در نظام قضایی ایران، مقامات متعددی برای تحقق عدالت، حفظ نظم عمومی و فصل خصومت‌ها پیش‌بینی شده‌اند که هر یک وظایف مشخص و جایگاه خاصی دارند. یکی از این مقامات، «دادرس» است که گاهی در کنار عنوان قاضی شناخته می‌شود و گاه در قالب دادرس علی‌البدل، مسئولیت‌های حساس‌تری را برعهده می‌گیرد.در این مقاله، با بررسی دقیق و حقوقی، به پرسش‌هایی مانند دادرس کیست، چه تفاوتی با قاضی یا دادیار دارد و نقش او در ساختار دادرسی چیست، پاسخ خواهیم داد.
دادرس کیست؟
دادرس، مقام قضایی ای است که به دعاوی حقوقی یا کیفری رسیدگی می‌کند و صلاحیت صدور رأی و فصل خصومت دارد. در مفهوم عام، دادرس همان قاضی است؛ اما در ساختار دادگاه‌ها، ممکن است دادرس به قاضی‌ای گفته شود که عضو شعبه بوده و در غیاب رئیس شعبه، وظایف او را انجام می‌دهد.
⚖️ تعریف سازمانی دادرس در دادگاه‌ها
در ساختار سازمانی شعب دادگاه‌ها، “دادرس” به قاضی‌ای اطلاق می‌شود که عضو شعبه بوده اما رئیس آن نیست. به‌طور معمول، هر شعبه دارای یک رئیس و چند دادرس (قاضی) است. در صورتی که رئیس شعبه بنا به دلایل قانونی حضور نداشته باشد، وظایف او ممکن است به دادرس واگذار شود؛ مشروط بر آنکه قانون چنین اختیاری را پیش‌بینی کرده باشد.
📌 نکته: تفاوت معنای اصطلاحی و سازمانی
این دو برداشت از واژه دادرس گاهی موجب ابهام می‌شود. به عنوان مثال، در یک رأی قضایی، ممکن است نام صادرکننده حکم، دادرس یا رئیس شعبه ذکر شود، اما هر دو دارای صلاحیت قانونی برای رسیدگی بوده‌اند. لذا باید بین “دادرس به‌عنوان مقام قضایی کلی” و “دادرس در ساختار شعبه دادگاه” تفاوت قائل شد.
📝 وظایف عام دادرس
- رسیدگی به پرونده‌های ارجاعی؛
- صدور رأی قضایی؛
- امضای دادنامه؛
- اجرای قانون در مقام قاضی رسیدگی‌کننده.
به‌طور کلی، دادرس شخصی است که صلاحیت قانونی رسیدگی به دعاوی و صدور رأی را داراست. این عنوان گاهی هم‌معنا با قاضی و گاهی دارای جایگاه متفاوت در ساختار دادگاه‌ها است. تفاوت‌ها بیشتر جنبه سازمانی و اداری دارند تا ماهوی.
وظایف و اختیارات دادرس در نظام حقوقی ایران
در نظام قضایی ایران، هر مقام قضایی بر اساس قوانین آیین دادرسی مدنی و کیفری، وظایف خاصی بر عهده دارد. دادرس نیز به عنوان مقام رسمی دادگاه، موظف است در چارچوب اختیارات قانونی خود، به امور ارجاع‌شده رسیدگی کند و در صورت لزوم، نقش جایگزین برخی مقامات بالاتر را نیز ایفا نماید.
دادرس وظیفه دارد به دعاوی ارجاع‌شده رسیدگی کند، رأی صادر نماید، دادنامه‌ها را امضا کند و در صورت غیبت رئیس یا مستشار دادگاه، به‌عنوان جانشین وارد عمل شود. همچنین در شرایط خاص، دادرس می‌تواند وظایف بازپرس یا اجرای احکام را بر عهده بگیرد.
⚖️ وظایف اصلی دادرس بر اساس قانون
- طبق ماده ۳ قانون آیین دادرسی مدنی، دادرس موظف است به دعاوی حقوقی و کیفری ارجاع‌شده رسیدگی و رأی مقتضی صادر کند.
- ماده ۲۹۷ همین قانون تأکید دارد که رأی باید ظرف پنج روز پاک‌نویس شده و به امضای دادرس برسد.
