ازدواج موقت یا همان «صیغه» یکی از دو نوع عقد ازدواج پیش‌بینی‌شده در نظام حقوقی ایران است که برخلاف ازدواج دائم، برای مدت زمانی مشخص میان زن و مرد برقرار می‌شود. این نوع نکاح که در فقه شیعه مشروع و در قانون مدنی پذیرفته شده، در عین حال دارای ویژگی‌ها، حقوق و تکالیف متفاوتی نسبت به ازدواج دائم است.
برخی آن را راه‌حلی مشروع برای پاسخ به نیازهای جنسی و عاطفی در شرایط خاص می‌دانند، و برخی دیگر آن را منشأ چالش‌های قانونی و اجتماعی. در این مقاله به‌طور کامل و دقیق به بررسی حقوق زن و مرد در ازدواج موقت خواهیم پرداخت، از مهریه و نفقه تا ثبت عقد، عده، فرزند، پایان رابطه و مسئولیت‌های قانونی طرفین.
عقد ازدواج موقت چیست و چه تفاوتی با ازدواج دائم دارد؟
ازدواج موقت که در فقه شیعه با عنوان «متعه» و در عرف با عنوان «صیغه» شناخته می‌شود، یکی از انواع ازدواج در اسلام است. این نوع ازدواج برخلاف ازدواج دائم، با تعیین مدت‌زمان مشخصی منعقد می‌شود و پس از پایان زمان مقرر، بدون نیاز به طلاق، رابطه زوجیت به پایان می‌رسد.
📌 تعریف عقد ازدواج موقت در قانون
بر اساس قانون مدنی ایران، نکاح به دو نوع تقسیم می‌شود: ازدواج دائم و ازدواج موقت. در ازدواج دائم، هیچ‌گونه محدودیت زمانی برای تداوم رابطه زوجیت وجود ندارد و هدف از آن تشکیل خانواده پایدار است. اما در ازدواج موقت، زن و مرد با تعیین مهریه و مدت مشخص، رابطه‌ای موقت و محدود برقرار می‌کنند که پس از پایان مدت، خودبه‌خود منحل می‌شود.
ازدواج موقت از لحاظ فقهی و حقوقی، عقدی لازم محسوب می‌شود؛ به این معنا که تنها با انقضای مدت، بذل مدت توسط مرد، یا فوت یکی از طرفین خاتمه می‌یابد و امکان طلاق به مفهوم رایج در آن وجود ندارد. بنابراین، ویژگی‌های آن از اساس با ازدواج دائم متفاوت است.
📌 تفاوت‌های کلیدی بین ازدواج دائم و موقت
از تفاوت های عقد دائم و موقت می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- مدت‌دار بودن عقد: در عقد موقت باید حتماً مدت مشخص شود؛ در غیر این‌صورت عقد باطل خواهد بود. در عقد دائم مدت معنا ندارد.
- مهریه: تعیین مهریه در ازدواج موقت از شرایط اساسی صحت عقد است، اما در ازدواج دائم، حتی اگر مهریه مشخص نشده باشد، عقد صحیح است.
- نفقه: در ازدواج دائم، پرداخت نفقه الزامی است؛ اما در صیغه فقط در صورت شرط ضمن عقد یا توافق، مرد موظف به پرداخت نفقه می‌شود.
- ارث: در عقد دائم، زن و شوهر از یکدیگر ارث می‌برند. ولی در ازدواج موقت چنین حقی وجود ندارد، مگر اینکه در وصیت یا توافق خاصی ذکر شده باشد.
- ثبت عقد: ثبت ازدواج دائم الزامی است، اما ثبت ازدواج موقت فقط در شرایط خاص مانند بارداری، توافق طرفین یا شرط ضمن عقد ضروری است.
- انحلال عقد: ازدواج دائم با طلاق، فسخ یا فوت خاتمه می‌یابد؛ در حالی که عقد موقت با انقضای مدت یا بذل آن توسط مرد یا فوت هر یک از طرفین پایان می‌یابد.
