خیار چیست؟ کاربرد انواع خیارات در قانون مدنی با مثال

انواع خیارات با مثال

خیارات در قانون مدنی ایران متنوع هستند و هر کدام شرایط و آثار خاص خود را دارند. قانون‌گذار در ماده ۳۹۶ قانون مدنی ده نوع خیار را به رسمیت شناخته و در مواد دیگر، چند نوع دیگر نیز اضافه کرده است. این خیارات به افراد کمک می‌کنند تا در شرایطی که ادامه معامله موجب ضرر یا بی‌عدالتی است، قرارداد را به شکل قانونی برهم بزنند.

توجه داشته باشید که از میان خیارات زیر، خیار حیوان، مجلس و تاخیر ثمن از خیاراتی هستند که صرفا به عقد بیع اختصاص دارند.در ادامه، مهم‌ترین انواع خیارات را یک‌به‌یک بررسی می‌کنیم:

✅خیار مجلس

خیار مجلس از ساده‌ترین و رایج‌ترین خیارات است. طبق ماده ۳۹۷ قانون مدنی:
«هر یک از متبایعین بعد از عقد، فی‌المجلس و مادام که متفرق نشده‌اند، اختیار فسخ معامله را دارند.»

🔹 این خیار فقط در «عقد بیع» وجود دارد.
🔹 تا زمانی که طرفین در همان محل انعقاد قرارداد حضور دارند، امکان فسخ وجود دارد.
🔹 به محض خروج از مجلس، حق فسخ ساقط می‌شود.

📌 مثال: اگر در یک فروشگاه موبایل، خریدار و فروشنده قراردادی را امضا کنند، تا زمانی که هنوز در فروشگاه هستند و متفرق نشده‌اند، می‌توانند معامله را برهم بزنند.

✅خیار حیوان

بر اساس ماده ۳۹۸ قانون مدنی:
«اگر مبیع، حیوان باشد، مشتری تا سه روز از حین عقد اختیار فسخ معامله را دارد.»

این خیار مخصوص معاملات حیوان است و علت آن، احتمال بروز بیماری یا عیب پنهان در حیوان است که ممکن است در لحظه معامله آشکار نباشد.
🔹 مدت زمان استفاده: سه روز از زمان عقد.
🔹 دارنده خیار: فقط خریدار.

📌 مثال: فردی اسبی خریداری می‌کند اما دو روز بعد متوجه می‌شود که حیوان بیمار است. در این صورت، او حق دارد معامله را فسخ کند.

✅خیار تأخیر ثمن

طبق ماده ۴۰۲ قانون مدنی، اگر برای پرداخت ثمن (قیمت معامله) یا تحویل مبیع (کالا) مدت معینی تعیین نشده باشد و ظرف سه روز هیچ‌یک از طرفین به تعهد خود عمل نکنند، فروشنده حق فسخ دارد.

🔹 شرایط:

• مبیع باید «عین معین» یا در حکم آن باشد.

• نه فروشنده کالا را تحویل داده و نه خریدار ثمن را پرداخت کرده باشد.

📌 مثال: فروشنده یک خودروی معین را به خریدار می‌فروشد اما سه روز می‌گذرد و خریدار پول را نمی‌دهد و فروشنده هم خودرو را تحویل نداده است. در این صورت فروشنده می‌تواند معامله را فسخ کند.

✅خیار رویت و تخلف از وصف

این خیار در مواد ۴۱۰ و ۴۱۳ قانون مدنی پیش‌بینی شده است.

اگر شخصی کالایی را ندیده و فقط بر اساس توصیف خریداری کند، پس از رویت اگر کالا مطابق اوصاف نباشد، می‌تواند قرارداد را فسخ کند. همچنین، اگر معامله بر اساس رویت قبلی انجام شود و بعداً مشخص گردد که کالا با وضعیت سابق تفاوت دارد، خریدار حق فسخ خواهد داشت.

📌 مثال: فردی خودرو را بدون بازدید، فقط بر اساس توضیحات خریداری می‌کند. پس از مشاهده متوجه می‌شود خودرو شرایط توصیف‌شده را ندارد. در این صورت شرط خیار به منظور فسخ معامله خودرو برای او ایجاد می‌شود.

