در جامعه امروز، اشتغال زنان به عنوان یکی از نشانه‌های توسعه اجتماعی و اقتصادی، نقش مهمی در تأمین نیازهای خانواده و شکوفایی توانمندی‌های فردی ایفا می‌کند. با این حال، وقتی پای ازدواج و زندگی مشترک به میان می‌آید، این موضوع از منظر حقوقی با پرسش‌هایی همراه می‌شود. یکی از رایج‌ترین این پرسش‌ها آن است که آیا زن برای اشتغال نیاز به اجازه شوهر دارد یا خیر؟ و آیا مرد میتواند مانع کار کردن همسرش شود؟
قانون مدنی ایران، در کنار اصول قانون اساسی، پاسخ‌هایی برای این مسائل دارد و شرایط مشخصی را برای جواز یا منع اشتغال زن در نظر گرفته است. این شرایط، به گونه‌ای تدوین شده‌اند که هم حقوق فردی زن حفظ شود و هم مصالح خانواده و شأن زوجین مورد توجه قرار گیرد. همچنین نقش شروط ضمن عقد نکاح و تعیین حدود اختیارات شوهر، اهمیت ویژه‌ای در تعیین وضعیت اشتغال زن دارد.
در این مقاله، به بررسی ابعاد قانونی اشتغال زن شوهردار، محدوده اختیارات شوهر، معیارهای قانونی منع اشتغال، تأثیر شروط ضمن عقد و نقش دادگاه در حل اختلافات مرتبط با این موضوع خواهیم پرداخت و تلاش می‌کنیم روشن کنیم که در چه شرایطی زن میتواند بدون رضایت همسر خود مشغول به کار شود.
حق اشتغال زن در قانون مدنی
در نظام حقوقی ایران، اشتغال زنان نه تنها امری مجاز شناخته شده، بلکه در قانون اساسی نیز به صراحت مورد حمایت قرار گرفته است. اصل ۲۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تصریح می‌کند که هر فردی حق دارد شغلی را که به آن علاقه دارد، انتخاب کند؛ مشروط بر اینکه آن شغل مخالف اسلام، مصالح عمومی و حقوق دیگران نباشد. این اصل، حق اشتغال را برای تمامی شهروندان از جمله زنان، به رسمیت می‌شناسد و دولت را موظف به ایجاد شرایط برابر برای اشتغال می‌داند.
از سوی دیگر، در قانون مدنی، وضعیت اشتغال زن پس از ازدواج به‌طور خاص مورد توجه قرار گرفته است. ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی مقرر می‌دارد که شوهر میتواند همسر خود را از شغلی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیت زن یا خود مرد باشد، منع کند. در نتیجه، قانونگذار از یک‌سو اصل آزادی در انتخاب شغل را تأیید کرده و از سوی دیگر، در چارچوب روابط زناشویی، به مرد در شرایطی خاص، اختیار دخالت در اشتغال همسر را داده است.
همچنین ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی نیز نقش شوهر را به عنوان رئیس خانواده معرفی می‌کند؛ موضوعی که در تفسیر برخی قضات میتواند به نوعی زمینه‌ساز اعمال نظر شوهر در امور کلان زندگی از جمله اشتغال زن باشد. البته باید توجه داشت که این اختیارات مطلق نیست و تنها در مواردی خاص و با اثبات تعارض شغل زن با مصالح خانواده یا حیثیت طرفین، میتواند منجر به صدور حکم منع اشتغال شود.
بنابراین، هرچند قانون اساسی از اشتغال زنان حمایت می‌کند، اما در نظام حقوقی فعلی، اشتغال زن در چارچوب روابط زناشویی ممکن است به چالش‌هایی منجر شود که برای رفع آن، نقش دادگاه، شروط ضمن عقد، و تحلیل دقیق مفاهیم قانونی بسیار حیاتی است.
آیا اشتغال زن نیاز به اجازه شوهر دارد؟
قانون مدنی ایران به صورت مستقیم به این پرسش پاسخ نداده، اما ماده ۱۱۱۷ به شوهر اجازه داده است که در شرایطی خاص، همسر خود را از اشتغال به حرفه‌ای که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیات زن یا شوهر باشد، منع کند. از این ماده چنین برداشت می‌شود که زن در اصل نیازی به کسب اجازه قبلی از شوهر برای اشتغال ندارد، مگر اینکه شرایطی که در قانون آمده، محقق شده و دادگاه حکم به منع اشتغال دهد.
به عبارتی، اصل بر آزادی اشتغال زن است و تنها در صورت اثبات تعارض شغل زن با مصلحت خانواده یا حیثیت فردی او یا همسرش، مرد میتواند از دادگاه درخواست صدور حکم منع اشتغال همسر را داشته باشد. در صورتی که دادگاه این ادعا را موجه تشخیص ندهد، زن همچنان مجاز به ادامه شغل خود خواهد بود.
