وقتی فردی از دنیا می‌رود، تنها اموال منقول و غیرمنقول او نیست که به جا می‌ماند، بلکه در مواردی حقوق بازنشستگی یا مستمری نیز بخشی از دارایی‌های باقیمانده تلقی می‌شود. اما برخلاف تصور رایج، حقوق متوفی الزاماً میان تمام ورثه تقسیم نمی‌شود و مشمول قواعد ارث نخواهد بود.
قانون تأمین اجتماعی و قانون استخدام کشوری، به‌صورت مجزا شرایط و اشخاصی را که می‌توانند مستمری متوفی را دریافت کنند تعیین کرده‌اند. این مقاله به‌طور جامع و کاربردی توضیح می‌دهد که حقوق فرد فوت‌شده به چه کسانی تعلق می‌گیرد، چه شرایطی لازم است، و سهم هر بازمانده چقدر خواهد بود.
شرایط کلی تعلق گرفتن مستمری بعد از فوت
برای اینکه بازماندگان یک فرد بتوانند مستمری یا حقوق او را پس از فوت دریافت کنند، صرفاً رابطه خانوادگی با متوفی کافی نیست. قوانین تأمین اجتماعی و استخدام کشوری شرایط خاصی را برای تعلق گرفتن مستمری در نظر گرفته‌اند که در ادامه به تفصیل بررسی می‌شوند.
توجه داشته باشید که شرایط برای مرد فوت شده و زن فوت شده تفاوت های زیادی دارد و در مطلبی دیگه تحت عنوان حقوق زن فوت شده به چه کسانی تعلق می گیرد، شرایط مربوط به زن فوت شده را بررسی نموده ایم.
📌 مستمری بازنشستگان تأمین اجتماعی
مطابق ماده ۸۰ قانون تأمین اجتماعی، مستمری بازنشستگان در صورت فوت به بازماندگان خاصی منتقل می‌شود، مشروط بر اینکه:
-
متوفی بازنشسته رسمی سازمان تأمین اجتماعی باشد،
-
یا از کار افتاده‌ی کلی باشد و مستمری بگیرد،
-
یا اینکه در اثر حادثه ناشی از کار یا بیماری حرفه‌ای فوت کرده باشد،
-
یا اگر بیمه‌شده معمولی بوده، در ۱۰ سال آخر عمر حداقل یک سال بیمه پرداخت کرده باشد.
اگر فردی این شرایط را نداشته باشد اما ۲۰ سال سابقه پرداخت حق بیمه داشته باشد، باز هم خانواده او مشمول دریافت مستمری خواهند بود.
📌 شرایط بیمه‌شده برای تعلق گرفتن مستمری به بازماندگان
اگر فرد در اثر بیماری غیرکاری فوت کرده باشد، بازماندگان تنها در صورتی مستحق دریافت مستمری‌اند که در آخرین سال، حداقل ۹۰ روز بیمه پرداخت شده باشد. همچنین باید رابطه قانونی (همسر دائم، فرزند، پدر و مادر تحت تکفل) با متوفی برقرار باشد و مدارک مربوط به آن ارائه شود.
چه کسانی مستحق دریافت حقوق مرد فوت‌شده هستند؟
حقوق بازنشستگی یا مستمری فرد فوت‌شده به همه ورثه به‌صورت مساوی تعلق نمی‌گیرد، بلکه تنها اشخاصی که طبق قانون واجد شرایط هستند، می‌توانند از این مستمری بهره‌مند شوند. شرایط این افراد در قوانین مختلف مانند قانون تأمین اجتماعی و قانون حمایت خانواده به‌روشنی بیان شده است.
📌 زوجه دائم متوفی و وضعیت ازدواج مجدد
طبق ماده ۴۸ قانون حمایت خانواده، زوجه دائم متوفی از مستمری شوهر بهره‌مند می‌شود و این یکی از حقوق زن بعد از مرگ شوهر است. نکته مهم این است که ازدواج مجدد زن مانعی برای دریافت این مستمری نیست. اگر زن مجدداً ازدواج کند و شوهر دوم نیز فوت نماید، مستمری‌ای که مبلغ بیشتری دارد، ملاک پرداخت قرار خواهد گرفت.