✅خیار غبن

غبن در لغت به معنای ضرر و زیان است. در حقوق نیز به حالتی گفته می‌شود که یکی از طرفین معامله به دلیل ناآگاهی یا فریب، مالی را به قیمتی بسیار کمتر یا بیشتر از ارزش واقعی آن معامله کند. طبق ماده ۴۱۶ قانون مدنی:
«هر یک از متعاملین که در معامله، غبن فاحش داشته باشد، بعد از علم به غبن، می‌تواند معامله را فسخ کند.»

🔹 ویژگی‌های مهم:

• غبن باید «فاحش» باشد؛ یعنی اختلاف قیمت به حدی زیاد باشد که عرفاً قابل اغماض نباشد.

• خیار غبن «فوری» است؛ به محض اطلاع باید اعمال شود وگرنه ساقط خواهد شد.

📌 مثال: فردی خودرویی را به قیمت یک میلیارد ریال می‌فروشد، در حالی که ارزش واقعی آن دو میلیارد ریال است. در این حالت، خریدار دچار غبن فاحش شده و می‌تواند معامله را فسخ کند.

✅خیار تدلیس

تدلیس در اصطلاح حقوقی به معنای «فریب دادن طرف مقابل با پنهان کردن حقیقت یا ارائه اطلاعات نادرست» است. بر اساس ماده ۴۳۹ قانون مدنی:
«اگر بایع تدلیس نموده باشد، مشتری حق فسخ بیع را خواهد داشت و همچنین است بایع نسبت به ثمن شخصی در صورت تدلیس مشتری.»

🔹 تدلیس می‌تواند شامل پنهان کردن عیب یا نسبت دادن اوصاف غیرواقعی به مال باشد.
🔹 این خیار نیز فوری است و به محض آگاهی باید اعمال شود.

📌 مثال: فروشنده خودرویی تصادفی و رنگ‌شده را به عنوان خودروی بی‌رنگ و سالم معرفی کند. خریدار پس از اطلاع می‌تواند معامله را فسخ نماید.

✅خیار عیب

خیار عیب زمانی ایجاد می‌شود که کالای معامله‌شده معیوب باشد و خریدار در زمان عقد از آن بی‌اطلاع بوده باشد. طبق ماده ۴۲۲ قانون مدنی:
«اگر بعد از معامله ظاهر شود که مبیع معیوب بوده، مشتری مختار است در قبول مبیع معیوب با اخذ ارش یا فسخ معامله.»

🔹 دارنده خیار: خریدار.
🔹 او می‌تواند یا معامله را فسخ کند یا ارش (مابه‌التفاوت قیمت کالای سالم و معیوب) دریافت نماید.

📌 مثال: فردی یخچالی خریداری می‌کند و بعد از تحویل متوجه می‌شود موتور آن ایراد دارد. در این حالت، یا می‌تواند یخچال را پس دهد یا بخشی از پول را به عنوان ارش بگیرد.

✅خیار شرط

برخلاف بسیاری از خیارات دیگر، خیار شرط ناشی از توافق طرفین است. طبق ماده ۳۹۹ قانون مدنی:
«در عقد بیع ممکن است شرط شود که در مدت معین، برای بایع یا مشتری یا هر دو یا شخص خارجی اختیار فسخ معامله باشد.»

🔹 طرفین می‌توانند مدت مشخصی برای فسخ تعیین کنند.
🔹 اگر مدت ذکر نشود، شرط باطل است.
🔹 این خیار حتی می‌تواند به شخص ثالث داده شود.

📌 مثال: در قرارداد فروش ملک شرط می‌شود که خریدار تا یک ماه حق دارد در صورت پشیمانی معامله را فسخ کند. این همان چیزی است که در عرف بازار به «حق پشیمانی» معروف است که قاعدتا در شرایط امروزی یکی از خیارات کم استفاده در معاملات ملکی محسوب می شود.

