در نظام حقوقی ایران، رابطه زناشویی پس از عقد، تابع قواعد خاصی است که برگرفته از شرع و قانون مدنی می‌باشد. یکی از مهم‌ترین حقوقی که برای زن در آغاز زندگی مشترک در نظر گرفته شده، حق حبس است؛ حقی که به زن اجازه می‌دهد تا پیش از دریافت مهریه، از انجام وظایف زناشویی خودداری کند، بدون آن‌که مستحق نفقه نباشد یا عنوان «ناشزه» بر او اطلاق شود.
این حق که ریشه در فقه اسلامی دارد، به‌ویژه در دوران عقد که هنوز رابطه زناشویی برقرار نشده، موضوع مناقشه‌ها و پرونده‌های بسیاری بوده است. در این مقاله تلاش می‌کنیم به زبان ساده، اما دقیق، مفهوم حق حبس، شرایط اجرای آن، پیامدهای قانونی‌اش و ارتباط آن با مهریه و نفقه را بررسی کنیم.
حق حبس در دوران عقد چیست؟
در بسیاری از ازدواج‌ها، آغاز زندگی مشترک با مرحله‌ای به نام دوران عقد همراه است. در این مقطع، عقد ازدواج شرعاً و قانوناً جاری شده اما هنوز زناشویی و زندگی زیر یک سقف شروع نشده است. در همین دوران، زوجه دارای حقوقی است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، حق حبس می‌باشد؛ مفهومی قانونی که ریشه در فقه امامیه و ماده 1085 قانون مدنی دارد.
🔍 تعریف حق حبس بر اساس قانون
طبق ماده 1085 قانون مدنی:
زن می‌تواند تا مهر به او تسلیم نشده، از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند، مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع، مسقط حق نفقه نخواهد بود.
یعنی اگر مهریه زن حال (عندالمطالبه) باشد، وی می‌تواند از انجام وظایف زناشویی (تمکین خاص و عام) خودداری کند تا زمانی که مهر دریافت شود، بدون آن‌که از مزایای قانونی مانند دریافت نفقه محروم شود.
⚖️ تمایز دوران عقد با بعد از عروسی
در دوران عقد، به دلیل آن‌که هنوز رابطه جنسی معمولاً برقرار نشده، حق حبس زن پابرجاست؛ اما اگر زن با رضایت خود پیش از دریافت مهریه، رابطه زناشویی برقرار کند، این حق ساقط می‌شود. همچنین حتی بدون زندگی مشترک، در صورت تمکین خاص یا عام، دادگاه ممکن است تشخیص دهد که حق حبس اجرا نشده است.
✅ مصداق تمکین در دوران عقد
-
تمکین خاص: نزدیکی جنسی با شوهر، حتی برای یک‌بار
-
تمکین عام: زندگی در خانه شوهر، پذیرش نقش همسر، امور خانه و رفت‌وآمد مشترک
زن تا زمانی که این تمکین‌ها انجام نشده و مهریه نیز پرداخت نشده باشد، می‌تواند به حق حبس خود استناد کند و از انجام وظایف زناشویی قانونی سر باز زند.
شرایط استفاده از حق حبس در دوران عقد
برای آن‌که زوجه بتواند به شکل قانونی از حق حبس در دوران عقد استفاده کند، صرفاً عقد نکاح کافی نیست؛ بلکه این حق وابسته به وجود چند شرط کلیدی است که هم در فقه و هم در قانون مدنی ایران تصریح شده‌اند. بدون تحقق این شرایط، زن نمی‌تواند از تمکین امتناع کند و همچنان نفقه دریافت نماید.
✅ ۱. مهریه باید حال باشد (عندالمطالبه)
📌 اگر مهریه زن مؤجل یا عندالاستطاعه باشد، به معنای آن است که یا برای پرداخت آن زمانی تعیین شده یا به توانایی مالی شوهر بستگی دارد. در این صورت، حق حبس قابل اجرا نیست. حق حبس تنها زمانی معتبر است که زن بتواند هر زمان بخواهد، مهریه را طلب کند یعنی حق حبس در مهریه عندالمطالبه قابل اجرا می باشد.
✅ ۲. عدم تمکین پیشین زوجه از شوهر
📌 بر اساس ماده 1086 قانون مدنی:
اگر زن قبل از اخذ مهر، به اختیار خود، به ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد قیام نمود، دیگر نمی‌تواند از حکم ماده قبل استفاده کند.
یعنی اگر زن پیش از دریافت مهریه حتی برای یک‌بار به تمکین خاص یا عام اقدام کرده باشد، دیگر نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند. تمکین با رضایت خود زن (نه به اجبار یا فریب)، موجب سقوط این حق می‌شود.