نکته مهم دیگر آن است که اگر حق اشتغال زن در شروط ضمن عقد تصریح شده باشد، یعنی مرد هنگام عقد نکاح به صورت رسمی رضایت خود را نسبت به اشتغال زن اعلام کرده باشد، حتی اگر بعداً از اشتغال همسر خود ناراضی شود، نمی‌تواند بدون دلیل قانونی و حکم دادگاه مانع از ادامه کار او شود. در چنین مواردی، اشتغال زن مشمول توافق پیشین و الزام‌آور خواهد بود.
همچنین باید به اصل ۲۸ قانون اساسی نیز توجه داشت که بر آزادی انتخاب شغل برای همه شهروندان تأکید می‌کند. بنابراین، در تعارض میان حقوق فردی و مصالح خانوادگی، این دادگاه است که با سنجش جوانب موضوع تصمیم نهایی را اتخاذ می‌کند.
اختیارات شوهر در منع اشتغال زن بر اساس قانون مدنی
در قانون مدنی ایران، برای شوهر در شرایط خاص، امکان اعتراض به شغل همسر پیش‌بینی شده است. مطابق ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی، اگر شغل زن موجب آسیب به مصالح خانوادگی یا لطمه به شأن اجتماعی زن یا شوهر باشد، مرد میتواند از طریق قانونی خواستار منع اشتغال شود. البته این اختیار صرفاً در صورتی قابل اجراست که دادگاه صالح با بررسی دلایل و مستندات، به این نتیجه برسد که شغل زن واقعاً با این معیارها در تضاد است.
در این فرآیند، صرف نارضایتی شوهر کافی نیست. او باید دادخواست رسمی در دادگاه خانواده ثبت کند و دلایل روشنی برای ادعای خود ارائه دهد؛ از جمله اینکه اشتغال زن موجب اختلال در تربیت فرزندان، بی‌نظمی در امور خانه یا لطمه به موقعیت اجتماعی او شده است. تشخیص نهایی در این خصوص، بر عهده قاضی رسیدگی‌کننده است که با توجه به عرف، نوع شغل و شرایط زندگی زوجین تصمیم‌گیری می‌کند.
نکته‌ای که کمتر به آن توجه می‌شود، تفاوت میان مخالفت با اصل اشتغال و مخالفت با نوع خاصی از شغل است. شوهر نمی‌تواند اصل اشتغال زن را زیر سؤال ببرد، بلکه فقط میتواند نسبت به حرفه‌ای خاص اعتراض کند که آن هم نیاز به اثبات دارد.
همچنین ارجاع به ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی که ریاست خانواده را بر عهده شوهر می‌گذارد، در این‌گونه موارد باید با احتیاط تفسیر شود. ریاست خانواده به معنای سلطه مطلق نیست و نباید بهانه‌ای برای نقض حقوق فردی و قانونی زن قرار گیرد.
نقش شروط ضمن عقد در حق اشتغال زن
یکی از مهم‌ترین ابزارهای حقوقی برای تثبیت آزادی شغلی زن در زندگی مشترک، گنجاندن شرط اشتغال در عقدنامه است. این شرط که معمولاً به صورت «زوجه اختیار دارد در هر شغلی که مایل باشد اشتغال داشته باشد» در سند ازدواج درج می‌شود، ضمانت اجرای جدی برای دفاع از حق اشتغال زن در آینده خواهد بود.
اگر این شرط به امضای طرفین رسیده باشد، شوهر حتی در صورت مخالفت با شغل همسر، نمی‌تواند به راحتی مانع از ادامه فعالیت او شود، مگر اینکه با ارائه دلیل قانونی و مستندات کافی به دادگاه اثبات کند که شغل انتخابی زن، مخالف صریح با احکام اسلامی، مصالح خانوادگی یا حیثیت اجتماعی زن یا خود او دارد.
همچنین در صورت درج این شرط، اثبات عدم تمکین زن از شوهر نیز معمولاً در این خصوص رد می‌شود، چون زن بر اساس توافق رسمی، اختیار شغل را داشته و به وظایف قراردادی خود پایبند است. بنابراین دادگاه، ادعای عدم تمکین ناشی از اشتغال زن را وارد نمی‌داند.
نکته مهم دیگر این است که حتی اگر زن قبل از ازدواج شاغل بوده و ادامه اشتغال او مورد توافق ضمنی بوده، بهتر است این موضوع به‌صورت مکتوب در عقدنامه درج شود، تا در صورت بروز اختلاف، قابل استناد حقوقی باشد.
