در سال‌های اخیر، پیشرفت‌های چشمگیر در علم پزشکی، به‌ویژه در حوزه درمان ناباروری، امکان استفاده از روش‌هایی چون اهدای اسپرم را فراهم کرده است. یکی از موضوعات چالش‌برانگیز در این زمینه، استفاده از اسپرم اهدایی از سوی خویشاوندان نزدیک به‌ ویژه برادر شوهر یا حتی برادر خود زن است؛ مسئله‌ ای که هم از نظر شرعی و هم از نظر روان‌شناسی، اجتماعی و حقوقی، مباحث فراوانی را به همراه داشته است.

در این مقاله تلاش می‌کنیم تا به‌صورت جامع، به بررسی ابعاد مختلف اهدای اسپرم، به‌ویژه حکم شرعی اهدای اسپرم از برادر، شرایط و ضوابط قانونی، دیدگاه فقها، معایب و پیامدهای این اقدام و راهکارهای پیشگیری از آسیب‌های احتمالی بپردازیم. مطالعه این مقاله می‌تواند راهنمایی مطمئن برای زوج‌های نابارور و خانواده‌های درگیر در این مسئله حساس باشد.

اسپرم اهدایی چیست و در چه مواردی استفاده می‌شود؟

اسپرم اهدایی یکی از روش‌های درمان ناباروری مردان است که در آن، اسپرم فردی دیگر (غیر از شوهر زن) برای لقاح با تخمک زن استفاده می‌شود. این روش در مواقعی به کار می‌رود که مرد به دلایل مختلفی مانند بیماری‌های ژنتیکی، اختلالات هورمونی، آزواسپرمی (نبود کامل اسپرم در مایع منی) یا ضعف شدید در کیفیت اسپرم، توانایی بارورسازی تخمک را ندارد.

در این فرآیند، اسپرم اهدایی از افراد واجد شرایط گرفته می‌شود، به صورت بهداشتی و کنترل‌ شده نگهداری می‌شود و پس از انجام آزمایش‌های دقیق ژنتیکی، ویروسی و روان‌شناختی بر اهداکننده، در کلینیک‌های تخصصی، برای لقاح مصنوعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این لقاح ممکن است به‌ صورت تزریق مستقیم اسپرم به رحم زن (IUI) یا ترکیب اسپرم با تخمک در آزمایشگاه و انتقال جنین به رحم (IVF) انجام شود.

استفاده از اسپرم اهدایی معمولا در شرایطی مطرح می‌شود که هیچ روش درمانی برای بازگرداندن قدرت باروری مرد مؤثر واقع نشده و زوجین همچنان تمایل به داشتن فرزند زیستی دارند. همچنین، در برخی موارد خاص، مانند بیماری‌های ارثی خطرناک در مرد، برای پیشگیری از انتقال ژن معیوب به نسل بعدی، پزشکان ممکن است استفاده از اسپرم اهدایی را پیشنهاد دهند.

احکام شرعی، قانونی و پزشکی استفاده از اسپرم اهدایی

استفاده از اسپرم اهدایی، به دلیل حساسیت‌های فقهی، حقوقی و پزشکی، تنها در صورت احراز شرایط خاص مجاز شمرده می‌شود. این شرایط را می‌توان در سه بخش اصلی بررسی کرد:

۱. احکام شرعی برای استفاده از اسپرم اهدایی:

فقهای شیعه در خصوص استفاده از اسپرم اهدایی نظرات متفاوتی دارند. برخی از مراجع تقلید، با رعایت ضوابط شرعی و بدون ارتکاب فعل حرام، این عمل را مجاز می‌دانند، به‌ویژه در مواردی که لقاح خارج از بدن و بدون تماس فیزیکی صورت گیرد. با این حال، گروهی دیگر، به دلیل شبهه اختلاط نسب یا شباهت آن به زنا، این عمل را مکروه یا حتی حرام تلقی می‌کنند. در نتیجه، ضروری است که هر زوج متقاضی، ابتدا با مرجع تقلید خود مشورت کند.