📌 فرزندان ذکور؛ شرط سن، تحصیل یا ناتوانی
فرزند پسر در سه صورت می‌تواند مستمری بگیرد:
-
سن او کمتر از ۱۸ یا ۲۰ سال باشد (بسته به نوع بیمه)،
-
فاقد شغل و در حال تحصیل در دانشگاه باشد،
-
یا دچار نقص عضو یا بیماری خاص بوده و از کار افتاده باشد.
در صورت وجود هر یک از این شرایط، فرزند ذکور مشمول دریافت سهم از مستمری خواهد بود.
📌 فرزندان اناث؛ اشتغال و ازدواج شرط کلیدی است
فرزند دختر تنها در صورتی می‌تواند مستمری بگیرد که:
-
فاقد شغل و شوهر باشد.
در صورتی که ازدواج کند یا شاغل شود، مستمری وی قطع خواهد شد. با این حال، اگر بعداً طلاق بگیرد، می‌تواند مجدداً مستمری را دریافت کند.
📌 فرزندخوانده؛ در حکم فرزند واقعی
فرزندخوانده نیز طبق قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست، در حکم فرزند حقیقی محسوب می‌شود. بنابراین:
-
در صورت فاقد شغل و همسر بودن (برای دختر) یا شرایط سنی و تحصیلی (برای پسر)، مشمول دریافت مستمری خواهد بود.
-
مستمری فرزندخوانده دقیقاً به مانند فرزندان حقیقی است.
📌 والدین متوفی؛ شرط سن، ازکارافتادگی یا کفالت
پدر و مادر متوفی فقط در صورتی مستحق دریافت مستمری هستند که:
-
سن پدر بالای ۶۰ و مادر بالای ۵۵ سال باشد،
-
یا طبق نظر کمیسیون پزشکی ازکارافتاده باشند،
-
و در عین حال تحت تکفل متوفی بوده و مستمری دیگری دریافت نکنند.
📌 نوادگان؛ نوه دختر در صورت احراز دو شرط
مطابق با مقررات تأمین اجتماعی:
-
نوه دختر فقط در صورتی می‌تواند مستمری پدربزرگ یا مادربزرگ را دریافت کند که فاقد شغل و شوهر باشد و احراز شود که تحت تکفل آن‌ها بوده است.
-
در این صورت، ۲۵٪ مستمری استحقاقی به نوه دختر تعلق می‌گیرد.
میزان سهم هر کدام از بازماندگان از مستمری
بعد از مشخص شدن اشخاص واجد شرایط، پرسش مهم این است که هر یک از آن‌ها چه سهمی از مستمری متوفی دریافت می‌کنند؟ قانون‌گذار در این زمینه ضوابط متفاوتی را در دو نظام بیمه‌ای کشور (تأمین اجتماعی و استخدام کشوری) پیش‌بینی کرده است.
📌 تقسیم مستمری در قانون تأمین اجتماعی
در صورت تحت پوشش بودن متوفی در سازمان تأمین اجتماعی، میزان سهم بازماندگان واجد شرایط به‌صورت زیر خواهد بود:
-
همسر دائم متوفی: ۵۰٪ از کل مستمری
(در صورت وجود چند همسر دائم، این سهم میان آن‌ها تقسیم می‌شود و از حقوق مالی زن در ازدواج است.) -
هر فرزند واجد شرایط: ۲۵٪ از مستمری
(فرزند دختر فاقد شوهر و شغل، یا فرزند پسر زیر ۲۰ سال یا محصل یا ازکارافتاده) -
پدر و مادر متوفی (در صورت واجد شرایط بودن): هر کدام ۲۰ تا ۲۵ درصد
⚠️ اگر سهم مجموع افراد بیش از ۱۰۰٪ مستمری باشد، سهم‌ها به نسبت کاهش داده می‌شود.
⚠️ اگر یکی از مستحقین فوت کند یا واجد شرایط نباشد، سهم او میان دیگران تقسیم می‌شود.