✅ ۳. عدم دریافت مهریه
📌 اگر زن پیش از این مهریه را کامل دریافت کرده باشد یا حتی به دریافت بخشی از آن رضایت داده باشد (مثلاً با تنظیم گزارش اصلاحی و پذیرفتن قسط‌بندی)، دیگر امکان اعمال حق حبس را نخواهد داشت. با دریافت مهر یا توافق برای قسط‌بندی آن، فرض بر این است که زن از حق حبس صرف‌نظر کرده است.
✅ ۴. عدم اسقاط حق حبس در ضمن عقد یا سند رسمی
📌 گاهی در شروط ضمن عقد نکاح یا در اسناد رسمی (مانند دفاتر ثبت ازدواج یا اسناد رسمی تنظیم‌شده)، زن به‌طور صریح از حق حبس خود صرف‌نظر می‌کند. در این صورت نیز، حق قانونی استفاده از آن را نخواهد داشت.
آثار و نتایج اعمال حق حبس برای زن و شوهر
هنگامی که زن از حق حبس در دوران عقد استفاده می‌کند، این تصمیم تبعات مهمی در روابط مالی، خانوادگی و حتی حقوقی زوجین دارد. این آثار هم متوجه زوجه است و هم زوج؛ و شناخت درست آن‌ها می‌تواند از بروز اختلافات جدی جلوگیری کند.
✅ زوجه ملزم به تمکین نیست
📌 مهم‌ترین اثر اعمال حق حبس این است که زن نه‌تنها مجبور به برقراری رابطه زناشویی (تمکین خاص) نیست، بلکه از نظر قانونی می‌تواند از ورود به منزل شوهر یا انجام امور مرتبط با زندگی زناشویی (تمکین عام) نیز خودداری کند.
بنابراین، شوهر نمی‌تواند با استناد به «عدم تمکین»، زن را مجبور به زندگی مشترک یا رابطه زناشویی کند؛ مگر آن‌که ثابت کند زن این وظایف را قبلاً انجام داده و حق حبس ساقط شده است.
✅ تعلق نفقه حتی در صورت عدم تمکین
📌 برخلاف قاعده کلی که دریافت نفقه منوط به تمکین است، در صورت اجرای حق حبس، زن همچنان مستحق دریافت نفقه خواهد بود. قانون به‌صراحت بیان می‌کند که امتناع زن در این حالت، باعث قطع نفقه نمی‌شود.
حتی اگر شوهر از پرداخت نفقه خودداری کند، زن می‌تواند با مراجعه به دادگاه، شکایت ترک انفاق تنظیم کند و مرد را طبق ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی به حبس محکوم کند.
✅ زوجه ناشزه تلقی نمی‌شود
📌 یکی از مفاهیم مهم در حقوق خانواده، ناشزه بودن زن است که موجب محرومیت از نفقه و برخی حقوق دیگر می‌شود. اما اگر زن به استناد حق حبس از تمکین امتناع کند، ناشزه محسوب نمی‌شود و وضعیت حقوقی وی به قوت خود باقی است.
✅ محدودیت‌های شوهر در دادخواست تمکین
📌 اگر شوهر در دوران عقد، دادخواست تمکین علیه همسر خود مطرح کند، اما زن به استناد حق حبس دفاع نماید و شرایط قانونی آن را داشته باشد، دادگاه این دفاع را می‌پذیرد و شوهر در رسیدن به نتیجه مطلوب ناکام خواهد ماند.
موارد سقوط حق حبس زوجه قبل از برقراری رابطه
حق حبس گرچه یک امتیاز قانونی برای زنان محسوب می‌شود، اما دائمی و غیرقابل‌سلب نیست. قانون‌گذار شرایطی را پیش‌بینی کرده که در صورت وقوع آن‌ها، زن دیگر نمی‌تواند به حق حبس استناد کند و باید از شوهر خود تمکین نماید. این موارد در فقه و مواد ۱۰۸۵ و ۱۰۸۶ قانون مدنی تصریح شده‌اند.
✅ تمکین خاص حتی یک‌بار
📌 اگر زن قبل از دریافت مهریه حتی یک‌بار به رابطه زناشویی رضایت دهد، به‌موجب ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی، دیگر نمی‌تواند از حق حبس خود استفاده کند. مهم نیست رابطه قبل از عروسی بوده یا بعد از آن؛ نزدیکی با رضایت زن، حق را ساقط می‌کند.
✅ زندگی در منزل شوهر و تمکین عام
📌 برخی رویه‌های قضایی (با استناد به رأی وحدت رویه شماره ۷۱۸ دیوان عالی کشور) بر این باورند که اگر زن در منزل شوهر سکونت اختیار کند، آشکارا امور زندگی را بپذیرد و تبعیت کند، حتی بدون نزدیکی، حق حبس در دعوای الزام به تمکین ساقط شده تلقی می‌شود.