✅خیار تبعض صفقه

این خیار زمانی مطرح می‌شود که بخشی از موضوع معامله باطل باشد. طبق ماده ۴۴۱ قانون مدنی:
«خیار تبعض صفقه وقتی حاصل می‌شود که عقد بیع نسبت به بعض مبیع به جهتی از جهات باطل باشد. در این صورت مشتری حق خواهد داشت بیع را فسخ نماید یا به نسبت قسمتی که بیع واقع شده است قبول کند و نسبت به قسمتی که بیع باطل بوده است ثمن را استرداد کند.»

📌 مثال: شخصی شش دانگ ملکی را از فروشنده می‌خرد، اما بعداً معلوم می‌شود سه دانگ آن متعلق به دیگری بوده و بدون اجازه او فروخته شده است. در این حالت، خریدار می‌تواند با استناد به خیار تبعض صفقه معامله را فسخ کند یا فقط سهم باطل را کنار گذاشته و مابقی را بپذیرد.

تاثیر اسقاط کافه خیارات در قرارداد

«اسقاط» به معنای از بین بردن و «کافه» به معنای همه یا تمام است. بنابراین، کاربرد اسقاط کافه خیارات در قرارداد یعنی طرفین توافق می‌کنند که تمامی اختیارات قانونی فسخ قرارداد را از خود سلب کنند. این شرط معمولاً در مبایعه‌نامه‌ها و قراردادهای املاک درج می‌شود و طرفی که آن را می‌پذیرد، دیگر نمی‌تواند به استناد خیارات قانونی، معامله را برهم بزند.

🔹توجه داشته باشید که استثنای مهم این قاعده، خیار تدلیس است. تدلیس در معامله قابل اسقاط نیست و علت آن ماهیت فریبکارانه اش می باشد و حتی اگر عبارت اسقاط کافه خیارات امضا شده باشد، در صورت تدلیس، امکان فسخ همچنان وجود دارد.

📌 نکات مهم درباره اسقاط کافه خیارات

• درج این شرط در قراردادها بیشتر به نفع فروشنده و به زیان خریدار است، زیرا مانع استفاده او از حقوق قانونی فسخ می‌شود.

• گاهی در قراردادها عبارت «اسقاط کافه خیارات ولو غبن فاحش» قید می‌شود. در این صورت، حتی اگر یکی از طرفین متضرر آشکار و سنگینی هم شده باشد، حق فسخ نخواهد داشت.

• برخی متون قراردادی حتی سخت‌گیرانه‌تر بوده و عبارت «ولو غبن افحش» را نیز اضافه می‌کنند. به این معنا که اگر طرفی مالی را چندین برابر گران‌تر بخرد یا بسیار ارزان‌تر بفروشد هم، حق فسخ از او سلب می‌شود.

⚖️ رویه قضایی در خصوص غبن افحش

اگرچه در ظاهر عبارت اسقاط کافه خیارات ولو غبن افحش به معنای سلب کامل اختیار فسخ است، اما رویه قضایی در بسیاری از موارد چنین شرطی را به‌طور مطلق نمی‌پذیرد. دادگاه‌ها معتقدند زمانی که زیان واردشده بسیار شدید و آشکار است، نشانه‌ای از نبود آگاهی، تعادل و رضایت واقعی در معامله محسوب می‌شود. بنابراین، حتی اگر فرد چنین شرطی را امضا کرده باشد، دادگاه ممکن است با استناد به قواعد عمومی قراردادها، اجازه فسخ معامله را صادر کند.

📌 مثال: اگر شخصی ملکی را به ارزش واقعی ۵ میلیارد تومان، به قیمت ۲۰ میلیارد خریداری کند، بسیاری از دادگاه‌ها این وضعیت را نشانه‌ای از عدم تعادل در قرارداد دانسته و به او حق فسخ می‌دهند، حتی اگر اسقاط کافه خیارات ولو غبن افحش را امضا کرده باشد.

✅ توصیه حقوقی

بهتر است هنگام امضای قرارداد، نسبت به پذیرش چنین عباراتی با دقت و احتیاط بسیار عمل کنید. در صورت وجود این شرط، حتماً از وکیل متخصص نظر بگیرید، زیرا در صورت بروز اختلاف، رویه دادگاه‌ها می‌تواند متفاوت باشد.

