدور چک و راه‌اندازی سامانه صیاد، این مفاهیم به‌صورت مشخص و قانونی تعریف شده‌اند. درک تفاوت آن‌ها برای اقدام قضایی یا انتقال چک ضروری است.
📌 ذینفع کیست؟
به موجب تبصره یک ماده ۱۴ قانون صدور چک، ذینفع کسی است که:
چک به نام او صادر شده باشد، یا ظهرنویسی به نفع او انجام شده باشد، یا چک در وجه حامل به او واگذار شده باشد (در قانون قبلی)
در نظام جدید، تنها ثبت الکترونیکی چک در سامانه صیاد به نام شخص است که او را به‌عنوان ذینفع معتبر معرفی می‌کند. به عبارتی، ذینفع کسی است که نام او در سامانه صیاد درج شده است.
⚖️ دارنده چه کسی است؟
دارنده کسی است که چک را به بانک ارائه کرده و گواهی عدم پرداخت به نام او صادر شده باشد. در واقع دارنده:
- باید چک را در سامانه صیاد به نام خود ثبت کرده باشد
- اولین فردی است که برای وصول به بانک مراجعه کرده است
- تنها کسی است که حق شکایت کیفری، صدور اجراییه و مطالبه وجه را دارد
📌 در صورت انتقال چک به شخص دیگر بدون ثبت در سامانه صیاد، او دارنده قانونی محسوب نمی‌شود و فقط ممکن است از نظر عرفی مالک چک باشد، نه دارنده.
🔍 منتقل‌الیه کیست؟
منتقل‌الیه همان شخصی است که چک از دارنده قبلی به او واگذار شده؛ اما تا زمانی که انتقال در سامانه صیاد ثبت نشود، منتقل‌الیه از مزایای قانونی برخوردار نیست. او:
حق شکایت کیفری ندارد و نمی تواند چک ثبت نشده را برگشت بزند. همچنین نمی‌تواند بدون ثبت رسمی در صیاد از حقوق دارنده استفاده کند. در صورت صدور گواهی عدم پرداخت به نام فرد قبلی، فقط از طریق ثبت صیادی دوباره، دارنده می‌شود.
شرایط قانونی ثبت و انتقال چک در سامانه صیاد
با اجرای نسخه جدید قانون صدور چک، انتقال چک دیگر نمی‌تواند به‌صورت دستی، سنتی یا حتی صرفاً با امضا در پشت چک انجام شود. برای آنکه انتقال چک قانونی و معتبر تلقی شود، باید تمامی مراحل آن از طریق سامانه صیاد بانک مرکزی انجام گردد. در غیر این صورت، شخص جدید دارنده رسمی محسوب نمی‌شود و حقوقی مانند شکایت کیفری یا مطالبه رسمی وجه را نخواهد داشت.
⚖️ انتقال قانونی چک در قانون جدید
بر اساس قانون، انتقال چک در سامانه صیاد مشروط به شرایط زیر است:
-
ثبت چک توسط صادرکننده
صادرکننده موظف است اطلاعات چک شامل مبلغ، تاریخ، شناسه صیادی، شماره ملی و مشخصات دارنده اولیه را در سامانه صیاد ثبت کند. -
تأیید دارنده اولیه
شخصی که چک به نام او صادر شده (ذینفع اولیه)، باید اطلاعات واردشده را در سامانه تأیید کند تا چک قابلیت انتقال پیدا کند. -
واگذاری به شخص جدید از طریق صیاد
در صورت واگذاری چک به شخص دیگر، دارنده فعلی باید اطلاعات منتقل‌الیه را وارد سامانه کرده و انتقال را ثبت کند. منتقل‌الیه نیز باید انتقال را تأیید کند. -
تطابق اطلاعات با بانک
در زمان مراجعه به بانک برای نقد کردن یا ثبت گواهی عدم پرداخت، بانک اطلاعات دارنده را با اطلاعات ثبت‌شده در سامانه مطابقت می‌دهد. فقط شخص ثبت‌شده به‌عنوان دارنده، امکان مطالبه وجه یا شکایت دارد.