⚖️ نگاهی به فلسفه فقهی ازدواج موقت
ازدواج موقت در فقه امامیه، راهکاری برای پاسخ به نیازهای جنسی و عاطفی، در شرایطی است که امکان یا تمایل به ازدواج دائم وجود ندارد. این نوع عقد می‌تواند از چند ساعت تا چند سال منعقد شود و در طول مدت، طرفین به یکدیگر محرم هستند.
شرایط قانونی و شرعی لازم برای صحت ازدواج موقت
برای آنکه عقد ازدواج موقت از نظر شرعی و قانونی صحیح و معتبر تلقی شود، باید چند شرط اساسی رعایت گردد. بی‌توجهی به این شرایط می‌تواند موجب بطلان عقد و حتی تبعات حقوقی و کیفری برای طرفین شود. در این بخش به مهم‌ترین الزامات صیغه موقت می‌پردازیم.
🔍 لزوم تعیین مدت در عقد موقت
یکی از ارکان اصلی صیغه، مشخص بودن مدت زمان عقد است. اگر مدت تعیین نشود یا مدت نامحدود باشد، عقد از حالت موقت خارج شده و ممکن است به عنوان عقد دائم تلقی شود یا در مواردی، باطل اعلام گردد. مدت می‌تواند از چند ساعت تا چند سال باشد، اما زمان پایان عقد موقت باید دقیق و شفاف در صیغه‌نامه یا هنگام قرائت عقد ذکر شود.
🔍 تعیین مهریه؛ شرط صحت عقد
مهریه در ازدواج موقت باید پیش از انعقاد عقد مشخص و توافق شود. این در حالی است که در ازدواج دائم، عدم تعیین مهریه موجب بطلان عقد نمی‌شود. در عقد موقت اگر مهریه‌ای تعیین نشود، موجب باطل شدن عقد موقت می شود. زن می‌تواند بلافاصله پس از عقد، مهریه خود را مطالبه کند.
🔍 رضایت و اهلیت طرفین
مانند سایر عقود، رضایت کامل و آزادانه زن و مرد شرط صحت ازدواج موقت است. همچنین هر دو باید اهلیت قانونی برای عقد داشته باشند:
-
سن قانونی برای ازدواج: پسر بالای ۱۵ سال و دختر بالای ۱۳ سال (با اذن ولی یا دادگاه در موارد خاص)
-
عقل، اختیار و بلوغ در زمان عقد
🔍 اذن پدر برای دختر باکره
طبق ماده ۱۰۴۳ قانون مدنی، ازدواج دختر باکره (چه دائم و چه موقت) بدون اذن پدر یا جد پدری معتبر نیست. این اذن، در حکم حمایت از دختر تلقی می‌شود و حتی در ازدواج موقت، ضرورت دارد مگر اینکه:
- دختر قبلاً ازدواج کرده باشد (یعنی دوشیزه نباشد)
- سن دختر بالا باشد (در برخی آرای قضایی، سن بالای ۳۰ سال ملاک قرار گرفته است)
- ولی از دادن اذن بدون دلیل موجه امتناع کند که در این صورت، دختر می‌تواند از دادگاه کسب اجازه کند.
📌 امکان قرائت صیغه توسط شخص ثالث
صیغه ازدواج موقت می‌تواند توسط خود زوجین یا وکیل آن‌ها (مثلاً یک روحانی، سردفتر یا شخص مورد اعتماد) اجرا شود. مهم این است که الفاظ ایجاب و قبول با نیت ازدواج خوانده شوند و شرایط عقد رعایت شده باشد.
⚖️ محرمیت شرعی
با خوانده شدن صحیح صیغه، زن و مرد به یکدیگر محرم شرعی می‌شوند و روابط زناشویی میان آن‌ها مشروع خواهد بود. اگر عقد به درستی خوانده نشود یا یکی از شرایط فوق وجود نداشته باشد، رابطه شکل‌گرفته نه‌تنها نامشروع، بلکه دارای عواقب کیفری نیز خواهد بود.