- ماده ۳۷۸ قانون آیین دادرسی کیفری نیز می‌گوید رأی دادگاه باید حداکثر ظرف سه روز تایپ شده و توسط دادرس یا دادرسان امضا شود.
📝 اختیارات ویژه دادرس در غیاب دیگر مقامات
- جایگزینی بازپرس: مطابق تبصره ماده ۹۲ و ماده ۱۸۹ قانون آیین دادرسی کیفری، در صورت نبود بازپرس و ناتوانی در دسترسی به بازپرس دیگر، دادرس می‌تواند به تقاضای دادستان و با تأیید رئیس حوزه قضایی، وظیفه بازپرس را موقتاً انجام دهد.
- تشکیل دادگاه کیفری دو: طبق ماده ۲۹۵، دادگاه کیفری دو با حضور رئیس یا دادرس علی‌البدل تشکیل می‌شود. یعنی دادرس در این مقام، می‌تواند در نبود رئیس، جریان دادرسی را اداره کند.
- انجام وظایف رئیس یا مستشار دادگاه: بر اساس تبصره ماده ۲۹۶، دادرس علی‌البدل در صورت لزوم می‌تواند به جای رئیس یا مستشار انجام وظیفه نماید.
- اجرای احکام کیفری: مطابق تبصره ۳ ماده ۴۸۴، اجرای احکام کیفری در حوزه قضایی بخش، در غیاب رئیس دادگاه، بر عهده دادرس علی‌البدل قرار می‌گیرد.
- رسیدگی در دادگاه بخش: ماده ۳۳۶ می‌گوید دادرس یا رئیس دادگاه بخش در جرایم مربوطه رأساً رسیدگی کرده و رأی صادر می‌کنند.
🔍 وظایف دادرس در آیین دادرسی مدنی
- تأمین دلیل: طبق مواد ۱۵۲ و ۱۵۳، در امور فوری، دادرس می‌تواند بدون احضار طرف مقابل، تأمین دلیل انجام دهد و حتی این وظیفه به دادرس علی‌البدل نیز قابل ارجاع است.
- سازش خارج از دادگاه: مطابق ماده ۱۸۳، اگر طرفین خارج از دادگاه سازش کنند، باید در دادگاه حاضر شوند و اقرار آن‌ها در صورت‌مجلس به امضای دادرس برسد.
- بررسی حساب‌ها و دفاتر: ماده ۲۰۶ به دادگاه اختیار داده است بررسی اسناد را به یکی از دادرسان محول کند.
- اجرای قرار معاینه و تحقیق محلی: ماده ۲۵۰ تصریح دارد اجرای این قرارها می‌تواند توسط دادرس انجام شود.
- حضور برای اتیان سوگند: بر اساس ماده ۲۸۸، اگر فرد به دلیل عذر موجه نتواند در دادگاه حضور یابد، دادرس می‌تواند نزد او حاضر شود و سوگند را اجرا کند.
دادرس صرفاً قاضی ساده‌ای در دادگاه نیست، بلکه نقشی چندلایه و انعطاف‌پذیر دارد. او ممکن است در یک روز، رسیدگی‌کننده اصلی یک دعوا باشد، و در روز دیگر، به‌عنوان جایگزین بازپرس یا رئیس دادگاه، بار مسئولیت پرونده‌ای حساس را بر دوش بکشد. این تنوع در وظایف، جایگاه مهم و حساس دادرس را در سیستم قضایی ایران اثبات می‌کند.
دادرس علی‌البدل چیست و چه وظایفی دارد؟
دادرس علی‌البدل قاضی ای است که در غیاب رئیس یا مستشار دادگاه، به‌عنوان جانشین قانونی آن‌ها عمل می‌کند. او طبق قانون می‌تواند تشکیل جلسه دهد، به پرونده‌ها رسیدگی کند و در برخی موارد، وظایف بازپرس یا اجرای احکام را نیز بر عهده بگیرد.
