در روابط زناشویی، تعادل میان حقوق و تکالیف زوجین یکی از اصول کلیدی در حفظ بنیان خانواده است. یکی از حقوق قانونی و شرعی زن در این چارچوب، حق حبس است که در ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی ایران به آن اشاره شده است. این حق به زن اجازه می‌دهد تا زمانی که مهریه‌اش را دریافت نکرده، از انجام وظایف زناشویی خود، از جمله تمکین، امتناع کند، بدون اینکه ناشزه محسوب شود یا حق نفقه‌اش ساقط گردد.
در عمل، استفاده از حق حبس به‌ویژه در مواجهه با دادخواست الزام به تمکین از سوی شوهر، به یکی از مهم‌ترین ابزارهای دفاعی زوجه تبدیل شده است. اما این حق، شرایط، محدودیت‌ها و آثاری دارد که دانستن آن برای هر زن یا وکیل خانواده الزامی است.
در این مقاله به زبان ساده، ضمن بررسی مفهومی و قانونی حق حبس، به این موضوع خواهیم پرداخت که چگونه می‌توان از آن در برابر دعوای تمکین استفاده کرد، تحت چه شرایطی این حق قابل اعمال یا ساقط است و نمونه‌هایی از آرای قضایی را نیز مرور خواهیم کرد.
حق حبس چیست؟
حق حبس یکی از حقوق قانونی زوجه در ازدواج است که در ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی پیش‌بینی شده و به‌موجب آن، زن می‌تواند تا زمان دریافت کامل مهریه خود، از ایفای وظایف زناشویی مانند تمکین خاص (رابطه جنسی) و حتی گاهی تمکین عام (همزیستی خانوادگی) خودداری کند. مهم‌ترین نکته در اجرای این حق آن است که زن در صورت استفاده صحیح از آن، نه تنها ناشزه محسوب نمی‌شود، بلکه همچنان مستحق دریافت نفقه خواهد بود.
📌 مبنای قانونی:
ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی مقرر می‌دارد:
«زن می‌تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند، مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع، مسقط حق نفقه نخواهد بود.»
بنابراین، اگر شرایط قانونی برقرار باشد، زن می‌تواند در برابر دادخواست الزام به تمکین شوهر، از این حق به‌عنوان دفاع استفاده کند.
✅ حق حبس در فقه و قانون
حق حبس ریشه در فقه امامیه دارد و به‌عنوان تضمینی برای پرداخت مهریه از سوی زوج تلقی می‌شود. هدف آن، ایجاد توازن بین تعهدات مالی شوهر و تعهدات غیرمالی زن است.
✅ تمکین در برابر حق حبس
تمکین به دو نوع تقسیم می‌شود:
- تمکین عام: سکونت زن در منزل مشترک، همراهی و پذیرش ریاست شوهر در زندگی خانوادگی.
- تمکین خاص: برقراری روابط زناشویی.
حق حبس، بیشتر در برابر تمکین خاص قابل اعمال است، مگر اینکه طبق رأی وحدت رویه و نظریه‌های مشورتی، تمکین عام نیز به‌طور مشروط، مشمول این حق شناخته شود.
زن چه زمانی می‌تواند از حق حبس استفاده کند؟
برای اینکه زوجه بتواند از حق حبس استفاده کند و از انجام وظایف زناشویی (اعم از عام و خاص) امتناع نماید، باید چند شرط مهم و قانونی رعایت شود. در غیر این صورت، استناد به این حق پذیرفته نمی‌شود و می‌تواند باعث صدور حکم الزام به تمکین شود.
در ادامه، شرایط قانونی استفاده از حق حبس توسط زن را به‌صورت دقیق بررسی می‌کنیم:
🔹۱. مهریه باید حال باشد (قابل مطالبه فوری)
حق حبس تنها در صورتی قابلیت اجرا دارد که مهریه زوجه حال (نقد و بدون مدت یا قسط‌بندی نشده) باشد. اگر مهریه مؤجل باشد (مثلاً پرداخت آن موکول به زمان خاصی شده باشد)، زوجه نمی‌تواند به استناد حق حبس از تمکین امتناع کند.