حقوق زن در ازدواج موقت؛ از مهریه تا نفقه و ثبت عقد
یکی از موضوعات مهم و گاه پرچالش در ازدواج موقت، بررسی حقوق قانونی و شرعی زنان است. برخلاف ازدواج دائم که در آن بسیاری از حقوق زن الزام‌آور و غیرقابل توافق هستند، در عقد موقت بسیاری از این حقوق یا با توافق طرفین شکل می‌گیرند یا به‌صورت پیش‌فرض وجود ندارند. در ادامه به مهم‌ترین حقوق زن در صیغه می‌پردازیم.
⚖️ مهریه در ازدواج موقت؛ حق مسلم و الزامی
در عقد موقت، تعیین مهریه یکی از شرایط صحت عقد است و بدون آن، عقد باطل خواهد بود. زن می‌تواند هر میزان مهریه‌ای (نقدی یا غیرنقدی) را درخواست کرده و مرد موظف به پرداخت آن است.
📌 اگر قبل از رابطه جنسی، مرد مدت باقی‌مانده صیغه را ببخشد (بذل مدت در عقد موقت)، زن تنها مستحق نیمی از مهریه است.
📌 در صورت فوت زن در طول مدت عقد، مهریه ساقط نمی‌شود و ورثه‌اش حق دریافت آن را دارند.
📌 زن می‌تواند برای دریافت مهریه از طریق دادگاه اقدام کند، حتی اگر عقد ثبت رسمی نشده باشد.
🔍 نفقه در ازدواج موقت؛ توافقی و نه الزامی
بر اساس ماده ۱۱۱۳ قانون مدنی، نفقه در عقد موقت به‌صورت پیش‌فرض وجود ندارد. مگر اینکه:
- در ضمن عقد شرط شده باشد که مرد نفقه پرداخت کند.
- عرفاً عقد بر اساس پرداخت نفقه شکل گرفته باشد.
نفقه شامل هزینه خوراک، پوشاک، مسکن، درمان و نیازهای متعارف زندگی است. اگر شرط پرداخت نفقه در عقد ذکر شده باشد، زن می‌تواند در صورت عدم پرداخت، با استناد به صیغه‌نامه، مطالبه کند.
🔍 ارث؛ حقی که در صیغه وجود ندارد
در ازدواج موقت، برخلاف ازدواج دائم، هیچ‌گونه رابطه توارثی میان زن و شوهر ایجاد نمی‌شود. یعنی در صورت فوت یکی از طرفین، دیگری ارثی از وی نخواهد برد، حتی اگر مدت عقد باقی مانده باشد یا زن باردار باشد. اما توجه داشته باشید که شرایط ارث بردن فرزند حاصل شده در ازدواج موقت از پدر و مادر مانند ازدواج دائم است و تفاوتی ندارد.
📌 توافق بر ارث در صیغه از نظر حقوقی معتبر نیست و تنها با تنظیم وصیت‌نامه رسمی می‌توان بخشی از اموال را به طرف مقابل اختصاص داد.
⚖️ عده زن در صیغه موقت
عده، مدت زمانی است که زن پس از پایان عقد نمی‌تواند با مرد دیگری ازدواج کند. در صیغه موقت:
-
در صورت پایان مدت یا بذل آن، عده به اندازه دو طُهر (دو بار پاک شدن از قاعدگی) است.
-
اگر زن عادت نمی‌شود، باید ۴۵ روز عده نگه دارد.
-
در صورت فوت شوهر، عده مانند ازدواج دائم است: ۴ ماه و ۱۰ روز.
🔍 ثبت ازدواج موقت؛ چه زمانی الزامی است؟
برخلاف ازدواج دائم، ثبت ازدواج موقت در همه موارد اجباری نیست. اما طبق قانون حمایت خانواده، در سه حالت ثبت صیغه الزامی است:
- باردار شدن زن
- توافق طرفین برای ثبت
- شرط ضمن عقد برای ثبت توسط مرد
در صورت امتناع مرد از ثبت صیغه در این موارد، زن می‌تواند از طریق دادگاه اقدام کند و مرد به یکی از مجازات‌های زیر محکوم خواهد شد:
-
جزای نقدی درجه پنج
-
حبس تعزیری درجه هفت
-
الزام به ثبت عقد توسط دادگاه
📌 صلح عمری مهریه
در صورتی که مهریه به شکل مال غیرنقدی مانند خانه یا خودرو باشد، می‌توان آن را به‌صورت صلح عمری به زن واگذار کرد. به این معنا که زن تا پایان عمر از منافع آن مال استفاده می‌کند و پس از فوت او، ملک به شخصی دیگر منتقل می‌شود. این عمل باید با تنظیم سند رسمی یا صلحنامه محضری انجام شود.