📝 نکته مهم در مورد انتقال چک برگشتی
اگر چک برگشت خورده باشد و گواهی عدم پرداخت صادر شده باشد، انتقال آن به شخص دیگر حقوق کیفری را منتقل نمی‌کند. شخص جدید فقط در صورتی می‌تواند اقدام کند که انتقال مجدد در سامانه صیاد ثبت شده باشد و از تاریخ گواهی عدم پرداخت، مدت قانونی اقدام حقوقی یا کیفری سپری نشده باشد.
دارنده چک در چک‌های برگشتی؛ قبل و بعد از گواهی عدم پرداخت
یکی از مهم‌ترین نقاط اختلاف و سوءتفاهم در دعاوی مربوط به چک، زمانی است که چک برگشت می‌خورد و سپس به شخص دیگری منتقل می‌شود. سؤال اصلی این است: در این وضعیت، چه کسی دارنده قانونی چک محسوب می‌شود؟ آیا شخص جدید می‌تواند اقدام قانونی یا کیفری انجام دهد؟
در پاسخ باید گفت که قانون جدید صدور چک و نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه به‌طور دقیق و صریح این موضوع را روشن کرده‌اند.
⚖️ قبل از صدور گواهی عدم پرداخت
تا پیش از برگشت چک، هرگونه انتقال چک (اعم از انتقال در وجه، واگذاری یا ظهرنویسی) در صورتی معتبر است که در سامانه صیاد ثبت شود. آخرین فردی که چک به نام او در سامانه ثبت شده، دارنده رسمی چک محسوب می‌شود و می‌تواند برای وصول آن به بانک مراجعه کند.
✅ این فرد، در صورت عدم پرداخت وجه چک، حق دریافت گواهی عدم پرداخت و سپس شکایت کیفری یا حقوقی را خواهد داشت.
📌 بعد از صدور گواهی عدم پرداخت
پس از آنکه چک برگشت می‌خورد و گواهی عدم پرداخت به نام شخصی خاص صادر می‌شود، فقط همان شخص به‌عنوان “دارنده نهایی” شناخته می‌شود.
نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۳/۶۹۶ مورخ ۱۴۰۳/۱۰/۰۲ صراحت دارد که:
- اگر چک برگشتی بدون رعایت مقررات و بدون ثبت در صیاد به شخص ثالث منتقل شود، فرد جدید دارنده سند تجاری محسوب نمی‌شود.
- او از مزایای قانونی مانند مطالبه خسارت تأخیر تأدیه، شکایت کیفری یا درخواست صدور اجراییه محروم خواهد بود
🔍 نتیجه مهم
- شخصی که گواهی عدم پرداخت به نام او صادر شده است، تنها فردی است که حق قانونی برای پیگیری و مطالبه وجه چک دارد
- در صورتی که این فرد چک را به شخص دیگری واگذار کند، آن شخص فقط با ثبت قانونی انتقال در صیاد و طی تشریفات رسمی می‌تواند اقدام نماید
نمایندگی در وصول چک؛ آیا نماینده دارنده است؟
در برخی مواقع، دارنده رسمی چک به دلایلی مانند بیماری، اشتغال، یا اقامت در شهری دیگر نمی‌تواند شخصاً برای وصول وجه چک به بانک مراجعه کند. در چنین شرایطی، ممکن است چک را به شخص دیگری بدهد تا به نمایندگی از او اقدام کند. این موضوع در ظاهر ساده، اما در نظام جدید دارای حساسیت‌های قانونی ویژه‌ای است و گاهی باعث تضییع حق دارنده اصلی می‌شود.
⚖️ نماینده چه کسی است؟
نماینده کسی است که از سوی دارنده چک مأمور می‌شود تا چک را به بانک ارائه داده و مبلغ آن را وصول کند. این نمایندگی ممکن است:
- قراردادی باشد (مثل وکیل با وکالت‌نامه رسمی)
- قانونی باشد (مثل ولی یا قیم)
- یا قائم‌مقام قانونی باشد (مثل ورثه)
📌 اما آیا این نماینده، خود دارنده محسوب می‌شود؟ پاسخ: خیر.