🔹۲. مطالبه مهریه توسط زن پیش از امتناع از تمکین
زن باید قبل از اینکه از تمکین خودداری کند، رسماً یا عرفاً مهریه خود را مطالبه کرده باشد. مطالبه کتبی، اظهارنامه، یا حتی درخواست رسمی در دادگاه، می‌تواند مصداق این مطالبه باشد.
🔸 اگر زوجه ابتدا تمکین کند و سپس درخواست مهریه نماید، دیگر نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند.
🔹۳. عدم انجام تمکین پیش از مطالبه
حتی اگر زن مهریه خود را مطالبه کرده باشد، در صورتی که قبلاً تمکین عام یا خاص انجام داده باشد، دیگر نمی‌تواند به حق حبس استناد کند. یعنی:
- اگر پیش از مطالبه، تمکین خاص (رابطه زناشویی) انجام داده باشد → حق حبس ساقط می‌شود.
- اگر بدون برقراری رابطه جنسی، زندگی مشترک را شروع کرده باشد → ممکن است حق حبس ساقط شود (بسته به نظر دادگاه و نوع تمکین).
🔹۴. عدم وجود اسقاط صریح یا ضمنی در عقد
اگر در سند ازدواج یا توافقات بعدی، زن به‌صراحت از حق حبس خود صرف‌نظر کرده باشد (یا عملی انجام داده که به‌صورت ضمنی نشان از اسقاط این حق داشته باشد)، دیگر نمی‌تواند از آن استفاده کند.
✅ نتیجه‌گیری
زوجه تنها در صورت وجود شرایط زیر می‌تواند با استناد به حق حبس از تمکین خودداری کند:
- مهریه‌اش حال و قابل مطالبه باشد؛
- آن را پیش از امتناع از تمکین مطالبه کرده باشد؛
- پیش از مطالبه، تمکین نکرده باشد؛
- توافقی برای اسقاط این حق وجود نداشته باشد.
در این صورت، دادگاه الزام به تمکین را وارد نمی‌داند و زوج را به پرداخت مهریه مکلف خواهد کرد.
حق حبس چگونه ساقط می‌شود؟
حق حبس زوجه هرچند یکی از ابزارهای حمایتی قانون برای تضمین دریافت مهریه است، اما مطلق و دائمی نیست. طبق ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی، این حق در مواردی به صورت قانونی ساقط می‌شود و زن دیگر نمی‌تواند با استناد به آن از تمکین خودداری کند. مهم‌ترین موارد سقوط حق حبس عبارت‌اند از:
🔹۱. برقراری رابطه زناشویی (تمکین خاص)
چنانچه زوجه پیش از دریافت مهریه، به اختیار خود با زوج رابطه جنسی برقرار کرده باشد، مطابق ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی، دیگر نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند. این رابطه، به‌ویژه نزدیکی (ولو حتی یک‌بار)، موجب سقوط کامل حق حبس خواهد شد.
مبنای قانونی:
ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی:
«اگر زن قبل از اخذ مهر به اختیار خود به ایفاء وظایفی که در مقابل شوهر دارد قیام نمود، دیگر نمی‌تواند از حکم ماده قبل استفاده کند.»
🔹۲. شروع زندگی مشترک و تمکین عام
در برخی آراء قضایی، زندگی زن و شوهر تحت یک سقف، همراه با سکونت، معاشرت عرفی و حضور در خانه شوهر، مصداق تمکین عام محسوب شده و از عوامل مهم در سقوط حق حبس شناخته می‌شود؛ حتی اگر نزدیکی کامل رخ نداده باشد.
📌 نمونه رأی دادگاه تجدیدنظر استان تهران:
اگر زوجه با وجود باکره بودن، وظایف زناشویی جزئی را انجام دهد و مدتی با شوهر زندگی کند، حتی در صورت عدم ازاله بکارت، دیگر نمی‌تواند به حق حبس استناد کند.
