در پرونده‌های مالی، یکی از مهم‌ترین ابزارهای فشار قانونی، حکم جلب بدهکار است. اما زمانی که محکوم‌علیه برای فرار از بازداشت، اقدام به طرح دعوای اعسار می‌کند، اجرای حکم جلب (در صورت وجود) موقتاً متوقف می‌شود. حتی اگر هنوز حکمی برای جلب صادر نشده باشد، دادگاه تا زمان تعیین تکلیف اعسار، حق صدور آن را ندارد.
اما به‌محض اینکه دادگاه اعسار را رد کند و بدهکار همچنان از پرداخت یا معرفی مال خودداری کند، شرایط صدور یا اجرای حکم جلب دوباره فراهم می‌شود.
در این مقاله، به‌طور دقیق و مرحله‌به‌مرحله بررسی می‌کنیم که حکم جلب بعد از رد اعسار در چه شرایطی ممکن است، چه روندی دارد و چه موانعی پیش‌روی آن است.
رد اعسار یعنی چه و چه آثاری دارد؟
اول از همه باید گفت که اعسار یعنی ناتوانی فرد از پرداخت بدهی یا محکوم‌به است و هدف آن جلوگیری از بازداشت بدهکار تا تعیین وضعیت مالی اوست. اما اگر دادگاه به این نتیجه برسد که محکوم‌علیه توان پرداخت دارد و قصد فرار از دین را دارد، درخواست اعسار را رد می‌کند. این رد در اجرای احکام آثار جدی دارد.
اگر رأی صادره در مورد اعسار قابل تجدیدنظر باشد، تنها پس از پایان مهلت تجدیدنظرخواهی یا تأیید در دادگاه تجدیدنظر، رأی رد اعسار قطعی می‌شود.
در صورتی‌که رأی بدوی به‌طور مستقیم قطعی صادر شده باشد، با ابلاغ آن، امکان اقدام برای جلب فراهم است.
📌 اثر رد اعسار در کارتابل اجرای احکام
به‌محض اینکه رأی رد اعسار به اجرای احکام ابلاغ شود، وضعیت پرونده از حالت “متعلیق” خارج شده و در کارتابل مجدداً قابل پیگیری قضایی برای اجرای بازداشت یا اقدامات اجرایی بعدی می‌شود. این تغییر وضعیت، یکی از سیگنال‌های اصلی برای فعال‌سازی دستور جلب یا صدور آن است.
📌 سناریوهای معمول بعد از رد اعسار
- اگر فرد قبلاً با حکم جلب معلق آزاد شده باشد، پس از رد اعسار، اجرای جلب از سر گرفته می‌شود
- اگر هنوز حکمی برای جلب صادر نشده باشد، حالا اجرای احکام می‌تواند با استناد به ماده ۳ قانون، حکم جلب صادر کند
- اگر بدهکار با کفیل یا وثیقه آزاد شده باشد، ابلاغ قانونی به ضامن انجام شده و مسیر بازداشت تسهیل می‌شود
مبنای قانونی جلب پس از رد اعسار: ماده ۳ قانون و آیین‌نامه اجرایی
صدور و اجرای حکم جلب بعد از رد اعسار، صرفاً یک تصمیم اجرایی نیست بلکه پشتوانه‌ی کاملاً قانونی دارد که در ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی و آیین‌نامه‌های مربوطه تصریح شده است. این ماده، اصلی‌ترین ابزار حقوقی برای بازداشت بدهکار پس از عدم اثبات اعسار و امتناع از پرداخت است.
⚖️ ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی
“هرگاه محکوم‌علیه ظرف ۳۰ روز از ابلاغ اجرائیه، دین خود را نپردازد یا مالی معرفی نکند و دادخواست اعسار هم ندهد یا اعسار او رد شود، بنا به درخواست محکوم‌له، دادگاه او را جلب خواهد کرد.”