وظایف و حقوق مرد در ازدواج موقت از نگاه قانون
در کنار حقوق زنان، مرد نیز در عقد موقت دارای حقوق و تکالیف خاصی است که برخی از آن‌ها مشابه ازدواج دائم و برخی دیگر متفاوت و متناسب با ماهیت موقت رابطه است. در این بخش به حقوق مردان در صیغه موقت می‌پردازیم.
⚖️ حق بهره‌برداری جنسی و تمکین خاص
یکی از مهم‌ترین حقوق مرد در ازدواج موقت، حق استمتاع جنسی از زن است، مگر اینکه در زمان عقد، شرطی مبنی بر عدم نزدیکی ذکر شده باشد. در غیر این صورت، زن موظف به تمکین خاص است و امتناع او، نقض تعهدات شرعی و قراردادی محسوب می‌شود.
📌 در عین حال، چون عقد موقت بیشتر بر اساس توافق و رفع نیاز شکل می‌گیرد، زن می‌تواند در ضمن عقد شرط کند که رابطه جنسی برقرار نشود. در این صورت، تمکین الزام‌آور نخواهد بود، ولی زن و مرد همچنان به یکدیگر محرم باقی می‌مانند.
📌 عدم الزام به نفقه مگر با توافق
برخلاف عقد دائم، مرد در صیغه موقت الزام قانونی به پرداخت نفقه ندارد، مگر در صورت شرط ضمن عقد یا توافق صریح. بنابراین اگر چنین شرطی نشده باشد، زن نمی‌تواند از مرد، نفقه‌ای مطالبه کند.
📌 در مواردی که نفقه توافق شده باشد و مرد از پرداخت آن خودداری کند، زن حق مراجعه به دادگاه و مطالبه آن را خواهد داشت، اما امکان تعقیب کیفری مرد وجود ندارد؛ چون نفقه در صیغه، تعهد قراردادی است، نه الزام قانونی.
⚖️ حق بذل مدت؛ ابزار انحلال یک‌طرفه عقد
در ازدواج موقت، مرد می‌تواند در هر زمانی، مدت باقی‌مانده از عقد را به زن ببخشد (بذل مدت) و بدین‌صورت، عقد را خاتمه دهد. این اختیار مانند حق طلاق در ازدواج دائم است.
در صورت بذل مدت:
- اگر رابطه جنسی برقرار شده باشد، مهریه به‌طور کامل باید پرداخت شود.
- اگر رابطه جنسی برقرار نشده باشد، زن فقط مستحق نصف مهریه است.
📌 زن نمی‌تواند یک‌طرفه عقد را منحل کند، مگر با رضایت مرد یا حکم دادگاه (در شرایط عسر و حرج شدید).
🔍 الزام به ثبت ازدواج موقت در شرایط خاص
اگر یکی از شرایط الزام‌آور قانونی (مثل بارداری زن یا شرط ضمن عقد) وجود داشته باشد، مرد موظف است ازدواج را ثبت رسمی کند. در غیر این صورت، قانون برای جرم ثبت نکردن ازدواج وی مجازات‌هایی در نظر گرفته است:
- حبس تعزیری
- الزام قضایی به ثبت عقد
- جزای نقدی
📌 مسئولیت در قبال فرزند
در صورت تولد فرزند از ازدواج موقت، مرد موظف است:
- ازدواج را ثبت رسمی کند
- برای فرزند شناسنامه بگیرد
- نفقه فرزند را بپردازد
- از او حمایت قانونی نماید
حتی اگر مدت عقد به پایان رسیده باشد، پدر بودن ساقط نمی‌شود و کودک از تمام حقوق فرزندی برخوردار خواهد بود.