🔹۳. وجود روابط جسمی ولو بدون دخول (تمکین نسبی)
برخی دادگاه‌ها وجود روابط بدنی یا تماس فیزیکی زناشویی بدون انجام دخول را نیز تمکین خاص نسبی تلقی کرده‌اند. بنابراین، حتی نشانه‌هایی از رضایت زن به رابطه بدنی، می‌تواند سبب سقوط حق حبس شود.
🔹۴. آگاهی قبلی زن از ناتوانی مالی شوهر
در صورتی که زن در زمان عقد از وضعیت اعسار یا ناتوانی مالی شوهر برای پرداخت مهریه مطلع بوده و با این حال ازدواج را پذیرفته باشد، در برخی نظرات فقهی و دکترین حقوقی، امکان استناد به حق حبس بعدی برای مطالبه مهریه منتفی دانسته شده است. البته این موضوع محل اختلاف و تفسیر قضایی است و بسته به شرایط پرونده، ممکن است دادگاه ترتیب اثر ندهد.
✅ جمع‌بندی
برای استفاده مؤثر از حق حبس، زوجه باید قبل از هرگونه تمکین عام یا خاص و قبل از ورود به منزل شوهر، مهریه را مطالبه کند. در غیر این صورت، این حق مهم حمایتی ممکن است به‌راحتی از بین برود و امکان دفاع در برابر دادخواست تمکین از بین برود.
حق حبس و طلاق از طرف زوجه
در نظام حقوقی ایران، اگرچه مرد اختیار طلاق را دارد، اما زن نیز می‌تواند در صورت اثبات عسر و حرج، از دادگاه درخواست طلاق کند. یکی از موضوعات مهمی که گاهی در مسیر طلاق از طرف زوجه مطرح می‌شود، استفاده از حق حبس است. حال باید دید که آیا استناد به این حق، برای صدور حکم طلاق کافی است یا خیر.
استفاده از حق حبس به این معناست که زن تا زمانی که مهریه‌اش را دریافت نکرده، از ایفای وظایف زناشویی، به‌ویژه تمکین خاص، خودداری می‌کند. این امتناع، نشوز محسوب نمی‌شود و حق دریافت نفقه را نیز از بین نمی‌برد. اما این حق، به تنهایی نمی‌تواند دلیلی برای صدور حکم طلاق باشد.
قانونگذار، شرط طلاق از سوی زن را وجود سختی و مشقت شدید (عُسر و حرج) دانسته است؛ موضوعی که باید در دادگاه با دلایل محکم اثبات شود. صرف استفاده از حق حبس، نشانه عسر و حرج نیست، چرا که زن هنوز وارد زندگی مشترک نشده و هنوز موضوعی برای اثبات مشقت رخ نداده است.
بنابراین، اگر زوجه صرفاً از تمکین خودداری کند و زندگی مشترک را شروع نکرده باشد، امکان موفقیت در طلاق از طرف زن بسیار پایین است. تنها در شرایطی که زن علاوه بر استناد به حق حبس، دلایل دیگری مانند عدم پرداخت نفقه، سوء رفتار مرد، محکومیت کیفری، اعتیاد یا ابتلا به بیماری‌های صعب‌العلاج را نیز به دادگاه ارائه کند، ممکن است دادگاه حکم طلاق را صادر نماید.
در نهایت، اگر زوجه از حق حبس استفاده کند و شوهر به این دلیل دادخواست طلاق بدهد، زن همچنان استحقاق دریافت مهریه خود را دارد. اما توجه داشته باشید که در چنین طلاقی، شرط تنصیف دارایی شوهر اجرا نخواهد شد، زیرا زن زندگی مشترک را آغاز نکرده است.