بر این اساس، بازداشت زمانی ممکن است که:
- مهلت ۳۰ روزه پس از ابلاغ اجرائیه سپری شده باشد
- دادخواست اعسار داده نشده یا به‌صورت قطعی رد شده باشد
- محکوم‌علیه همچنان از پرداخت بدهی یا معرفی مال خودداری کند
- و محکوم‌له (طلبکار) به‌صورت رسمی درخواست اعمال ماده ۳ را بدهد
📌 آیین‌نامه اجرایی: شروط چهارگانه بازداشت
بر اساس آیین‌نامه قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، چهار شرط اصلی برای صدور دستور جلب پس از رد اعسار عبارتند از:
- درخواست رسمی محکوم‌له
- عدم پرداخت بدهی یا معرفی مال خارج از مستثنیات دین
- عدم پذیرش اعسار یا رد قطعی آن
- نبود کفیل، وثیقه یا ضمانت معتبر
این مبناها به قاضی اجرای احکام اجازه می‌دهند در صورت احراز شرایط، حکم جلب صادر یا دوباره فعال شود.
خط زمانی اجرایی: از ابلاغ اجرائیه و مهلت تا صدور دستور جلب
برای صدور حکم جلب پس از رد اعسار، لازم است مراحل مشخصی طی شود که در قانون و آیین‌نامه‌های اجرای احکام به‌وضوح ترسیم شده‌اند. این مسیر، از زمان ابلاغ اجرائیه آغاز می‌شود و ممکن است به صدور مستقیم حکم جلب ختم شود—حتی بدون الزام به توقیف اموال، بسته به رفتار بدهکار.
📝 مرحله اول: صدور و ابلاغ اجرائیه
پس از قطعی شدن رأی دادگاه، اجرائیه صادر و به محکوم‌علیه ابلاغ می‌شود. از این زمان، وی ۳۰ روز فرصت قانونی دارد که:
- بدهی را پرداخت کند
- مالی برای توقیف معرفی کند
- دادخواست اعسار بدهد
📝 مرحله دوم: طرح اعسار و توقف اجرای جلب
اگر در این مهلت، فرد دادخواست اعسار دهد، اجرای حکم جلب (اگر قبلاً صادر شده) یا صدور آن (اگر هنوز صادر نشده) متوقف می‌شود تا وضعیت اعسار روشن شود.
📝 مرحله سوم: رد اعسار و آغاز اجرای جلب
در صورتی که دادگاه اعسار را رد کند و این رأی قطعی شود، اجرای احکام مجاز است که مستقیماً حکم جلب صادر کند یا اجرای حکم معلق‌شده را از سر بگیرد.
✅ برخلاف برخی موارد که توقیف اموال پیش‌نیاز حکم جلب است، در اینجا رد اعسار به‌تنهایی برای صدور حکم جلب کافی است، زیرا:
فرض بر این است که فرد توان مالی دارد ولی عمدی از پرداخت خودداری می‌کند مگر آنکه مالی مشخص برای توقیف وجود داشته باشد که به اندازه مبلغ بدهی باشد و این استنکاف، مستند به ماده ۳ قانون، توجیه صدور بازداشت است.
🕒 نکته کلیدی: زمان شروع مجدد اجرای جلب
اگر فرد در حین رسیدگی به اعسار، با کفیل یا وثیقه آزاد بوده باشد، پس از رد اعسار به او یا ضامنش ۲۰ روز مهلت داده می‌شود که خود را معرفی کند؛ در غیر این صورت، وثیقه ضبط شده و حکم جلب اجرا می‌شود.
نقش کفیل و وثیقه پس از رد اعسار: مهلت برای تسلیم محکوم‌علیه
در بسیاری از پرونده‌های مالی، بدهکار (محکوم‌علیه) تا زمان رسیدگی به دعوای اعسار، با تودیع وثیقه یا معرفی کفیل از بازداشت موقت در امان می‌ماند. اما زمانی که دادگاه اعسار را رد کند و رأی آن قطعی شود، وضعیت تغییر می‌کند و نقش کفیل و وثیقه در روند اجرای حکم، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.
توجه داشته باشید که در برخی از مواقع، درخواست اعسار به منظور روشی برای فرار از حکم جلب درخواست می شود، به همین دلیل، دادگاه پیش از ورود به ماهیت پرونده، ممکن است الزام به معرفی کفیل یا سپردن وثیقه را در دستور کار قرار دهد.
