در سال‌های اخیر، حضور اتباع خارجی در ایران به‌ویژه اتباع افغانستانی، با چالش‌های قانونی و حقوقی متعددی همراه شده است. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، اشتغال غیرقانونی اتباع بیگانه در کارگاه‌ها، کارخانجات، واحدهای صنفی و پروژه‌های عمرانی است که بدون داشتن مجوز کار، به فعالیت مشغول می‌شوند. قانون‌گذار ایران با هدف حمایت از بازار کار داخلی و جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی، قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای کارفرمایان وضع کرده است. بر این اساس، کارفرمایانی که اقدام به به‌کارگیری اتباع غیرمجاز می‌کنند، مشمول پرداخت جریمه‌های سنگین و حتی مجازات کیفری خواهند بود.
در این مقاله، به‌صورت کامل و با استناد به جدیدترین قوانین سال ۱۴۰۴، به بررسی موضوعاتی همچون تعریف اتباع غیرمجاز، میزان جریمه به‌کارگیری آنان، مجازات‌های قانونی برای کارفرمایان متخلف، دیه کارگران افغانی غیرمجاز، تفاوت اتباع مجاز و غیرمجاز در اشتغال و همچنین نحوه گزارش این موارد به مراجع قانونی خواهیم پرداخت.
اتباع غیرمجاز یعنی چه؟
در شروع بحث، باید مشخص کنیم که مقصود از اتباع غیرمجاز چیست و چرا این موضوع تا این اندازه اهمیت دارد. در قوانین ایران، اتباع غیرمجاز به افرادی گفته می‌شود که بدون داشتن مدارک قانونی اقامت و پروانه کار معتبر وارد کشور شده یا در حال فعالیت هستند.
📌 تعریف اتباع غیرمجاز از نظر حقوقی
اتباع غیرمجاز معمولاً شامل اتباع کشورهای همسایه، به‌ویژه اتباع افغانستانی هستند که فاقد هرگونه مدارک هویتی معتبر نظیر کارت آمایش یا مجوز اقامت معتبر بوده و ورود یا حضور آنها در ایران بدون رعایت ضوابط قانونی انجام شده است. این افراد نه تنها برای اقامت قانونی مجوز ندارند، بلکه اجازه کار کردن نیز نخواهند داشت.
⚖️قوانین مرتبط با حضور اتباع خارجی غیرمجاز در ایران
مطابق ماده ۱۲۰ قانون کار جمهوری اسلامی ایران، اشتغال اتباع بیگانه در ایران منوط به دریافت مجوزهای لازم از مراجع قانونی است. در غیر این‌صورت، حضور این افراد در بازار کار کشور ممنوع بوده و به‌عنوان تخلف شناخته می‌شود. حتی افرادی که دارای اقامت قانونی هستند، در صورتی که پروانه کار نداشته یا در شغلی غیر از شغل تعیین شده فعالیت کنند، مشمول عنوان اتباع غیرمجاز خواهند بود.
اهمیت این موضوع در این است که حضور غیرقانونی اتباع بیگانه در ایران نه‌تنها به دلایل امنیتی و اجتماعی مورد توجه قرار می‌گیرد بلکه تأثیر مستقیمی بر بازار کار، اقتصاد و حقوق نیروی کار داخلی نیز می‌گذارد. از همین رو، دولت ایران سال‌هاست با استفاده از سیاست‌های بازدارنده، سعی در محدودسازی و جلوگیری از به‌کارگیری این افراد دارد.
قانون ممنوعیت به‌کارگیری اتباع خارجی فاقد مجوز کار در ایران
به‌کارگیری اتباع خارجی در ایران بدون رعایت قوانین و اخذ مجوزهای قانونی، همواره از سوی قانون‌گذار ممنوع اعلام شده است. این ممنوعیت به‌طور ویژه برای جلوگیری از آسیب به بازار کار داخلی و جلوگیری از بهره‌کشی از نیروی کار ارزان‌قیمت خارجی وضع شده است.
📌 مواد قانونی مرتبط با ممنوعیت به‌کارگیری اتباع خارجی
مطابق ماده ۱۲۰ قانون کار جمهوری اسلامی ایران، اتباع خارجی تنها در صورتی می‌توانند در ایران مشغول به کار شوند که دارای روادید ورود با حق کار مشخص بوده و مطابق مقررات، پروانه کار دریافت کرده باشند. هرگونه فعالیت شغلی بدون این مجوزها، ممنوع و غیرقانونی است.
از سوی دیگر، بند (ج) ماده ۱۱ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت به‌صراحت اعلام می‌کند که کارفرمایانی که اقدام به به‌کارگیری اتباع خارجی فاقد پروانه کار نمایند، موظف به پرداخت جریمه هستند. این جریمه معادل ۵ برابر حداقل دستمزد روزانه بابت هر روز اشتغال غیرمجاز است و در صورت تکرار تخلف، دو برابر می‌شود.