📌 تقسیم مستمری در قانون استخدام کشوری
در صورتی‌که متوفی کارمند دولت و بازنشسته صندوق بازنشستگی کشوری بوده باشد:
-
مستمری متوفی ابتدا ۵۰٪ کسر می‌شود و فقط نیمی از آن به بازماندگان می‌رسد.
-
باقیمانده میان بازماندگان به‌صورت مساوی تقسیم می‌شود.
-
در صورت فوت یا حذف یکی از واجدین شرایط (مثلاً ازدواج دختر)، سهم او ضبط می‌شود و به دیگران نمی‌رسد.
🔍 این تفاوت مهم با تأمین اجتماعی موجب شده انتقادات زیادی به قانون استخدام کشوری وارد شود.
📌 مثال عددی از تقسیم حقوق بازنشستگی مادر یا پدر
فرض کنیم مادر بازنشسته‌ای با حقوق ۸ میلیون تومان فوت می‌کند و بازماندگان او عبارت‌اند از:
شوهر دائم، دو فرزند و والدین. در این صورت:
-
شوهر دائم: ۵۰٪ = ۴ میلیون تومان
-
هر فرزند: ۲۵٪ = ۲ میلیون تومان
-
هر یک از والدین (در صورت احراز شرایط): ۲۰٪ = ۱.۶ میلیون تومان
اگر مجموع بیش از ۱۰۰٪ شود، به نسبت کاهش داده می‌شود. اما در قانون استخدام کشوری، در همین مثال فقط ۴ میلیون تومان (۵۰٪) میان همه به‌طور مساوی تقسیم خواهد شد.
انحصار وراثت حقوق بازنشستگی متوفی چگونه انجام می‌شود؟
برخلاف اموال مادی که تنها با گواهی انحصار وراثت قابل تقسیم‌اند، دریافت مستمری متوفی نیز نیازمند طی کردن فرآیند قانونی است. برای دریافت این مستمری، صرف داشتن رابطه خانوادگی کافی نیست و ارائه مدارک مشخص و انجام مراحل اداری الزامی است.
📝 مراحل قانونی دریافت مستمری متوفی
-
دریافت گواهی فوت از ثبت احوال توسط یکی از وراث یا نماینده قانونی
-
تنظیم استشهادیه انحصار وراثت در دفتر اسناد رسمی با حضور ۳ شاهد
-
شاهدان نباید از اقوام درجه یک باشند و باید بر وراثت گواهی دهند
-
-
مراجعه به شورای حل اختلاف محل آخرین اقامت متوفی و ثبت دادخواست
-
ارائه مدارک شناسایی تمام وراث (کارت ملی، شناسنامه، عقدنامه)
-
محاسبه مالیات بر ارث و مراجعه به اداره مالیات
-
چاپ آگهی در روزنامه کثیرالانتشار
-
فرصت یک‌ماهه برای اعتراض اشخاص مدعی وراثت
-
-
دریافت گواهی انحصار وراثت رسمی برای مراجعه به سازمان بیمه
📌 مدارک لازم برای ارائه درخواست مستمری
- اصل و تصویر شناسنامه و کارت ملی متوفی
- اصل و تصویر گواهی فوت
- سند ازدواج رسمی یا تأییدشده قضایی
- مدارک شناسایی وراث واجد شرایط (همسر، فرزندان، والدین)
- شماره بیمه و کد پرسنلی بازنشستگی (در صورت وجود)
- فرم‌های مخصوص سازمان بیمه یا صندوق بازنشستگی
❗ نکته مهم
در صورتی که سند ازدواج رسمی نباشد (مثلاً ازدواج به‌صورت عادی ثبت شده باشد)، ارائه آن به بیمه کافی نیست و باید از مرجع قضایی تأییدیه ازدواج دریافت شود تا زن یا شوهر واجد شرایط مستمری شناخته شود.
نقش نوع بیمه (تأمین اجتماعی یا کشوری) در تقسیم حقوق متوفی
یکی از عوامل تعیین‌کننده در نحوه تقسیم حقوق فرد فوت‌شده، نوع بیمه‌ای است که شخص در زمان حیات تحت پوشش آن قرار داشته است. قوانین مربوط به تأمین اجتماعی و صندوق بازنشستگی کشوری تفاوت‌های بنیادینی در نحوه پرداخت مستمری به بازماندگان دارند.