📌 مهلت ۲۰ روزه چیست و از کی محاسبه می‌شود؟
طبق آیین‌نامه قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، پس از رد قطعی اعسار، اجرای احکام به کفیل یا وثیقه‌گذار ابلاغ قانونی می‌دهد که ظرف ۲۰ روز، محکوم‌علیه را به واحد اجرا معرفی یا تسلیم کند. این مهلت، از تاریخ ابلاغ رسمی محاسبه می‌شود.
✅ اگر کفیل یا وثیقه‌گذار فرد را معرفی نکند چه می‌شود؟
در صورت عدم معرفی فرد بدهکار در مهلت ۲۰ روزه:
- وجه‌الکفاله (در ضمانت‌های نقدی) ضبط می‌شود
- وثیقه ملکی یا سندی به نفع دولت یا طلبکار توقیف یا اجرا می‌شود
- دستور صدور یا اجرای حکم جلب محکوم‌علیه به جریان می‌افتد
⚠️ نکات مهم:
- در این مرحله، توقیف وثیقه جای بازداشت محکوم‌علیه را نمی‌گیرد؛ اگر بدهکار تسلیم نشود و وثیقه ضبط شود، بازداشت او همچنان در دستور کار باقی می‌ماند
- اگر وثیقه ملکی باشد و در همان حوزه اجرا قرار نداشته باشد، اجرای حکم به دادگاه صالح منطقه ارجاع داده می‌شود
این مکانیزم قانونی، از فرار بدهکار پس از رد اعسار جلوگیری کرده و بار مسئولیت را تا حدی به عهده وثیقه‌گذار یا کفیل می‌گذارد.
چه زمانی با وجود رد اعسار، جلب صادر نمی‌شود؟
اگرچه رد اعسار زمینه صدور یا اجرای حکم جلب را فراهم می‌کند، اما این موضوع به‌معنای بازداشت قطعی محکوم‌علیه نیست. قانون‌گذار شرایط و مواردی را پیش‌بینی کرده که حتی پس از رد اعسار نیز، بازداشت قانونی فرد ممکن نیست یا اجرای حکم جلب باید متوقف شود.
✅ معرفی مال قابل‌قبول به اجرای احکام
اگر محکوم‌علیه پس از رد اعسار، مالی معرفی کند که:
- قابل توقیف باشد
- خارج از مستثنیات دین باشد
- ارزش آن برای پرداخت تمام یا بخشی از محکوم‌به کافی باشد
در این صورت، اجرا به سمت توقیف اموال می‌رود و اجرای حکم جلب متوقف می‌شود. هدف قانون، همیشه وصول بدهی است، نه زندانی کردن.
❌ مستثنیات دین
مطابق ماده ۲۴ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی و آیین‌نامه مربوطه، برخی از اموال بدهکار قابلیت توقیف یا بازداشت ندارند؛ مانند:
- منزل مسکونی متناسب با شأن
- اثاث ضروری زندگی
- ابزار کار
- آذوقه
- بخشی از حقوق ماهانه
اگر بدهکار بتواند اثبات کند تنها اموالش جزو مستثنیات دین است، نه تنها جلب او منتفی می‌شود، بلکه امکان توقیف آن اموال نیز وجود ندارد.
📝 تقسیط بدهی با موافقت طلبکار یا دادگاه
در مواردی، پس از رد اعسار و حتی صدور حکم جلب، پرداخت قسطی بدهی (با رضایت محکوم‌له یا دستور دادگاه) موجب توقف اجرای جلب می‌شود. این روش معمولاً در پرونده‌های مهریه، چک و قراردادهای مالی کاربرد دارد.
📌 نکته: اگر پس از تقسیط، محکوم‌علیه اقساط را نپردازد، دوباره می‌توان حکم جلب را اجرا کرد.
سناریوهای پر تکرار: مهریه، چک و مطالبات قراردادی پس از رد اعسار
در عمل، بسیاری از درخواست‌های حکم جلب بعد از رد اعسار در سه حوزه‌ی پرتکرار مطرح می‌شوند: پرونده‌های مهریه، چک، و دعاوی مالی قراردادی. در این سناریوها، بدهکاران اغلب پس از صدور حکم محکومیت، برای جلوگیری از بازداشت، دعوای اعسار مطرح می‌کنند؛ اما پس از رد اعسار، خواهان می‌تواند به سرعت اقدام به درخواست جلب نماید.