⚖️ جایگاه قانونی دادرس علی‌البدل
طبق تبصره ماده ۲۹۶ قانون آیین دادرسی کیفری، دادرس علی‌البدل می‌تواند در صورت لزوم، به جای رئیس یا مستشار دادگاه، انجام وظیفه نماید. ماده ۲۹۵ این قانون نیز تصریح می‌کند که برگزاری اولین جلسه دادسری در دادگاه کیفری دو، می‌تواند با حضور رئیس یا دادرس علی‌البدل تشکیل شود؛ به این معنا که حضور دادرس علی‌البدل، جایگزین قانونی برای رئیس دادگاه در تشکیل جلسه است.
در دادگاه‌های بخش، ماده ۳۳۶ مقرر می‌دارد که دادرس علی‌البدل می‌تواند رأساً به جرایم مربوطه رسیدگی و رأی صادر کند و همچنین نقش تجدیدنظرخواهی از آرای رئیس دادگاه را بر عهده بگیرد.
📝 وظایف اصلی دادرس علی‌البدل
📍 تشکیل دادگاه در غیاب رئیس: در صورتی که رئیس دادگاه حضور نداشته باشد، دادرس علی‌البدل جلسات دادگاه را تشکیل داده و به پرونده‌ها رسیدگی می‌کند (ماده ۲۹۵ ق.آ.د.ک).
📍 جانشینی از بازپرس: مطابق ماده ۳۳۷، در جرایم مهم موضوع ماده ۳۰۲، اگر دادگاه بخش فاقد رئیس باشد، دادرس علی‌البدل به عنوان جانشین بازپرس عمل می‌کند و تحت نظارت دادستان، تحقیقات مقدماتی را انجام می‌دهد.
📍 اجرای احکام کیفری: بر اساس تبصره ۳ ماده ۴۸۴، اگر رئیس دادگاه بخش غایب باشد، اجرای احکام کیفری بر عهده دادرس علی‌البدل قرار می‌گیرد.
📍 تأمین دلیل و رسیدگی‌های مقدماتی: مطابق ماده ۱۵۳ آیین دادرسی مدنی، دادرس علی‌البدل می‌تواند برای تأمین دلیل وارد عمل شود، مگر در موارد خاصی که باید توسط قاضی اصلی انجام شود.
📍 امضای صورت‌مجلس سازش‌نامه خارج از دادگاه: اگر طرفین خارج از دادگاه به سازش برسند، برای رسمی شدن آن باید در دادگاه حاضر شوند و صورت‌مجلس مربوطه به امضای دادرس علی‌البدل نیز برسد (ماده ۱۸۳ ق.آ.د.م).
🔍 چرا دادرس علی‌البدل اهمیت دارد؟
نظام قضایی باید حتی در نبود مقام اصلی، به کار خود ادامه دهد. دادرس علی‌البدل برای پرهیز از توقف دادرسی و حفظ جریان مستمر عدالت در نظر گرفته شده است. حضور چنین مقامی، تضمین می‌کند که مردم در سریع‌ترین زمان ممکن به عدالت دسترسی داشته باشند، حتی اگر یکی از مقامات کلیدی غایب باشد.
بر اساس مصوبه قوه قضاییه در سال ۱۳۶۵، دادرس علی‌البدل در مواردی که رئیس دادگاه به علت اشتغال به پرونده دیگر یا معذوریت قانونی نتواند رسیدگی کند، مکلف به انجام وظایف ارجاع‌شده است و حق استنکاف ندارد. این الزام، جایگاه اجرایی و عملی دادرس علی‌البدل را در دادرسی‌ها تقویت می‌کند.
تفاوت دادرس با قاضی در چیست؟
قاضی عنوان کلی برای مقام قضایی صادرکننده رأی است، در حالی‌که دادرس معمولاً به قاضی‌ای گفته می‌شود که عضو شعبه دادگاه بوده و در غیاب رئیس یا مستشار، وظایف آن‌ها را انجام می‌دهد. تفاوت آن‌ها بیشتر جنبه اداری دارد تا حقوقی.
⚖️ تفاوت‌های کلیدی از نگاه قانونی و ساختاری
- عنوان عام و خاص: قاضی، عنوان عامی برای همه مقامات قضایی‌ای است که وظیفه صدور رأی را دارند. دادرس عنوانی است که بیشتر در ساختار اداری دادگاه‌ها به‌کار می‌رود و به قاضی‌ای اطلاق می‌شود که عضو یک شعبه است و ممکن است وظایفی متفاوت با رئیس شعبه داشته باشد.