۲. شرایط قانونی برای استفاده از اسپرم اهدایی:

در قوانین ایران، صراحتاً به موضوع اسپرم اهدایی اشاره‌ای نشده، اما با استناد به اصل ۱۶۷ قانون اساسی، در صورت سکوت قانون، می‌توان به منابع معتبر فقهی مراجعه کرد. در عمل، کلینیک‌های درمان ناباروری تحت نظارت وزارت بهداشت، با رعایت محرمانگی و دریافت مدارک لازم، این خدمات را ارائه می‌دهند. قانون اهدای جنین نیز با تأکید بر ناشناس بودن اهداکنندگان، چارچوبی مشابه را برای اسپرم اهدایی توصیه می‌کند.

۳. شرایط پزشکی:

از منظر پزشکی، قبل از انجام فرآیند اهدای اسپرم، دریافت‌کنندگان باید آزمایش‌های لازم را انجام دهند، از جمله:

• آزمایشات ناباروری و تأیید ناتوانی باروری مرد.
• تأیید سلامت روانی و جسمی زوجین.
• بررسی سلامت و ژنتیک اهداکننده اسپرم.

همچنین، زن دریافت‌کننده باید دارای رحم سالم و شرایط مناسب برای بارداری باشد. پزشک معالج بر اساس نتایج آزمایش‌ها، نوع روش درمان (تزریق مستقیم یا لقاح در آزمایشگاه) را تعیین می‌کند.

آیا اهدای اسپرم توسط برادر مجاز است؟

موضوع اهدای اسپرم از برادر، یکی از پرچالش‌ترین مسائل اخلاقی، فقهی و پزشکی در حوزه باروری و درمان ناباروری است که واکنش‌های مختلفی را در میان فقها، پزشکان و حتی روانشناسان برانگیخته است. این مسئله در دو فرض مطرح می‌شود: یکی اینکه برادر زن (یعنی محرم نسبی زن) اسپرم را اهدا کند، و دیگر اینکه برادر شوهر (یعنی برادر مرد نابارور) این اقدام را انجام دهد. هر دو مورد با چالش‌های مهمی روبه‌رو هستند که در ادامه به تفکیک بررسی می‌شود:

۱. بررسی شرعی اهدای اسپرم توسط برادر

در فقه اسلامی، به‌ویژه فقه شیعه، بحث درباره اهدای اسپرم عمدتاً حول محور حفظ نسب، مشروعیت لقاح و جلوگیری از اختلاط انساب می‌چرخد. در مورد اهدای اسپرم از برادر زن، اکثر مراجع آن را به‌شدت منع می‌کنند؛ چرا که این عمل نوعی تلقیح درون‌ خانوادگی است و از دیدگاه شرعی می‌تواند مشابه زنا یا شبهه زنا تلقی شود، هرچند رابطه فیزیکی‌ای در میان نباشد. این ممنوعیت نه به دلیل انجام فعل حرام ظاهری، بلکه به‌خاطر پیامدهای آن در اختلاط نسب و پیچیدگی‌های شرعی در باب ارث و محرمیت است.

در مورد اهدای اسپرم از برادر شوهر (برادر مرد نابارور)، برخی فقها ممکن است به‌شرط رعایت کامل حریم‌ها و نبود تماس فیزیکی، آن را مجاز بدانند؛ اما با این وجود، توصیه اصلی غالب علما بر استفاده از اسپرم اهداکننده‌ی ناشناس است تا از بروز مشکلات بعدی در نسب، ارث، روابط خانوادگی و هویت فرزند جلوگیری شود.

۲. ملاحظات پزشکی درباره اسپرم اهدایی از برادر

از دیدگاه پزشکی، مهم‌ترین ایراد در دریافت اسپرم از خویشاوند درجه‌یک مانند برادر، افزایش احتمال بروز بیماری‌های ژنتیکی و ناهنجاری‌های مادرزادی در فرزند آینده است. به همین دلیل، در اغلب کشورها، از جمله ایران، اهدای اسپرم از اقوام نزدیک، به‌ویژه اقوام خونی، به دلایل پزشکی ممنوع یا بسیار محدود شده است.