👩⚖️ مهریه و رد اعسار
در دعاوی مربوط به مهریه، مرد معمولاً پس از صدور حکم پرداخت، برای تعویق بازداشت، اعسار می‌دهد. اگر این اعسار رد شود:
- زن می‌تواند تقاضای حکم جلب مهریه کند
- نیازی به اثبات مجدد ناتوانی نیست
- اگر مرد وثیقه گذاشته باشد، فرآیند ضبط وثیقه و صدور جلب فعال می‌شود
📌 نکته: اگر شوهر مهریه را تقسیط کرده باشد و بعد از چند قسط نپردازد، مجدداً می‌توان ماده ۳ را اعمال و او را جلب کرد.
💳 چک و بدهی‌های تجاری
در پرونده‌های چک بلامحل یا سفته، اعسار یکی از راه‌های تأخیر در اجرای حکم است. اما پس از رد اعسار، معمولاً:
- بدون نیاز به توقیف مال، جلب انجام می‌شود
- به‌ویژه اگر چک مبلغ بالا داشته باشد و بدهکار از معرفی اموال طفره برود
📌 در این موارد، اثبات سوءنیت (مثل پنهان‌کاری دارایی) می‌تواند روند جلب را تسریع کند.
📄 مطالبات قراردادی و بدهی‌های مالی
برای این بخش باید گفت که در مطالبات مالی ناشی از قراردادها، مثل بدهی شرکت‌ها، اجاره‌نامه‌ها، مطالبات پیمانکاری یا فروش اقساطی:
- پس از صدور حکم و بی‌نتیجه ماندن توقیف، بدهکار معمولاً به اعسار متوسل می‌شود
- اگر اعسار رد شود، بلافاصله می‌توان تقاضای جلب کرد مگر اینکه مال معرفی شود
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون حکم جلب پس از رد اعسار را مشاهده می فرمایید:
❓شوهرم برای مهریه اعسار داده بود ولی دادگاه رد کرد. الان هم حاضر نیست مهریه رو بده. می‌تونم براش حکم جلب بگیرم؟
✅ بله. وقتی دادگاه اعسار را رد می‌کند و رأی قطعی می‌شود، اگر محکوم‌علیه (در اینجا، شوهر) همچنان مهریه را پرداخت نکند یا مالی برای توقیف معرفی نکند، شما می‌توانید از اجرای احکام درخواست اعمال ماده ۳ و صدور حکم جلب کنید. اگر آزاد بوده، ممکن است مأموران اجرای احکام او را بازداشت کنند.
❓برای بدهی چک، محکوم شدم و بعدش اعسار دادم. اعسارم رد شده ولی هنوز حکمی برای جلب بهم ندادن. یعنی دیگه جلب نمی‌گیرم؟
✅ خیر، جلب ممکنه هنوز صادر نشده باشه اما با رد اعسار، مسیر برای صدور حکم جلب باز می‌شود. اجرای احکام، پس از ابلاغ رد اعسار، ممکنه ابتدا به شما ابلاغ بده برای پرداخت یا معرفی مال. اگر همچنان خودداری کنید، حکم جلب صادر خواهد شد.
❓من با کفیل آزاد بودم تا تکلیف اعسارم معلوم بشه. حالا اعسارم رد شده. آیا بلافاصله بازداشتم می‌کنن؟
✅ نه فوراً. اول به کفیل شما ابلاغ می‌شود که ظرف ۲۰ روز شما را به اجرای احکام معرفی کند. اگر این کار را نکند، وجه‌الکفاله‌اش ضبط می‌شود و پس از آن، اجرای حکم جلب شما اجرا می‌شود. پس یا باید تسلیم بشید، یا مالی برای پرداخت معرفی کنید.
❓اعسار من رد شد ولی من همون روز یه ملک معرفی کردم. بازم ممکنه جلبم کنن؟
✅ اگر ملکی که معرفی کردید خارج از مستثنیات دین باشد و برای پرداخت بدهی کفایت کند، حکم جلب صادر نمی‌شود یا اگر صادر شده باشد، اجرای آن متوقف می‌شود. هدف از جلب، گرفتن بدهیه نه زندان بردن شما. اما اگر مال معرفی‌شده غیرقابل توقیف یا کم‌ارزش باشد، همچنان بازداشت ممکن است.