- اختیارات اجرایی و جایگاهی: رئیس شعبه دادگاه معمولاً اختیار بیشتری در اداره جلسات و امور اداری دارد، در حالی‌که دادرس در جایگاه پایین‌تری قرار گرفته و بیشتر مسئول رسیدگی به پرونده‌های ارجاع‌شده است.
- نقش جایگزینی: یکی از ویژگی‌های مهم دادرس این است که در صورت عدم حضور رئیس یا مستشار دادگاه، می‌تواند به‌عنوان جانشین موقت وارد عمل شود. این موضوع در مورد قضات دارای جایگاه ریاست صدق نمی‌کند.
- تصریح قانونی: ماده ۳ قانون آیین دادرسی مدنی، قاضی را به‌عنوان شخصی تعریف می‌کند که وظیفه رسیدگی و فصل خصومت دارد. دادرس نیز در همین ماده و سایر مواد، در جایگاه رسیدگی و صدور حکم دیده می‌شود، اما معمولاً در ساختار رسمی، در رده پایین‌تری نسبت به رئیس شعبه قرار دارد.
📝 تشابه‌ها و تمایزها
| مقایسه | قاضی | دادرس |
|---|---|---|
| تعریف کلی | مقام صادرکننده رأی | معمولاً قاضیِ عضو شعبه |
| نقش در دادگاه | ممکن است رئیس یا عضو باشد | معمولاً عضو غیررئیس شعبه |
| جایگاه سازمانی | می‌تواند رئیس یا مستشار باشد | در جایگاه پایین‌تر، گاهی جانشین |
| اختیارات | گسترده، شامل اداره شعبه | محدود به وظایف ارجاع شده |
| امکان جانشینی | معمولاً نه | بله، به عنوان علی البدل |
تفاوت دادرس با دادیار چیست؟
دادرس قاضی دادگاه است که به دعاوی رسیدگی کرده و رأی صادر می‌کند، در حالی‌که دادیار از مقامات دادسرا بوده و تحت نظر دادستان، تحقیقات مقدماتی را انجام می‌دهد. دادرس استقلال قضایی دارد، اما دادیار مجاز به صدور رأی نیست و تابع نظر دادستان است.
⚖️ جایگاه قانونی و ساختاری
📌 دادرس: مقام قضایی‌ای در دادگاه که وظیفه رسیدگی به پرونده‌ها، صدور رأی و فصل خصومت را برعهده دارد. طبق ماده ۳ آیین دادرسی مدنی، دادرس همان قاضی رسیدگی‌کننده به دعواست و گاهی به‌عنوان جانشین رئیس یا مستشار نیز عمل می‌کند.
📌 دادیار: از مقامات دادسرا که در کنار دادستان و بازپرس فعالیت دارد. دادیار طبق نظر و دستور دادستان، تحقیقات مقدماتی را انجام می‌دهد و در سلسله‌مراتب قضایی، در رتبه پایین‌تری نسبت به بازپرس و دادستان قرار دارد.
اگر می‌خواهید با سلسله مراتب دادسرا و تفاوت کامل میان دادستان، بازپرس، دادیار و قاضی آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم مطلب مربوط به آن را مطالعه فرمایید.
📝 مقایسه وظایف دو مقام
| موضوع | دادرس | دادیار |
|---|---|---|
| نهاد وابسته | دادگاه | دادسرا |
| نوع فعالیت | قضاوت و صدور رأی | تحقیقات مقدماتی |
| مقام مافوق | رئیس دادگاه یا رئیس شعبه | دادستان |
| استقلال در تصمیم‌گیری | مستقل در رأی‌دادن | وابسته به نظر دادستان |
| جانشینی | جانشین رئیس یا مستشار دادگاه | نمی‌تواند جانشین دادستان باشد |
| مسئولیت کیفری/حقوقی | رسیدگی به پرونده و رأی نهایی | کشف جرم و تنظیم گزارش اولیه |
نحوه تعیین دادرس توسط قوه قضاییه
تعیین مقاماتی مانند دادرس، به‌ویژه دادرس علی‌البدل، از جمله موضوعاتی است که قانون به‌طور مستقیم یا از طریق مصوبات قوه قضاییه به آن پرداخته است. هدف از این سازوکار، تضمین تداوم رسیدگی‌های قضایی، حتی در صورت غیبت رئیس یا مستشار دادگاه، و جلوگیری از توقف روند دادرسی است.