⚖️ قانون تأمین اجتماعی؛ انعطاف‌پذیر و عادلانه‌تر
در نظام تأمین اجتماعی:
-
کل حقوق متوفی به بازماندگان واجد شرایط تعلق می‌گیرد (کاهشی در اصل مبلغ وجود ندارد).
-
اگر یکی از بازماندگان واجد شرایط فوت کند یا شرایطش تغییر کند، سهم او میان دیگران تقسیم می‌شود.
-
قانون به‌گونه‌ای طراحی شده که امکان دریافت مستمری هم‌زمان توسط چند نفر فراهم باشد (مثلاً همسر، فرزندان و والدین).
-
حتی در صورت ازدواج مجدد همسر متوفی، پرداخت مستمری قطع نمی‌شود.
❌ قانون استخدام کشوری؛ کسر مستمری و ضبط سهم
در صندوق بازنشستگی کشوری:
-
فقط ۵۰٪ از حقوق کامل متوفی به بازماندگان پرداخت می‌شود؛ بقیه به نفع صندوق ضبط می‌شود.
-
مستمری میان وراث به‌صورت مساوی تقسیم می‌شود، بدون در نظر گرفتن وابستگی مالی یا سهم‌بندی عادلانه.
-
اگر یکی از بازماندگان شرایط دریافت را از دست دهد (مثلاً ازدواج دختر یا اشتغال پسر)، سهم او به دیگران نمی‌رسد، بلکه ضبط می‌شود.
-
در این سیستم امنیت مالی بازماندگان آسیب‌پذیرتر است و اعتراض‌های فراوانی از سوی خانواده‌های بازنشستگان به آن وارد شده است.
📌 مقایسه موردی دو سیستم
| معیار | تأمین اجتماعی | صندوق بازنشستگی کشوری |
|---|---|---|
| درصد پرداخت به بازماندگان | ۱۰۰٪ | فقط ۵۰٪ |
| نحوه تقسیم | نسبی بر اساس سهم قانونی | مساوی بین همه |
| سرنوشت سهم حذف‌شده | بین دیگران تقسیم می‌شود | به صندوق برمی‌گردد |
| حمایت از همسر در ازدواج مجدد | ادامه پرداخت | معمولاً بلامانع، ولی تقسیم مساوی سهم را کاهش می‌دهد |
| امکان ترکیب چند مستحق | دارد | دارد، ولی محدودتر |
سهم وراث در صورت فوت یا حذف یکی از مستحقین مستمری
یکی از مسائل مهمی که در روند پرداخت مستمری متوفی ممکن است پیش بیاید، فوت یا خروج یکی از بازماندگان واجد شرایط از فهرست مستمری‌بگیران است. قانون‌گذار برای این وضعیت نیز مقررات جداگانه‌ای در هر دو نظام بیمه‌ای تدوین کرده است.
🔍 در تأمین اجتماعی: تقسیم مجدد سهم حذف‌شده بین سایرین
در قانون تأمین اجتماعی اگر یکی از افراد مستحق:
-
فوت کند
-
ازدواج کند (برای دختران)
-
یا وارد شغل شود
سهم او میان سایر مستحقین باقیمانده تقسیم خواهد شد.
به‌عنوان مثال، اگر دختری که مستمری می‌گرفته ازدواج کند، مستمری او قطع و آن ۲۵٪ سهم میان سایر بازماندگان مثلاً مادر یا فرزندان دیگر تقسیم می‌شود.
✅ این موضوع باعث حفظ ثبات مالی خانواده در طول زمان می‌شود.
❌ در صندوق بازنشستگی کشوری: ضبط سهم به نفع دولت
بر اساس مقررات صندوق بازنشستگی کشوری:
-
در صورت فوت یا حذف یکی از مستحقین،
-
سهم آن شخص به صندوق بازمی‌گردد و به دیگر بازماندگان پرداخت نمی‌شود.
