در نظام حقوقی ایران، حق اشتغال از جمله حقوق بنیادینی است که برای تمام افراد، از جمله زنان، به رسمیت شناخته شده است. با این حال، پس از ازدواج، ممکن است چالش‌هایی میان زوجین بر سر اشتغال زن در بیرون از منزل پدید آید.
برای پیشگیری از این اختلافات، زنان می‌توانند با درج شرط حق اشتغال در عقدنامه، از حقوق شغلی خود محافظت کنند. این شرط به عنوان یکی از شروط مهم ضمن عقد نکاح، ضمانت اجرایی حقوق زوجه را افزایش می‌دهد و مانع از سوء استفاده یا تضییع حق اشتغال او در آینده می‌شود. در این مقاله، ابعاد مختلف حق اشتغال زنان ضمن عقد نکاح و نحوه درج آن در عقدنامه مورد بررسی دقیق قرار می‌گیرد.
حق اشتغال زنان در عقدنامه چیست؟
حق اشتغال زنان در عقدنامه، یکی از مهم‌ترین حقوقی است که امروزه در زمان عقد نکاح و در سند ازدواج ذکر می‌شود. این حق به زن این امکان را می‌دهد که حتی پس از ازدواج نیز بتواند به شغل مورد نظر خود اشتغال داشته باشد، بدون آنکه شوهر بتواند او را از این امر باز دارد.
درج این شرط در عقدنامه در پاسخ به این واقعیت است که طبق قانون مدنی، مرد می‌تواند مانع اشتغال همسرش شود؛ مگر آنکه این حق به صورت مشخص در قالب شرط ضمن عقد به زن واگذار شده باشد.
📌 حق اشتغال؛ شرطی که باید از ابتدا قید شود
زنان بسیاری در ایران، هنگام عقد، از وکیل یا دفترخانه تقاضا می‌کنند که شرط «حق اشتغال» در عقدنامه درج شود. این شرط معمولاً به صورت زیر نوشته می‌شود:
«ضمن عقد نکاح شرط شد که زوجه در اشتغال به هر شغلی که بخواهد و هر کجا که شرایط آن اقتضا کند، مختار باشد.»
وقتی زوج این شرط را امضا می‌کند، عملاً دیگر نمی‌تواند به بهانه‌های قانونی از اشتغال همسرش جلوگیری نماید. چرا که امضای این شرط به معنای اسقاط اختیار شوهر در منع اشتغال زوجه است.
⚖️ مبنای قانونی تنظیم شرط اشتغال در عقدنامه
طبق قانون حق اشتغال زنان در حقوق ایران، بعد از سال ۱۳۶۰، شروطی به عنوان شروط ضمن عقد در سند ازدواج گنجانده شدند. این شروط پیش‌نویس توسط اداره ثبت اسناد تهیه شده‌اند و با امضای طرفین، لازم‌الاجرا می‌شوند. اما زوجین می‌توانند شروط دیگری نیز به‌صورت دستی به عقدنامه اضافه کنند؛ از جمله:
- حق اشتغال زوجه
- حق تحصیل زوجه
- حق خروج از کشور
در نتیجه، شرط اشتغال زن از جمله شروطی است که می‌تواند با اراده طرفین در سند ازدواج درج شود و در صورت امضای آن، ضمانت اجرای قانونی خواهد داشت.
اهمیت شرط ضمن عقد و آثار امضا توسط شوهر
درج شرط اشتغال زن به‌عنوان شرط ضمن عقد، اقدامی پیشگیرانه و هوشمندانه برای تضمین استقلال شغلی زنان در زندگی زناشویی است. از آنجا که طبق قانون مدنی مرد می‌تواند تحت شرایطی همسرش را از اشتغال منع کند، زنانی که در زمان عقد از این حق مطلع هستند، با گنجاندن شرط اشتغال در عقدنامه از بروز اختلافات و تضییع حقوق خود جلوگیری می‌کنند.
⚖️ آثار حقوقی امضای زوج پای شرط اشتغال زن در عقدنامه
امضای شوهر ذیل شرط حق اشتغال زن در عقدنامه، از منظر حقوقی به منزله پذیرش تعهد الزام‌آور است. به بیان دقیق‌تر، شوهر با امضای این بند، محدودیت اختیارات شوهر در منع اشتغال زن ایجاد خواهد شد. این به آن معناست که:
- دیگر نمی‌تواند صرفاً به استناد ماده 1117 قانون مدنی، تقاضای منع اشتغال زوجه را مطرح کند.