آیا زن صیغه‌ای مستحق نفقه است؟
یکی از سوالات رایج در خصوص ازدواج موقت این است که آیا زن صیغه‌ای نیز مانند زن دائم نکاح، مستحق دریافت نفقه است یا خیر؟ پاسخ به این سؤال، در عین سادگی، به بررسی دقیق قانون و توافقات میان طرفین نیاز دارد. در این بخش، موضوع نفقه در عقد موقت را از منظر قانونی و عملی بررسی می‌کنیم.
⚖️ نفقه در ازدواج دائم و تفاوت آن با عقد موقت
در ازدواج دائم، مرد طبق قانون الزام قطعی و بی‌قید و شرط به پرداخت نفقه به همسر خود دارد. اما در نکاح موقت، چنین الزامی وجود ندارد و مرد تنها در صورتی مکلف به پرداخت نفقه است که:
- شرط پرداخت نفقه در ضمن عقد موقت ذکر شده باشد
- عقد موقت بر مبنای پرداخت نفقه واقع شده باشد
به‌عبارت‌دیگر، نفقه در ازدواج موقت، برخلاف نکاح دائم، ماهیت قراردادی دارد نه قانونی.
📌 نفقه شامل چه مواردی می‌شود؟
نفقه محدود به پرداخت پول نقد نیست، بلکه به‌طور کلی شامل تأمین هزینه‌های معیشت زن در طول مدت ازدواج است، از جمله:
- خوراک
- پوشاک
- مسکن
- درمان و هزینه‌های بهداشتی
- هزینه حمل‌ونقل (در صورت توافق یا عرف)
در عقد موقت، اگر نفقه شرط شود، این موارد نیز ممکن است مشمول تعهد مرد قرار گیرد.
🔍 مطالبه نفقه؛ فقط از طریق دادگاه حقوقی
در صورت وجود شرط نفقه، اگر مرد از انجام تعهدات خود امتناع کند، زن می‌تواند از طریق دادگاه حقوقی طرح دعوی کرده و نفقه را مطالبه کند. با این حال:
- اگر شرطی در عقد ذکر نشده باشد، زن حقی بر نفقه ندارد.
- حتی در صورت تخلف، مرد قابل تعقیب کیفری نیست، زیرا ترک نفقه در صیغه جرم‌انگاری نشده است (برخلاف عقد دائم).
⚠️ آیا نفقه به‌صورت عرفی هم ممکن است؟
بله. اگرچه قانون به‌صراحت شرط نفقه را الزامی نمی‌داند، اما در مواردی دیده شده که دادگاه با توجه به قرائن، عرف زندگی مشترک یا رفتار طرفین، وجود تعهد پرداخت نفقه را تشخیص داده است. به‌ویژه در صیغه‌هایی با مدت طولانی یا صیغه‌هایی که زن در خانه مرد زندگی می‌کند، این احتمال وجود دارد.
📌 توصیه مهم: بهتر است در عقدنامه صیغه موقت، درباره نفقه صریحاً توافق مکتوب صورت گیرد تا از اختلافات بعدی جلوگیری شود.
مشکلات ناشی از ثبت نکردن ازدواج موقت
در نظام حقوقی ایران، ثبت ازدواج دائم از الزامات قانونی است و بدون آن، طرفین با مجازات مواجه می‌شوند. اما در ازدواج موقت، وضعیت متفاوت است؛ در همه موارد الزامی به ثبت رسمی وجود ندارد، مگر در شرایط خاص. این بخش به بررسی دقیق الزام‌ها، استثناها و پیامدهای ثبت نکردن عقد موقت می‌پردازد.
در صورت ثبت نشدن عقد موقت، زن با مشکلات متعدد قانونی و اجتماعی مواجه می‌شود، از جمله:
- عدم امکان مطالبه مهریه از طریق اجرای ثبت (تنها از طریق دادگاه ممکن است)
- دشواری در اثبات رابطه زوجیت در صورت بروز اختلاف یا شکایت
- محروم شدن فرزند از شناسنامه و حقوق قانونی تا زمان اثبات نسب
- امکان انکار رابطه توسط مرد و بی‌پناه شدن زن در مراجع قضایی
📌 ثبت عقد موقت به نفع کدام طرف است؟
هرچند که در نگاه اول، مردان تمایل دارند ازدواج موقت ثبت نشود، اما ثبت عقد موقت در شرایط خاص، به نفع هر دو طرف است؛ زیرا می‌تواند از سوء‌استفاده، انکار حقوق، یا بی‌سرانجام ماندن تعهدات جلوگیری کند.