مثلاً اگر پسر یا دختر متوفی شاغل شود یا ازدواج کند، سهم او (مثلاً یک‌پنجم کل مستمری) از چرخه پرداخت خارج می‌شود و افزایش سهمی برای دیگر اعضا در پی ندارد.
⚠️ این موضوع منجر به کاهش تدریجی مستمری خانواده می‌شود و فشار اقتصادی بر آنان را افزایش می‌دهد.
📌 تأثیر این تفاوت بر زندگی واقعی بازماندگان
در صندوق بازنشستگی کشوری، وضعیت ممکن است به این صورت پیش برود:
-
خانواده‌ای با ۵ عضو مستحق، ماهیانه ۶ میلیون تومان دریافت می‌کند (هر نفر ۱.۲ میلیون).
-
اگر یکی از آن‌ها از شمول خارج شود، مجموع مستمری همان ۶ میلیون نمی‌ماند بلکه به ۴.۸ میلیون کاهش می‌یابد.
-
این سازوکار در شرایط اقتصادی فعلی، ضربه سنگینی به خانواده‌های بازمانده می‌زند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون اینکه حقوق مرد بعد از فوت به چه کسانی می رسد را مشاهده می فرمایید که در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است:
❓ آیا همسر دوم یک مرد بازنشسته که به‌تازگی ازدواج کرده، می‌تواند بعد از فوت او مستمری بگیرد؟
✅ بله، اگر ازدواج به‌صورت دائم بوده و به ثبت رسیده باشد، همسر دوم نیز مانند همسر اول در فهرست واجدین شرایط دریافت مستمری قرار می‌گیرد. در این حالت، ۵۰٪ مستمری متوفی به‌صورت مساوی بین همسران دائم تقسیم می‌شود؛ حتی اگر ازدواج مدت کوتاهی پیش از فوت ثبت شده باشد.
❓ اگر دختری که مستمری پدرش را می‌گیرد ازدواج کند و بعد طلاق بگیرد، دوباره می‌تواند حقوق بگیرد؟
✅ بله، در قانون تأمین اجتماعی پیش‌بینی شده که در صورت ازدواج دختر، مستمری او قطع می‌شود؛ اما در صورت طلاق یا فوت همسر، او می‌تواند مجدداً مستمری پدر یا مادر متوفی خود را دریافت کند، به‌شرط آن‌که شاغل نباشد.
❓ پدر من ۲۵ سال سابقه پرداخت بیمه داشته ولی شغل آزاد داشت. آیا مادرم می‌تواند حقوق او را دریافت کند؟
✅ اگر پدرتان بیمه‌شده تأمین اجتماعی بوده و حداقل یکی از شرایط ماده ۸۰ این قانون را داشته باشد (مثلاً ۲۰ سال سابقه پرداخت حق بیمه)، مادرتان به‌عنوان همسر دائم، می‌تواند درخواست مستمری کند. همچنین سایر بازماندگان واجد شرایط نیز مشمول این سهم خواهند شد.
❓ آیا ممکن است نوه دختری‌ام بتواند مستمری من را بگیرد؟
✅ در شرایط خاص بله. اگر نوه دختری شما فاقد شوهر و شغل باشد و ثابت شود که تحت تکفل شما بوده، می‌تواند مستمری دریافت کند. در این صورت ۲۵٪ از مستمری استحقاقی به او تعلق می‌گیرد. البته احراز این شرایط از طریق کمیسیون‌های بیمه انجام می‌شود.
❓ همسر من کارمند دولت بود و اخیراً فوت کرده؛ آیا صندوق بازنشستگی کل حقوق او را به ما می‌دهد؟
✅ خیر. در قانون استخدام کشوری فقط ۵۰٪ از حقوق بازنشستگی متوفی به بازماندگان تعلق می‌گیرد و آن هم بین همسر و فرزندان واجد شرایط به‌طور مساوی تقسیم می‌شود. مابقی حقوق متوفی به صندوق بازنشستگی برمی‌گردد و در صورت فوت یا حذف یکی از مستحقین، سهم او نیز به دیگران منتقل نمی‌شود.