- در صورت اقدام برای منع اشتغال زن با وجود این شرط، دادگاه دعوای او را وارد ندانسته و رد خواهد کرد، مگر در مواردی استثنایی.
- اگر مرد علی‌رغم امضای شرط، مانع کار زن شود و زن دچار ضرر و زیان شود، زن می‌تواند از این جهت طرح دعوی کند.
- حتی در برخی موارد، ممانعت مستمر مرد از شغل زن با وجود امضای شرط، می‌تواند از مبانی صدور گواهی عدم امکان سازش و حتی طرح تقاضای طلاق باشد.
بنابراین امضای شوهر ذیل این شرط صرفاً یک عبارت تشریفاتی نیست، بلکه تعهدی الزام‌آور با آثار حقوقی و قضایی کاملاً جدی محسوب می‌شود.
📌 حفظ استقلال فردی و اقتصادی زن
حق اشتغال، علاوه بر وجه قانونی، از نظر اقتصادی و اجتماعی نیز اهمیت بالایی دارد. زنی که شاغل است، هم استقلال مالی دارد و هم در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی نقش پررنگ‌تری ایفا می‌کند.
درج این شرط به زن اطمینان می‌دهد که پس از ازدواج نیز می‌تواند در حوزه تخصصی یا دلخواه خود به فعالیت بپردازد، بدون آنکه بیمِ ایجاد مانع از سوی همسرش را داشته باشد.
چگونگی درج شرط اشتغال در سند ازدواج
درج شرط حق اشتغال در عقدنامه، فرآیندی ساده اما بسیار مهم در هنگام عقد نکاح است. این شرط باید به‌طور مشخص و شفاف در سند ازدواج ذکر شده و توسط هر دو طرف امضا شود تا از نظر حقوقی لازم‌الاجرا باشد. عدم درج صحیح این شرط ممکن است در آینده باعث بروز اختلافاتی میان زوجین شود، خصوصاً زمانی که شوهر با اشتغال همسرش مخالفت کند.
متداول‌ترین متن برای درج شرط اشتغال زوجه در عقدنامه، به این صورت است:
«ضمن عقد نکاح شرط شد که زوجه در اشتغال به هر شغلی که مایل باشد و هر کجا که شرایط آن ایجاب کند، مختار باشد.»
با امضای این شرط از سوی زوج، دیگر نمی‌تواند به‌صورت یک‌طرفه زن را از اشتغال منع کند. این شرط، محدودیت‌های ناشی از ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی را تا حد زیادی خنثی می‌کند.
✅ اهمیت درج شرط شفاف
لازم است که شرط اشتغال به شکلی نوشته شود که ابهامی در آن باقی نماند. استفاده از عباراتی مانند:
«در هر شغلی که مایل باشد» یا «در هر محلی که شرایط اقتضا کند»
موجب می‌شود زن در انتخاب شغل خود آزادی کامل داشته باشد، مگر آنکه اشتغال او واقعاً با مصالح خانوادگی یا حیثیت زوجین در تضاد باشد و آن هم فقط با حکم دادگاه.
موارد استثنائی منع اشتغال زن با وجود شرط ضمن عقد
یکی از سوالاتی که مطرح می شود این است که حتی اگر زن در عقدنامه شرط حق اشتغال را درج کرده باشد و مرد نیز آن را امضا کرده باشد، آیا زن بدون اجازه شوهر می تواند کار کند؟ در پاسخ باید گفت بله اما باز هم در شرایط خاص و استثنایی شوهر می‌تواند از دادگاه بخواهد که زوجه را از ادامه یک شغل خاص منع کند. اما تحقق این موضوع تنها در صورتی ممکن است که موارد زیر وجود داشته باشند:
-
اثبات مضر بودن شغل برای مصالح خانوادگی
مثلاً اگر شغل زن باعث ایجاد تنش، اختلال در نظم خانواده، یا کوتاهی در ایفای نقش‌های همسری و مادری شود. -
مغایرت شدید با حیثیت اجتماعی زوج یا زوجه
اگر شغل انتخاب‌شده از نظر عرف جامعه یا با توجه به موقعیت خانوادگی و اجتماعی زوجین، به حیثیت آن‌ها لطمه وارد کند، دادگاه ممکن است آن را بپذیرد. -
عدم تطابق شغل با محیط فرهنگی یا مذهبی خانواده
در برخی موارد خاص، اگر دادگاه احراز کند که شغل زن با فرهنگ خانوادگی یا موقعیت مذهبی طرفین در تضاد آشکار است، ممکن است به نفع مرد رأی دهد.