نمونه رأی سقوط حق حبس زوجه
موضوع دعوی: الزام به تمکین زوجه
شماره دادنامه: ۹۴۰۹۹۷۰۲۲۲۶۰۱۸۱۷
مرجع صادرکننده: شعبه ۲۶ دادگاه تجدیدنظر استان تهرانخلاصه ماجرا:
زوج دادخواستی مبنی بر الزام زوجه به تمکین ارائه داده بود. زوجه در پاسخ، به باکره بودن و استفاده از حق حبس استناد کرد و عنوان نمود تا دریافت کامل مهریه، حاضر به تمکین نیست. دادگاه بدوی، استدلال وی را نپذیرفته و حکم به تمکین صادر کرده بود. زوجه در واخواهی مجدد اعلام داشت که با وجود زندگی زیر یک سقف، رابطه زناشویی (ازاله بکارت) واقع نشده و همچنان حق حبس پا بر جاست.رأی دادگاه تجدیدنظر:
دادگاه تجدیدنظر با بررسی پرونده و اظهارات طرفین، به این نتیجه رسید که زن طی یک‌سال زندگی زیر یک سقف، وظایف زناشویی را ایفا کرده و صرف عدم ازاله بکارت، مانع از سقوط حق حبس نیست. بنابراین، زوجه با حضور داوطلبانه در منزل زوج و ایفای وظایف مشترک، عملاً تمکین کرده و دیگر نمی‌تواند به حق حبس استناد کند.🔹 نتیجه رأی:
استناد زوجه به حق حبس پذیرفته نشد. دادگاه رأی بدوی مبنی بر الزام به تمکین را تأیید کرد و دعوای زوجه را رد نمود. رأی صادره قطعی است.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب نمونه سوالات متداول پیرامون حق حبس را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ آیا در ازدواج دوم هم حق حبس وجود دارد؟
✅ بله. حق حبس محدود به ازدواج اول نیست. اگر زوجه در ازدواج دوم هنوز تمکین خاص (رابطه زناشویی کامل) نداشته و مهریه حال باشد، می‌تواند به حق حبس استناد کند، حتی اگر قبلاً ازدواج کرده باشد.
❓ اگر زن سابقاً زندگی زیر یک سقف را پذیرفته باشد، باز هم می‌تواند از حق حبس استفاده کند؟
✅ اگر پیش از دریافت مهریه تمکین خاص انجام نشده باشد، ورود به منزل مشترک به‌تنهایی باعث سقوط حق حبس نمی‌شود. اما در صورت احراز رابطه زناشویی، حق حبس از بین می‌رود.
❓ آیا حق حبس فقط برای زن باکره است؟
✅ خیر. واژه «زن» در ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی اطلاق دارد و شامل زوجه باکره و غیر باکره می‌شود. مهم‌ترین شرط این است که نزدیکی انجام نشده باشد.
❓ اگر زن رابطه جنسی غیر از دخول (مثلاً مقعدی) داشته باشد، حق حبس از بین می‌رود؟
✅ نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی دادگاه‌ها رابطه جنسی غیرمتعارف را نیز موجب سقوط حق حبس دانسته‌اند. با این حال، اگر بکارت زایل نشده و نزدیکی از قُبُل رخ نداده باشد، در بسیاری موارد زوجه هنوز می‌تواند به حق حبس استناد کند.
❓ اگر زوجه قبلاً تمکین خاص کرده ولی هنوز باکره است، می‌تواند از حق حبس استفاده کند؟
✅ خیر. تمکین خاص، حتی اگر باعث ازاله بکارت نشده باشد، موجب سقوط حق حبس است. در قانون، ملاک نزدیکی است نه ازاله بکارت.
❓ اگر شوهر بخواهد خلاف ادعای بکارت را ثابت کند، چه راهی دارد؟
✅ زوج می‌تواند درخواست ارجاع به پزشکی قانونی بدهد، اما اثبات تمکین خاص صرفاً با معاینه بکارت ممکن نیست. در مواردی مثل تدلیس یا ادعای فریب، باید از طریق شکایت کیفری یا حقوقی پیگیری شود.
❓ آیا در صورت تقسیط مهریه، حق حبس از بین می‌رود؟
✅ خیر. طبق رأی وحدت رویه شماره ۷۰۸، تقسیط مهریه مانع از اعمال حق حبس توسط زوجه نمی‌شود. زوجه تا پرداخت کامل اقساط مهریه، می‌تواند از تمکین خودداری کند.