انتقال خیارات

یکی از پرسش‌های مهم در حقوق قراردادها این است که آیا خیارات قابل انتقال به دیگران هستند یا خیر. اصل کلی در قانون مدنی این است که خیارات قائم به شخص‌اند؛ یعنی حق فسخی که برای یک فرد ایجاد می‌شود، مختص همان فرد است و قابل انتقال به دیگری نیست. با این حال، قانون‌گذار در برخی موارد استثنائاتی در نظر گرفته است.

📌 انتقال خیارات از طریق ارث

طبق رویه حقوقی و مواد قانونی، در صورت فوت دارنده خیار، این حق به وراث او منتقل می‌شود. به بیان دیگر، اگر شخصی در زمان حیات خود دارای اختیار فسخ معامله بوده باشد، پس از مرگ او، ورثه می‌توانند این حق را اعمال کنند.

• مثال: فردی ملکی را خریده و متوجه عیب آن شده است، اما پیش از اعمال خیار عیب فوت می‌کند. در این حالت، ورثه می‌توانند به استناد خیار عیب، معامله را فسخ یا ارش دریافت کنند.

📌 خیار شرط و شخص ثالث

برخلاف سایر خیارات، خیار شرط می‌تواند به نفع شخص ثالث نیز پیش‌بینی شود. یعنی طرفین قرارداد می‌توانند توافق کنند که فردی خارج از قرارداد اختیار فسخ داشته باشد. با این حال، اگر آن شخص ثالث فوت کند، این حق به وراث او منتقل نمی‌شود و ساقط خواهد شد، زیرا خیار شرط شخصی و اختصاصی است.

📌 خیار مجلس و وراث

خیار مجلس تنها در صورتی به وراث منتقل می‌شود که آنان در زمان انعقاد عقد و در همان مجلس حضور داشته باشند. در غیر این صورت، با فوت دارنده خیار مجلس، این حق نیز ساقط خواهد شد.

اهمیت خیارات در قراردادها

اصل حاکم بر قراردادها در حقوق ایران «لزوم» است؛ یعنی هر قراردادی که به‌طور صحیح منعقد شود، لازم‌الاجرا خواهد بود و طرفین نمی‌توانند بدون دلیل موجه از آن خارج شوند. اما خیارات به عنوان ابزارهای حمایتی در قانون پیش‌بینی شده‌اند تا از بروز زیان‌های سنگین یا بی‌عدالتی در قراردادها جلوگیری شود.

📌 نقش خیارات در ایجاد تعادل قراردادی

خیارات به طرفین این امکان را می‌دهند که اگر در شرایط ناعادلانه یا زیان‌بار قرار گرفتند، معامله را برهم بزنند. این حقوق به‌ویژه برای خریداران اهمیت زیادی دارد؛ زیرا آن‌ها غالباً در موقعیت ضعیف‌تری نسبت به فروشنده هستند.

📌 جلوگیری از سوءاستفاده طرفین

اگر خیارات وجود نداشت، افراد سودجو می‌توانستند با پنهان‌کاری، فریب یا فشار اقتصادی، طرف مقابل را وادار به پذیرش قراردادهای غیر منصفانه کنند.

مثلاً در خیار تدلیس، فروشنده‌ای که کالای معیوب را سالم جلوه می‌دهد، با وجود خیار، نمی‌تواند خریدار را در شرایط زیان‌بار نگه دارد.

📌 جایگاه خیارات در رویه قضایی

محاکم ایران در بسیاری از دعاوی، به استناد خیارات قانونی حکم به فسخ قرارداد داده‌اند. این نشان می‌دهد که خیارات نه‌تنها در نظریه حقوقی بلکه در عمل نیز ابزاری مهم برای حفظ عدالت معاملاتی هستند.

📌 اهمیت در تنظیم قرارداد

وکلای متخصص همواره توصیه می‌کنند هنگام تنظیم قرارداد، طرفین نسبت به درج یا حذف شروط مربوط به خیارات با دقت بسیار عمل کنند. یک عبارت ساده مانند «اسقاط کافه خیارات» می‌تواند سرنوشت قرارداد و حقوق طرفین را کاملاً تغییر دهد.