⚠️ ثبت ازدواج موقت بدون شرایط الزام
اگر هیچ‌کدام از شرایط سه‌گانه فوق وجود نداشته باشد، ثبت صیغه الزامی نیست، اما همچنان توصیه می‌شود به‌ویژه در صیغه‌های طولانی‌مدت یا در مواردی که احتمال بارداری، اختلاف یا مطالبه حقوق وجود دارد، ثبت صورت گیرد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون حقوق زن و مرد در عقد موقت را مشاهده می فرمایید که در توسط ایران لگال پاسخ داده شده است:
❓ دو ماه است ازدواج موقت کرده‌ام. می‌خواهم صیغه را پس بدهم و بدانم حق و حقوقم چگونه است؟
✅ اگر در این مدت رابطه زناشویی داشته‌اید، مهریه شما به‌صورت کامل قابل مطالبه است. پایان دادن به صیغه از سوی مرد با «بذل مدت» انجام می‌شود، اما در هر صورت، حق مهریه محفوظ است و شما می‌توانید آن را درخواست و پیگیری کنید.
❓ آیا در ازدواج موقت، زن می‌تواند به مواردی مشابه نفقه در عقد دائم دست یابد که ممکن است حکم زندان برای مرد بگیرد؟
✅ در عقد موقت، نفقه به زن تعلق نمی‌گیرد مگر اینکه در عقد شرط شده باشد. با این حال، ترک نفقه در صیغه، برخلاف عقد دائم، جرم محسوب نمی‌شود و مرد به زندان محکوم نمی‌گردد. تنها مهریه قابل مطالبه است.
❓ آیا زوج می‌تواند در زمان عده طلاق توافقی، زوجه را به عقد موقت درآورد؟ حکم آن چیست؟
✅ خیر، تا زمانی که عده طلاق تمام نشده باشد، زن هنوز همسر سابق محسوب می‌شود و هرگونه عقد جدید، از جمله صیغه، باطل است و شرعاً و قانوناً ممنوع است.
❓ آیا می‌توانم در دادگاه برای حضانت فرزندم بگویم که در عقد موقت هستم و این اقدام جرم محسوب می‌شود؟
✅ اعلام واقعیت عقد موقت در دادگاه جرم نیست، مگر اینکه همراه با جعل سند، کتمان رابطه یا فریب دادگاه باشد. صرف اطلاع‌رسانی از وضعیت عقد موقت به دادگاه در راستای تعیین وضعیت حضانت قانونی است.
❓ در صورت عقد موقت، آیا مستمری پدرم که پس از طلاق به من تعلق می‌گیرد قطع می‌شود؟
✅ در برخی دستگاه‌ها مانند تأمین اجتماعی، ازدواج دائم باعث قطع مستمری می‌شود. اما درباره عقد موقت، بسته به مقررات داخلی هر سازمان، ممکن است مستمری ادامه یابد یا متوقف شود. توصیه می‌شود مقررات همان سازمان را استعلام کنید.
❓ صیغه موقت لفظی با آقایی خوانده‌ام و او دیگر با من تماسی ندارد. چگونه می‌توانم صیغه را باطل کنم؟
✅ اگر مدت صیغه به پایان رسیده، نیازی به اقدام خاصی نیست. در غیر این صورت، چون نفقه‌ای در عقد موقت وجود ندارد و رابطه نیز قطع شده، شما در عمل در حالت «فراق» قرار دارید. لازم است عده نگه دارید و سپس می‌توانید ازدواج جدیدی داشته باشید. اگر قصد اثبات پایان عقد را دارید، مراجعه به مشاور حقوقی یا دادگاه ممکن است ضروری باشد.