از سوی دیگر، پزشکان تأکید دارند که مسائل روانی ناشی از آگاهی فرزند از منشأ بیولوژیکی خود می‌تواند آسیب‌زا باشد، به‌ویژه زمانی که اهداکننده در زندگی خانواده نقش داشته و حضور فعال دارد، مانند برادر یا برادر شوهر. این موضوع می‌تواند سبب تعارضات شدید در روابط خانوادگی، احساس دوگانگی هویتی در فرزند و حتی درگیری‌های حقوقی بر سر نسب و سرپرستی شود.

۳. رویکرد اخلاقی و اجتماعی

از جنبه اخلاقی، استفاده از اسپرم برادر برای لقاح مصنوعی، حتی اگر شرعاً و قانوناً مجاز تلقی شود، با چالش‌های متعددی مواجه است. روابط میان زن و برادر شوهر ممکن است تحت‌الشعاع این فرایند قرار گیرد. همچنین رازداری در چنین فرایندی بسیار دشوار است و افشای ناخواسته آن می‌تواند بنیان خانواده را دچار تنش کند. در فرهنگ ایرانی نیز چنین کاری ممکن است موجب نگاه منفی و قضاوت‌های اجتماعی شود.

با وجود اینکه از نظر برخی فقهای شیعه، اهدای اسپرم از برادر شوهر در شرایط خاص ممکن است جایز باشد، اما به دلیل پیامدهای گسترده فقهی، پزشکی، روان‌ شناختی و اخلاقی، اغلب توصیه می‌شود از این کار پرهیز شود و به جای آن، از اسپرم اهدا کنندگان ناشناس و غیر خویشاوند استفاده گردد. همچنین، در قوانین مربوط به اهدای جنین نیز بر ناشناس بودن اهداکننده تأکید شده که می‌تواند الگوی مناسبی در این زمینه باشد.

در صورت اهدای اسپرم از سوی برادر، وضعیت ارث بردن فرزند دچار چالش خواهد شد

وضعیت ارث و حکم شرعی فرزند حاصل از اسپرم اهدایی

فرزند حاصل از اسپرم اهدایی، از جمله مسائلی است که در فقه اسلامی، قوانین موضوعه ایران و مباحث اخلاقی، با دقت و حساسیت فراوان مورد بررسی قرار گرفته است. این بحث، به‌ویژه از دو منظر مهم قابل بررسی است: مشروعیت و نسب فرزند، و وضعیت ارث‌بری او. در ادامه به هر یک از این جنبه‌ها می‌پردازیم:

• مشروعیت و نسب فرزند از دیدگاه شرع

از نظر اکثریت فقهای شیعه، لقاح مصنوعی یک زن با اسپرم مردی غیر از شوهر، در صورتی که بدون رابطه فیزیکی و از طریق روش‌های علمی و آزمایشگاهی انجام شود، زنا محسوب نمی‌شود و فرزند حاصل از آن حلال‌زاده است. این نظر به ویژه در شرایطی است که زن و شوهر، با رضایت و اطلاع قبلی، این اقدام را برای درمان ناباروری انجام داده باشند.

با این حال، نسبت شرعی کودک همچنان مورد بحث قرار دارد. بر اساس فتوای بسیاری از مراجع، فرزند به صاحب اسپرم و صاحب تخمک تعلق دارد، یعنی پدر بیولوژیکی واقعی (اهداکننده اسپرم) و مادر واقعی (صاحب تخمک)، والدین حقیقی کودک محسوب می‌شوند. بنابراین، مردی که همسرش از اسپرم اهدایی باردار شده، از نظر شرعی پدر واقعی کودک محسوب نمی‌شود؛ هرچند ممکن است از نظر قانونی یا عرفی، نقش پدری را ایفا کند.

• وضعیت ارث فرزند حاصل از اسپرم اهدایی

موضوع ارث یکی از جنجالی‌ترین جنبه‌های اهدای اسپرم است. طبق نظر اغلب فقهای شیعه:

1. فرزند از اهداکننده اسپرم و مادر صاحب تخمک ارث می‌ برد، زیرا رابطه نسبی شرعی و بیولوژیکی میان آن‌ها برقرار است.
2. اما کودک از شوهر مادر (که اهداکننده اسپرم نیست) ارث نمی‌برد، چون نسبت شرعی پدر و فرزندی میان آن‌ها وجود ندارد.