📌 اما حتی در این موارد، مرد نمی‌تواند خودسرانه مانع اشتغال زن شود. او باید دلایل مستند به دادگاه ارائه دهد و تنها در صورت تشخیص قاضی، حکم منع اشتغال در شغل خاص صادر خواهد شد. این حکم شامل همه مشاغل نمی‌شود، بلکه تنها همان شغلی که دادگاه آن را منافی با مصالح یا حیثیت دانسته، ممنوع خواهد شد.
🔍 معیارهای دادگاه برای صدور حکم منع اشتغال زوجه
در این مورد باید توضیح دهیم که دادگاه‌ها هنگام رسیدگی به درخواست مرد برای منع اشتغال همسر، به مجموعه‌ای از عوامل توجه می‌کنند. این عوامل به‌صورت ترکیبی ارزیابی می‌شوند و شامل موارد زیر هستند:
-
وضعیت زندگی خانوادگی زوجین
آیا اشتغال زن باعث خلل در زندگی مشترک شده است؟ -
موقعیت اجتماعی و اقتصادی هر یک از زوجین
در برخی خانواده‌ها، نوع شغل زن ممکن است با طبقه یا شان فرهنگی خانواده در تعارض باشد. -
میزان ساعات کاری و نوع محیط شغلی
اگر شغل زن مستلزم ارتباط نزدیک با مردان بیگانه باشد یا ساعات طولانی کاری داشته باشد که باعث غیبت از خانه شود. -
میزان تأثیر شغل زن بر وظایف همسری یا مادری او
دادگاه بررسی می‌کند که آیا زن در ایفای نقش‌های خانوادگی خود کوتاهی می‌کند یا نه. -
میزان فشار اجتماعی و خانوادگی به شوهر
شأن و شخصیت مرد در خانواده یا جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، ممکن است آسیب ببیند.
⚖️ نکته مهم در رویه قضایی
در رویه قضایی، دادگاه‌ها معمولاً در برابر درخواست منع اشتغال، با احتیاط و دقت بسیار بالا تصمیم‌گیری می‌کنند. تنها در صورتی که شغل زن به‌طور واضح و مستند، منافی با مصالح خانوادگی یا حیثیت زوجین باشد، رأی منع صادر می‌شود.
تأثیر شغل پیش از ازدواج بر حق اشتغال زن بعد از عقد
یکی از نکات کلیدی در دعاوی مربوط به اشتغال زنان پس از ازدواج، سابقه شغلی زوجه پیش از عقد نکاح است. اگر زن پیش از ازدواج در حرفه‌ای مشغول به کار بوده و مرد با علم به این موضوع با او ازدواج کرده باشد، این شغل می‌تواند به‌نوعی به عنوان جزئی از وضعیت زوجه در هنگام عقد تلقی شود و در نتیجه، امکان اعتراض مرد به اشتغال زن بعد از عقد بسیار محدود خواهد شد.
✅ اشتغال قبل از عقد؛ یک اماره مهم قضایی
در بسیاری از آراء محاکم، وقتی مشخص می‌شود که زن قبل از ازدواج شاغل بوده و مرد از شغل او مطلع بوده و با وجود این اطلاع ازدواج کرده است، دادگاه به این نتیجه می‌رسد که مرد ضمنی با ادامه آن شغل موافقت کرده است.
بنابراین، در چنین مواردی:
- شوهر نمی‌تواند بعد از عقد به شغل همسرش اعتراض کند.
- حتی اگر شرط اشتغال در عقدنامه ذکر نشده باشد، شغل پیشین زن به‌عنوان بخشی از توافق ضمنی طرفین در زمان ازدواج تلقی می‌شود.
- مخالفت بعدی مرد ممکن است نوعی سوء استفاده از حق تلقی شود.
⚖️ ضمانت اجرای مخالفت ناحق مرد با شغل زوجه
مطابق بند ۷ ماده ۸ قانون حمایت خانواده (مصوب ۱۳۵۳)، اگر شوهر مانع ادامه شغل مشروعی شود که زن قبل از ازدواج به آن اشتغال داشته و مخالفت مرد فاقد دلیل موجه باشد، زن می‌تواند با اثبات این موضوع، درخواست گواهی عدم امکان سازش و طلاق مطرح کند.
📌 بنابراین، اشتغال زوجه پیش از ازدواج، به‌ویژه اگر در عقدنامه قید شده باشد، موقعیت حقوقی زن را بسیار تقویت می‌کند و مانع بزرگی در برابر اعتراضات بعدی مرد به شمار می‌رود.