✅ دریافت بخشی از مهریه یا پذیرش اقساط
📌 اگر زن دادخواست مهریه داده و در نهایت با قسط‌بندی مهریه موافقت کرده باشد یا بخشی از مهریه را دریافت کرده باشد، این موضوع می‌تواند نشانه‌ای از اسقاط ضمنی حق حبس تلقی شود. البته اگر تقسیط مهریه به‌دلیل اعسار شوهر بوده باشد، حق حبس همچنان باقی می‌ماند.
تأثیر نوع مهریه (حال، عندالاستطاعه، موجل) بر حق حبس
یکی از عوامل کلیدی در تعیین قابلیت اجرای حق حبس در دوران عقد، نوع مهریه است. قانون‌گذار میان سه نوع مهریه تفاوت قائل شده است: مهریه حال، مهریه مؤجل و مهریه عند الاستطاعة. هر یک از این انواع، آثار متفاوتی بر امکان یا عدم امکان استفاده از حق حبس دارد.
⚖️ مهریه حال (عندالمطالبه) و حق حبس
📌 مهریه حال به این معناست که زوجه می‌تواند بلافاصله پس از جاری شدن صیغه عقد مهریه‌اش را مطالبه کند و شوهر نیز موظف به پرداخت فوری آن است.
✅ اگر مهریه زن حال باشد و رابطه زناشویی برقرار نشده باشد، زن می‌تواند از حق حبس استفاده کند، تمکین نکند و در عین حال مستحق دریافت نفقه نیز باقی بماند.
⚖️ مهریه مؤجل و تأثیر آن بر حق حبس
📌 مهریه مؤجل یعنی زن و شوهر زمان مشخصی برای پرداخت مهریه تعیین کرده‌اند؛ مثلاً یک سال بعد از عقد یا پس از تولد اولین فرزند.
❌ در این حالت، زن تا زمان رسیدن موعد مقرر نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند، چرا که هنوز موعد دریافت مهریه فرا نرسیده است و در نتیجه حق مطالبه فوری ندارد.
⚖️ مهریه عندالاستطاعه و چالش اثبات
📌 در مهریه عندالاستطاعه، زن زمانی می‌تواند مهر را مطالبه کند که شوهر استطاعت مالی داشته باشد. این نوع مهریه بیشترین ابهام و اختلاف را در دعاوی مربوط به حق حبس ایجاد می‌کند.
❌ اگر شوهر ادعای نداری کند، زن ابتدا باید توان مالی او را اثبات کند؛ در غیر این صورت، نمی‌تواند به حق حبس در مهریه عندالاستطاعه استناد نماید. به همین دلیل، در این نوع مهریه، استفاده از حق حبس بسیار دشوارتر است.
📌 نکته مهم
اگر زن با علم به وضعیت مالی ضعیف مرد و بدون شرط مشخص، عقد را پذیرفته باشد، بعضی مراجع قضایی معتقدند او نمی‌تواند بعداً به حق حبس استناد کند. هرچند برخی دیگر این برداشت را نپذیرفته‌اند.
حق حبس و طلاق: چه زمانی زن می‌تواند طلاق بگیرد؟
یکی از سؤالات رایج در خصوص حق حبس زوجه در دوران عقد این است که آیا زن می‌تواند در همین دوران و با استناد به این حق، برای طلاق اقدام کند؟ پاسخ به این سؤال به وجود وکالت در طلاق، شروط ضمن عقد و عسر و حرج زوجه بستگی دارد.
⚖️ طلاق با وکالت در طلاق (حق طلاق)
📌 اگر زن در ضمن عقد نکاح یا سند رسمی از شوهر وکالت در طلاق گرفته باشد، می‌تواند هر زمان که بخواهد، حتی در دوران عقد، از همسرش طلاق بگیرد. در این حالت، نیازی به اثبات عسر و حرج نیست.
✅ در چنین شرایطی، حتی اگر رابطه زناشویی برقرار نشده باشد، زن با استناد به وکالت‌نامه، از دادگاه درخواست طلاق می‌دهد و پرونده به روال عادی رسیدگی می‌شود.
⚖️ طلاق بدون وکالت، با اثبات عسر و حرج
📌 اگر زن وکالت در طلاق نداشته باشد، تنها راهی که بتواند از شوهر طلاق بگیرد، اثبات عسر و حرج است؛ یعنی ثابت کند که ادامه زندگی با شوهر برای او سخت و غیرقابل تحمل شده است.
📝 یکی از مصادیق عسر و حرج می‌تواند سوءاستفاده شوهر از حق تمکین و عدم پرداخت مهریه یا ایجاد فشار غیرمنطقی برای برقراری رابطه زناشویی باشد.