این موضوع ممکن است به تضادها و نارضایتی‌ هایی در درون خانواده منجر شود. چرا که پدر اجتماعی و سرپرست کودک، تمامی مسئولیت‌های تربیتی و مالی را بر عهده دارد اما از منظر فقهی، کودک از او ارث نمی‌برد.

❌سکوت قانون ایران درباره رابطه ارث فرزند با صاحب اسپرم 

قانون ایران فقط در مورد اهدای جنین قانون‌گذاری کرده و درباره اهدای اسپرم صراحت قانونی وجود ندارد.اما اگر رویه‌ای مشابه اهدای جنین را در نظر بگیریم، معمولاً در مراکز ناباروری، رضایت‌نامه‌هایی امضا می‌شود که در آن، اهداکننده تمام حقوق و تکالیف پدر بودن را از خود سلب می‌کند. این اسناد ممکن است مانع از مطالبه ارث در محاکم قضایی شوند، به‌ ویژه اگر گیرنده اسپرم ناشناس باشد.

• راهکار فقهی و حقوقی برای جبران مشکل ارث

برای حل این چالش، فقها و حقوق‌دانان راهکارهایی همچون تنظیم صلح‌نامه عمری، وصیت‌نامه رسمی یا هبه اموال در زمان حیات را پیشنهاد می‌دهند تا فردی که نقش پدر را در زندگی کودک دارد، بتواند بخشی از اموال خود را به او منتقل کند و مشکل عدم ارث رسمی جبران شود.

در جمع‌بندی می‌توان گفت که فرزند حاصل از اسپرم اهدایی، از نظر شرعی حلال‌زاده است و نسبت به پدر بیولوژیکی و مادر خود دارای حق ارث است. اما نسبت به شوهر مادر (که اسپرم از او نیست) ارثی نخواهد برد، مگر اینکه از روش‌های حقوقی مانند صلح یا وصیت استفاده شود. به همین دلیل، آگاهی از این موضوعات پیش از اقدام به دریافت اسپرم اهدایی، برای حفظ نظم حقوقی و آرامش خانوادگی بسیار ضروری است.

قوانین مرتبط با اهدای اسپرم و اهمیت ناشناس بودن اهداکننده

در ادامه تمامی قوانین نوشته و نانوشته مرتبط با اهدای اسپرم را مشاهده می فرمایید:

۱. سکوت قانون درباره اهدای اسپرم

قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب سال ۱۳۸۲ تنها به موضوع «جنین اهدایی» پرداخته و در مورد اهدای اسپرم و تخمک، قانون‌گذاری نشده است.بنابراین، قواعد شرعی و فتاوای مراجع تقلید و نیز عرف پزشکی و اخلاقی، در این حوزه ملاک عمل قرار می‌گیرند.

۲. استناد به اصل ۱۶۷ قانون اساسی

طبق اصل ۱۶۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در مواردی که قانون سکوت دارد، قاضی باید به منابع معتبر اسلامی یا فتاوای معتبر رجوع کند.لذا، در نبود قانون مدون درباره اهدای اسپرم، قضات دادگاه‌ها به فتاوای فقها و اصول فقهی درباره نسب، ارث، و مشروعیت باروری استناد می‌کنند.

۳. اهمیت ناشناس بودن اهدا کننده اسپرم

در قانون اهدای جنین، ناشناس بودن اهداکننده تصریح شده است. این اصل از مهم‌ترین ارکان در اهدای اسپرم نیز محسوب می‌شود، دلایل آن عبارت‌اند از:

• پیشگیری از دعاوی ارث و نسب: اگر هویت اهداکننده فاش شود، ممکن است فرزند حاصل، در آینده مدعی ارث یا نسبت قانونی شود.
• حفظ بنیان خانواده: شناخت اهداکننده، به‌ویژه اگر از اقوام یا نزدیکان باشد (مثل برادر شوهر)، باعث بروز تعارضات روانی، اخلاقی و خانوادگی می‌شود.
• جلوگیری از سوءاستفاده حقوقی و اجتماعی: ناشناس بودن مانع از ایجاد رابطه عاطفی یا ادعاهای مالکیت معنوی یا تربیتی از سوی اهداکننده می‌شود.
• تضمین آرامش روانی فرزند: دانستن هویت ژنتیکی واقعی ممکن است در نوجوانی یا بزرگ‌سالی فرزند، بحران هویت ایجاد کند.