📌 قانون چه می‌گوید؟
مطابق ماده ۱۱ قانون صدور چک و رویه بانکی:
-
شخصی که به بانک مراجعه کرده و چک را ارائه می‌دهد، اگر با نمایندگی رسمی از سوی دارنده اقدام کند و این موضوع در ظهر چک ذکر شود، حق شکایت کیفری برای دارنده اصلی محفوظ می‌ماند
-
در غیر این صورت، گواهی عدم پرداخت به نام نماینده صادر شده و دیگر دارنده اصلی امکان شکایت کیفری نخواهد داشت
📝 شرایط لازم برای نمایندگی قانونی در وصول چک:
-
در ظهر چک، نام دارنده اصلی ثبت شده باشد.
-
بانک باید مدارک نمایندگی (وکالت‌نامه، حکم قیمومت، گواهی انحصار وراثت و…) را بررسی کند.
-
نام و مشخصات دارنده اصلی در گواهی عدم پرداخت قید شود.
✅ اگر این شرایط رعایت شود:
-
نماینده می‌تواند به‌جای دارنده برای وصول اقدام کند
-
اما شخص اصلی همچنان دارنده قانونی باقی می‌ماند و حقوقش محفوظ است
❌ در صورت عدم تصریح نمایندگی، نماینده به‌عنوان دارنده شناخته می‌شود و دارنده اصلی حق شکایت کیفری خود را از دست می‌دهد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون دارنده چک را مشاهده می فرمایید:
❓ من صاحب حساب یک چک صیاد هستم که آن را خرج کرده‌ام و موعد پرداخت گذشته است، اما هنوز برداشت نشده است. چطور می‌توانم بفهمم چک در دست چه کسی است؟
✅ برای پیگیری این موضوع، باید به بانک صادرکننده چک مراجعه کنید. اطلاعات مربوط به دارنده فعلی چک در سامانه صیاد ثبت می‌شود و بانک می‌تواند در چارچوب ضوابط، وضعیت چک را بررسی و اطلاع‌رسانی کند.
❓ من یک مغازه‌دار هستم. مشتری‌ام یک چک صیادی به من داد ولی چون عجله داشت، خودش در سامانه صیاد ثبتش نکرد. الان چک دست منه ولی تو سامانه به نام خودش باقی مونده. اگه چک برگشت بخوره، من دارنده محسوب می‌شم یا نه؟
✅ خیر. در قانون جدید، صرفاً کسی که چک به نام او در سامانه صیاد ثبت شده است دارنده قانونی محسوب می‌شود. اگر چک را ثبت نکرده‌اید و مشتری هم هنوز به نام شما منتقلش نکرده، شما نمی‌توانید شکایت کیفری کنید یا گواهی عدم پرداخت بگیرید. حتماً از او بخواهید انتقال رسمی را در سامانه انجام دهد و شما آن را تأیید کنید.
❓ من چکی داشتم که برگشت خورد. بعد اون رو دادم به برادرم که وکیل پایه یکه، گفتم خودش اقدام کنه. ولی الان فهمیدم چون گواهی عدم پرداخت به اسم من صادر شده، اگه خودش بدون نمایندگی اقدام کنه، شکایت قبول نمی‌کنن. درسته؟
✅ کاملاً درسته. اگر برادرتون به‌عنوان نماینده رسمی شما اقدام نکنه و هویت شما در شکایت کیفری نیاد، دادگاه ممکنه دعوا رو رد کنه. باید یا نمایندگی در ظهر چک درج بشه یا وکالت رسمی بهش بدید. بدون این موارد، فقط کسی که نامش در گواهی عدم پرداخت اومده می‌تونه شکایت کنه.
❓ من یک چک از دوستم گرفتم، که خودش از مشتریش گرفته بود. گفت برات ثبتش می‌کنم ولی متأسفانه بعداً رفت خارج از کشور. الان من چک رو دارم ولی نمی‌تونم انتقال رسمی بدم. راهی هست بتونم به پولم برسم؟
✅ اگر چک هنوز گواهی عدم پرداخت نگرفته، متأسفانه بدون ثبت رسمی انتقال در سامانه صیاد، دارنده قانونی محسوب نمی‌شوید. تنها راه شما اینه که از طریق دادخواست حقوقی بابت دین یا مطالبه وجه، با استناد به مدرک تحویل چک و سایر شواهد، اقدام کنید. در مسیر کیفری و صیاد، محدودیت دارید، اما می‌تونید از مسیر حقوقی استفاده کنید.