دادرس توسط رئیس شعبه یا رئیس دادگاه تعیین می‌شود. در صورت غیبت یا معذوریت رئیس، رسیدگی به پرونده با ارجاع رسمی به دادرس صورت می‌گیرد و او موظف به انجام آن است. این تعیین به موجب مقررات قانونی یا مصوبه‌های قوه قضاییه انجام می‌شود و دادرس علی‌البدل حق امتناع از انجام وظیفه را ندارد.
⚖️ مبنای قانونی و اداری تعیین دادرس
📌 مصوبه قوه قضاییه (۱۳۶۵):
در یکی از مصوبات قدیمی قوه قضاییه با عنوان «موارد ارجاع رسیدگی برخی پرونده‌ها به دادرس علی‌البدل» آمده است:
«در مواردی که دادرس اصلی (رئیس) دادگاه به علت اشتغال به مطالعه یا رسیدگی به پرونده دیگر یا اشتغال به امور اداری و سایر معاذیر قانونی، نتواند به پرونده ها رسیدگی کند، می تواند رسیدگی را از دادرس علی‌البدل بخواهد و در هر صورت، دادرس علی‌البدل، مکلف به رسیدگی بوده و حق استنکاف نخواهد داشت.»
📌 این مصوبه، پایه‌گذار اصلی وظیفه‌مندی و الزام دادرس علی‌البدل در پذیرش پرونده‌ها در شرایط خاص است.
📝 سازوکار اداری در عمل
- در بسیاری از دادگاه‌ها، فهرستی از دادرسان علی‌البدل وجود دارد که به‌صورت چرخشی یا موردی در غیاب رئیس یا مستشار به آن‌ها ارجاع داده می‌شود.
- ارجاع می‌تواند در قالب دستور اداری، ابلاغ رسمی یا ثبت در سیستم ابلاغ الکترونیک صورت گیرد.
- پس از ارجاع، دادرس علی‌البدل تمامی اختیارات لازم برای رسیدگی را دارد، و احکام صادره او از نظر قانونی، معتبر و قابل اجراست.
🔍 نکته مهم برای اعتبار احکام دادرس
حکمی که توسط دادرس صادر می‌شود، از لحاظ اعتبار و قابلیت اجرا هیچ تفاوتی با رأی صادرشده توسط رئیس شعبه ندارد، مشروط بر اینکه ارجاع قانونی صورت گرفته باشد. در نتیجه، تشریفات اداری در تعیین دادرس، از نظر حقوقی اهمیت زیادی دارد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون دادرس و وظایف آن را مشاهده می فرمایید:
❓ آیا دادرس می‌تواند به‌تنهایی حکم صادر کند یا باید با رئیس دادگاه هماهنگ شود؟
✅ بله، دادرس می‌تواند به‌تنهایی حکم صادر کند؛ به‌ویژه وقتی که پرونده به او ارجاع داده شده یا در غیاب رئیس دادگاه به‌عنوان جانشین عمل می‌کند. در این حالت، رأی صادره توسط دادرس، از نظر قانونی کاملاً معتبر و قابل اجراست.
❓ اگر رئیس دادگاه در مرخصی باشد، چه کسی مسئول رسیدگی به پرونده‌هاست؟
✅ در صورت غیبت رئیس دادگاه، «دادرس علی‌البدل» وظایف او را بر عهده می‌گیرد. این موضوع در قوانین آیین دادرسی پیش‌بینی شده و هدف از آن جلوگیری از توقف رسیدگی به پرونده‌هاست. دادرس علی‌البدل موظف است جلسات دادگاه را برگزار کرده و نسبت به پرونده‌ها تصمیم‌گیری نماید.
❓ آیا دادیار می‌تواند مانند دادرس رأی نهایی صادر کند؟
✅ خیر. دادیار از مقامات دادسراست و وظیفه او انجام تحقیقات مقدماتی تحت نظر دادستان است. او صلاحیت صدور رأی نهایی را ندارد و نمی‌تواند به‌تنهایی در مورد پرونده حکم صادر کند. این مسئولیت صرفاً بر عهده قاضی یا دادرس دادگاه است.