مرجع صالح برای رسیدگی به دعوای منع اشتغال زوجه
اگر میان زن و شوهر در خصوص اشتغال زن اختلافی به وجود آید، مرجع قانونی برای رسیدگی به این اختلاف، دادگاه خانواده است. در صورتی که شوهر مدعی باشد شغل همسرش با مصالح خانوادگی یا حیثیت اجتماعی در تعارض است، باید دادخواست منع اشتغال زوجه را در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت کرده و موضوع را از طریق مسیر قضایی پیگیری کند.
پس از ثبت دادخواست، دادگاه خانواده با بررسی اسناد، دلایل و دفاعیات طرفین، تصمیم‌گیری می‌کند که آیا شغل زن مشمول شرایط ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی است یا خیر. اگر دادگاه به این نتیجه برسد که اشتغال زن واقعاً مضر به مصالح خانواده یا شأن اجتماعی است، رأی به منع اشتغال صادر می‌کند. در غیر این صورت، مرد نمی‌تواند مانع اشتغال زن شود.
نکته مهم این است که رأی صادرشده از دادگاه، برای زن و حتی محل کار او الزام‌آور است. در صورتی که زن برخلاف حکم صادره، به شغل خود ادامه دهد، شوهر میتواند با ارائه حکم رسمی به کارفرما، تقاضای قطع همکاری کند.
با این حال، دادگاه‌ها در عمل معمولاً با دقت زیاد و بررسی همه‌جانبه، این موضوع را بررسی می‌کنند و صرف ادعای مرد برای صدور حکم کافی نیست. مواردی مانند سابقه شغلی زن، نوع فعالیت، تأثیر بر فرزندان و وضعیت مالی خانواده در تصمیم نهایی قاضی مؤثر خواهد بود.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون حق اشتغال زنان و اختیارات شوهر را می توانید مشاهده فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ همسرم بعد از ازدواج بدون اجازه من در کارگاه خیاطی مشغول به کار شده است. آیا می‌توانم از او شکایت کنم و مانع ادامه کارش شوم؟
✅ در قانون، اشتغال زن مستقل از نظر شوهر است، مگر آنکه شغل او برخلاف مصالح خانواده یا شأن شوهر باشد. در صورتی که شغل همسرتان با این موارد در تضاد باشد، می‌توانید از طریق دادگاه اقدام نمایید. دادگاه با بررسی شرایط تصمیم‌گیری خواهد کرد.
❓ همسرم بعد از ازدواج و برخلاف سند ازدواج که او را خانه‌دار نشان می‌دهد، شاغل شده است. آیا می‌توانم او را از کار کردن منع کنم؟
✅ طبق قانون، شما به عنوان شوهر نمی‌توانید همسرتان را از اشتغال در شغل مجاز منع کنید، مگر اینکه آن شغل مخالف مصالح خانواده یا شأن شما باشد. همچنین همسر شما وظایفی مانند تمکین و همکاری در تربیت فرزندان دارد، اما اشتغال او، در صورتی که به این وظایف خللی وارد نکند، حق قانونی اوست.
❓ آیا می‌توانم همسرم را از ادامه کار بیرون منع کنم به دلیل اینکه فرزندمان تنها می‌ماند؟
✅ زن حق دارد شغل مستقل داشته باشد و در صورتی که شغل او مخالف مصالح خانوادگی یا شئونات خود او نباشد، نمی‌توانید مانع از کار کردن او شوید. اما اگر اثبات شود که اشتغال زن باعث اختلال در نگهداری کودک یا آسیب به بنیان خانواده است، می‌توانید از دادگاه درخواست منع اشتغال دهید.
❓ همسرم در محیطی مردانه مشغول به کار است و این مسئله به زندگی خانوادگی ما لطمه وارد کرده است. آیا می‌توانم او را از ادامه کار منع کنم و دوباره خانه‌دار شود؟
✅ در صورتی که بتوانید در دادگاه ثابت کنید که شغل همسرتان با تمکین و روابط زناشویی منافات دارد و به زندگی خانوادگی لطمه وارد می‌کند، ممکن است دادگاه به شما اجازه منع اشتغال او را بدهد. ارائه مستندات دقیق در این زمینه ضروری است.
❓ همسرم منزل مشترک را ترک کرده و در مدرسه‌ای کار می‌کند که بیشتر عوامل آنجا مرد هستند. چگونه می‌توانم او را از اشتغال در آنجا منع کنم؟
✅ برای منع اشتغال همسرتان، باید در دادگاه اثبات کنید که شغل او مخالف مصالح خانوادگی یا حیثیت شما یا خودش است. در صورت پذیرش ادعا، دادگاه میتواند رأی به منع اشتغال صادر کند.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.