📌 نتیجه‌گیری

در حال حاضر، در نبود قانون خاص برای اهدای اسپرم، مراکز ناباروری به‌صورت درون‌ سازمانی و با رعایت اصول اخلاق پزشکی، بر ناشناس بودن کامل اهداکننده تأکید می‌کنند. این موضوع، به‌ نوعی عرف پزشکی-حقوقی تبدیل شده و از ایجاد تعارضات قانونی و خانوادگی جلوگیری می‌کند.

سوالات متداول

در ادامه سوالات متداول پیرامون احکام شرعی اسپرم اهدایی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است:

❓ما سه سال است که ازدواج کرده‌ایم و هنوز فرزندی نداریم. پزشک پیشنهاد داده که از اسپرم اهدایی استفاده کنیم و ما برای این موضوع درخواست داده‌ایم. چقدر طول می‌کشد تا پاسخ دادگاه بیاید؟
✅ مدت زمان پاسخ بستگی به حجم پرونده‌های دادگاه دارد. بهتر است با دفتر دادگاه در تماس باشید و روند را پیگیری کنید.

❓خانمی ۳۸ ساله و مطلقه هستم و می‌خواهم بدون ازدواج از اسپرم اهدایی استفاده کنم. در چه شرایطی می‌توان این کار را انجام داد؟
✅ بدون داشتن همسر رسمی و قانونی، استفاده از اسپرم اهدایی از نظر قانونی و شرعی در ایران مجاز نیست.

❓اگر بخواهم از اسپرم اهدایی استفاده کنم و برای بارداری به صورت صیغه اقدام کنم، چه تعهدات و تضمین‌های قانونی می‌توانم از اهداکننده بگیرم تا در آینده مشکلی پیش نیاید؟
✅ صیغه باید در دفترخانه ثبت رسمی شود. اما از نظر حقوقی، حضانت فرزند را نمی‌توان به طور کامل از اهداکننده سلب کرد؛ بهتر است همه چیز از طریق وکیل تنظیم شود.

❓همسرم با استفاده از اسپرم اهدایی برای بارداری موافقت کرده است. چگونه می‌توانم از نظر قانونی رضایت‌نامه و تعهدنامه رسمی از او بگیرم؟
✅ از طریق دفترخانه اسناد رسمی، می‌توانید رضایت‌نامه کتبی و قانونی از همسرتان بگیرید تا در آینده مشکلی از نظر حقوقی ایجاد نشود.

❓در صورت استفاده از اسپرم اهدایی، آیا این موضوع در شناسنامه فرزند قید می‌شود و آیا راهی برای جلوگیری از ذکر آن وجود دارد؟
✅ با صدور حکم دادگاه، می‌توان از درج اطلاعات مربوط به اهدایی بودن اسپرم در شناسنامه فرزند جلوگیری کرد.

❓به دلیل ترنس بودن همسرم برای بارداری می‌خواهیم از اسپرم اهدایی استفاده کنیم. وکیل مرکز اهدا دهنده عنوان کردند که مسئولیت گرفتن شناسنامه با والدین است و مرکز به هیچ عنوان مشخصات اهدا دهنده را به ثبت احوال ارائه نخواهد داد. آیا ممکن است ثبت احوال با دادن شناسنامه به نام من و همسرم مخالفت کند؟
✅ در حال حاضر قانون مدونی در مورد استفاده از اسپرم اهدایی در ایران وجود ندارد، و تنها قانون مصوب درباره اهدای جنین است که شرایط خاصی دارد. با این حال، صدور شناسنامه برای کودک حاصل از اسپرم اهدایی معمولاً به نام زوج دریافت‌کننده انجام می‌شود، به‌ویژه اگر رأی دادگاه در این باره صادر شده باشد.

برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.