ضمانت اجرای عدم رعایت شرط اشتغال زوجه در عقدنامه
در صورتی‌که شرط اشتغال زن به‌عنوان شرط ضمن عقد در سند ازدواج درج شده و توسط شوهر امضا شده باشد، این شرط از نظر حقوقی لازم‌الاجرا است. بنابراین اگر شوهر برخلاف تعهد خود، زن را از اشتغال منع کند یا مانعی در مسیر شغلی او ایجاد نماید، این اقدام می‌تواند تخلف از شرط ضمن عقد محسوب شده و تبعات حقوقی و قضایی در پی داشته باشد.
⚖️ تخلف از شرط؛ مبنای صدور گواهی عدم امکان سازش
طبق قانون حمایت خانواده، به‌ویژه بند ۷ ماده ۸ قانون مصوب ۱۳۵۳، یکی از دلایل موجه برای درخواست طلاق از سوی زوجه، تخلف شوهر از شروط مندرج در عقدنامه است. اگر زن بتواند در دادگاه اثبات کند که:
- شرط اشتغال در عقدنامه آمده است،
- شوهر با علم و اراده آن را امضا کرده،
- و اکنون به آن پایبند نیست و مانع از اشتغال زن شده است،
دادگاه می‌تواند به زن اجازه طلاق و صدور گواهی عدم امکان سازش بدهد.
✅ امکان طرح دعوی برای الزام به وفای به شرط
در کنار طلاق، زن می‌تواند دادخواست الزام شوهر به اجرای شرط ضمن عقد را نیز مطرح کند. در این دعوی، دادگاه شوهر را ملزم به احترام به شرط و رفع موانع اشتغال زن خواهد کرد.
اگر مشخص شود که مرد صرفاً برای تحت فشار گذاشتن همسر یا سوء استفاده از قدرت خود، مانع اشتغال او شده و شرط عقدنامه را نادیده گرفته، در برخی موارد می‌توان این رفتار را مصداق سوء استفاده از حق دانست که در رویه قضایی با آن برخورد جدی‌تری می‌شود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون حق اشتغال زنان در عقدنامه را مشاهده می فرمایید:
❓ من در زمان عقد، شرط اشتغال را در عقدنامه نوشته‌ام و شوهرم هم امضا کرده. الان تهدید می‌کند که مانع شغلم می‌شود. آیا می‌تواند چنین کاری کند؟
✅ خیر. امضای مرد پای شرط اشتغال به معنای پذیرش قطعی و الزام‌آور آن شرط است. او نمی‌تواند بدون دلیل قانونی مانع شغل شما شود. فقط در شرایط خاص که شغل شما واقعاً با مصالح خانوادگی یا حیثیت زوجین در تضاد باشد و بتواند آن را در دادگاه اثبات کند، ممکن است محدودیت‌هایی اعمال شود. در غیر این‌صورت، حق اشتغال شما محفوظ است.
❓ اگر من شاغل باشم ولی بعد از ازدواج، بخواهم شغلم را تغییر دهم، آیا برای شغل جدید هم باید دوباره از شوهرم اجازه بگیرم؟
✅ اگر شرط اشتغال در عقدنامه به‌گونه‌ای نوشته شده باشد که به شما اختیار اشتغال در هر شغلی را بدهد، نیازی به اجازه مجدد نیست. اما اگر شرط به شغل خاصی محدود شده باشد، تغییر شغل ممکن است باعث بروز اختلاف شود. پیشنهاد می‌شود پیش از تغییر شغل، با همسرتان هماهنگ باشید یا از مشاوره حقوقی بهره بگیرید تا تفسیر شرط به درستی مشخص شود.
❓ همسرم با شغل من به‌صورت شفاهی موافقت کرده بود ولی چیزی در عقدنامه ننوشتیم. حالا که مشکل پیش آمده، این موافقت قبلی به درد می‌خورد؟
✅ موافقت شفاهی شوهر از نظر حقوقی ضمانت اجرایی ضعیفی دارد، مگر اینکه شواهد و مستنداتی مانند پیامک، مکاتبات یا شهادت شهود در دست باشد. اگر شغل شما پیش از ازدواج وجود داشته و شوهر از آن مطلع بوده، می‌توان با کمک وکیل، این موضوع را در دادگاه به‌عنوان قرینه رضایت ضمنی زوج مطرح کرد. اما بهتر است همیشه مسائل مهم را مکتوب و رسمی ثبت کنید.