✅ رابطه بین حق حبس و طلاق از طرف زن
📌 صرف استفاده از حق حبس باعث ایجاد حق طلاق برای زن نمی‌شود؛ اما اگر مرد در برابر اجرای حق حبس، با زن رفتار نامناسبی داشته باشد یا از تأمین نفقه خودداری کند، زن می‌تواند برای اثبات عسر و حرج اقدام کرده و با استناد به آن، طلاق قضایی بگیرد.
❌ نقش قاضی در طلاق دوران عقد
قاضی در این پرونده‌ها، به بررسی شرایط زندگی، ادعاهای زوجه، نحوه اجرای حق حبس و وضعیت پرداخت مهریه می‌پردازد. اگر تشخیص دهد که زن بدون دلیل موجه از تمکین خودداری کرده، ممکن است دادخواست طلاق را رد کند. اما اگر رفتار شوهر موجب فشار شدید روحی یا محرومیت‌های جدی شده باشد، طلاق تأیید می‌شود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون حق حبس در دوران عقد را مشاهده می فرمایید که در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است:
❓ خانمی هستم که در دوران عقد به سر می‌برم و با همسرم دچار اختلاف شده‌ام و او مرا ترک کرده است. من ناچار شدم برای مهریه و سایر حقوقم اقدام قانونی کنم. الان همسرم درخواست تمکین داده، در حالی که من را به خانه نبرده و هدفش فقط عدم پرداخت نفقه است و نه زندگی مشترک. آیا می‌توانم در دادگاه به حق حبس استناد کنم؟
✅ بله، در شرایطی که مهریه به طور کامل پرداخت نشده باشد، شما می‌توانید به حق حبس استناد کنید و این امکان را دارید که تا تعیین تکلیف مهریه، از تمکین خودداری نمایید.
❓ من در دوران عقد هستم و از تیرماه امسال، همسرم رابطه‌اش را با من قطع کرده است. برای نفقه شکایت کردم و او فقط نفقه این ماه را پرداخت کرده، اما هنوز ارتباطی نداریم. چگونه می‌توانم از او طلاق بگیرم؟
✅ در دوران عقد، می‌توانید از حق حبس استفاده کنید تا زمانی که مهریه‌تان پرداخت نشده باشد. اما برای طلاق، باید یا رضایت همسر را جلب کنید یا دلایل محکمه‌پسند همچون عسر و حرج ارائه دهید تا بتوانید درخواست طلاق بدهید.
❓ در دوران عقد به سر می‌بریم و من درخواست الزام به تمکین داده‌ام. دادگاه حکم الزام به تمکین صادر کرده و همسرم نیز اعلام کرده در صورت تهیه منزل و اثاثیه، حاضر به زندگی مشترک است. آیا زوجه می‌تواند از حق حبس استفاده کند؟
✅ بله، زوجه می‌تواند تا زمانی که مهریه‌اش به طور کامل پرداخت نشده باشد، از حق حبس استفاده کند و از زندگی مشترک خودداری نماید.
❓ من چندین ماه است که با آقایی عقد کرده‌ام و هنوز زندگی مشترک را آغاز نکرده‌ایم. به دلیل اختلافات، قصد ادامه زندگی ندارم و متوجه شدم که حق حبس وجود دارد که من شرایطش را دارم. آیا زوج می‌تواند با بهانه‌ای از این قانون فرار کند؟
✅ اگر شما شرایط لازم برای استفاده از حق حبس را دارید، همسر نمی‌تواند بهانه‌ای برای فرار از این قانون بیاورد و شما می‌توانید از این حق قانونی استفاده کنید.
❓ در دوران عقد هستم و برای نفقه معوقه شکایت کرده‌ام. همسرم اظهارنامه داده که شرایط زندگی را فراهم کرده اما طی پنج ماه گذشته سراغی از من نگرفته است. چگونه می‌توانم از حقم دفاع کنم و آیا می‌توانم نفقه بگیرم؟
✅ به عنوان زوجه‌ای که دوشیزه است و هنوز زندگی مشترک را آغاز نکرده‌اید، می‌توانید به حق حبس استناد کنید و برای نفقه معوقه اقدام نمایید. داشتن مستندات مانند نامه پزشکی قانونی و گزارش کلانتری می‌تواند به اثبات ادعای شما کمک زیادی کند.
❓ به عنوان زوجه‌ای باکره در دوران عقد هستیم و زوج علیه من الزام به تمکین داده است. آیا باید منتظر احضاریه از شورای حل اختلاف یا دادگاه در محل سکونت زوجه باشیم و چگونه از محکومیت جلوگیری کنیم؟
✅ شما می‌توانید به حق حبس استناد کنید، زیرا تا زمانی که مهریه به طور کامل پرداخت نشده باشد، تمکین الزامی نیست و دادگاه در صورت اثبات شرایط، شما را محکوم به تمکین نخواهد کرد.