📌 بخشنامه وزارت کار و ضمانت اجرایی قوانین
وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی هر سال با صدور بخشنامه‌ای جدید، میزان جریمه‌های نقدی را به ادارات استانی ابلاغ می‌کند تا اجرای این قوانین در سطح کشور یکپارچه باشد. کارفرمایان متخلف نه‌تنها مشمول پرداخت جریمه می‌شوند بلکه طبق ماده ۱۸۱ قانون کار، امکان تعقیب کیفری و محکومیت به حبس ۹۱ تا ۱۸۰ روز نیز برایشان وجود دارد.
📌 هدف این قوانین چیست؟
این قوانین و بخشنامه‌ها با هدف صیانت از بازار کار داخلی و مقابله با سوءاستفاده از نیروی کار غیرمجاز وضع شده‌اند. حضور نیروی کار غیرقانونی می‌تواند تعادل اشتغال را برهم بزند، موجب کاهش فرصت‌های شغلی برای شهروندان ایرانی شود و مشکلات اقتصادی، بهداشتی و امنیتی به‌همراه داشته باشد.
میزان جریمه به‌کارگیری اتباع غیرمجاز در سال ۱۴۰۴ چقدر است؟
یکی از مهم‌ترین مواردی که کارفرمایان باید از آن اطلاع کامل داشته باشند، میزان جریمه به‌کارگیری اتباع خارجی فاقد مجوز کار در سال ۱۴۰۴ است. این مبلغ هرسال با توجه به افزایش حداقل دستمزد کارگران، به‌روزرسانی می‌شود و در سال جدید رقم آن نسبت به سال‌های قبل، افزایش قابل‌توجهی داشته است.
⚠️میزان جریمه در سال ۱۴۰۴ بر اساس بخشنامه جدید وزارت کار
مطابق بخشنامه اداره کل اشتغال اتباع خارجی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، کارفرمایانی که از خدمات اتباع خارجی غیرمجاز در سال ۱۴۰۴ استفاده کنند، بابت هر روز اشتغال غیرمجاز، مبلغ ۱ میلیون و ۷۳۱ هزار تومان جریمه خواهند شد. این رقم بر اساس ۵ برابر حداقل دستمزد روزانه سال ۱۴۰۴ محاسبه شده و در صورت تکرار تخلف، میزان جریمه به دو برابر افزایش می‌یابد.
🔍مقایسه جریمه سال ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴
-
سال ۱۴۰۳: جریمه هر روز اشتغال غیرمجاز ۱ میلیون و ۱۹۴ هزار تومان بود.
-
سال ۱۴۰۴: این مبلغ به ۱ میلیون و ۷۳۱ هزار تومان افزایش یافته است.
این افزایش به‌دلیل رشد دستمزدهای مصوب شورای عالی کار بوده و متناسب با آن، جریمه‌ها نیز رشد پیدا کرده‌اند.
📌 ملاک محاسبه جریمه چیست؟
مبنای این جریمه، حداقل دستمزد روزانه مصوب شورای عالی کار است. کارفرما به ازای هر کارگر خارجی غیرمجاز و هر روز اشتغال، ۵ برابر این دستمزد را باید به‌عنوان جریمه پرداخت کند. در صورت تکرار تخلف یا ادامه اشتغال غیرمجاز، جریمه به‌صورت مضاعف محاسبه می‌شود و حتی می‌تواند کارفرما را با تعقیب کیفری مواجه کند.
چنانچه کارفرما از پرداخت این جریمه خودداری کند، طبق ماده ۱۸۱ قانون کار، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی می‌تواند موضوع را به محاکم صالحه کیفری ارجاع دهد و کارفرما علاوه‌بر جریمه، به حبس از ۹۱ تا ۱۸۰ روز محکوم می‌شود.
مجازات کیفری کارفرمایان در صورت تکرار به‌کارگیری اتباع غیرمجاز
در قوانین ایران صرفاً جریمه نقدی برای مقابله با به‌کارگیری اتباع غیرمجاز پیش‌بینی نشده است، بلکه قانون‌گذار مجازات‌های کیفری سنگینی را نیز برای کارفرمایان متخلف در نظر گرفته است تا از تکرار این تخلفات جلوگیری کند.
⚖️حبس در صورت تکرار تخلف طبق ماده ۱۸۱ قانون کار
بر اساس ماده ۱۸۱ قانون کار جمهوری اسلامی ایران، کارفرمایانی که اتباع بیگانه فاقد پروانه کار را به‌کار می‌گیرند یا در شغلی به کار می‌گمارند که در پروانه آنها قید نشده است، در صورت تخلف، علاوه بر پرداخت جریمه نقدی به مجازات حبس از ۹۱ روز تا ۱۸۰ روز محکوم خواهند شد.
همچنین اگر کارفرما قطع همکاری با تبعه بیگانه را به‌طور رسمی به وزارت کار اعلام نکند یا از اجرای سایر الزامات قانونی خودداری کند، مشمول همین مجازات خواهد شد. این مجازات در کنار جریمه مالی اعمال می‌شود و در تکرار تخلف، هیچ‌گونه تخفیفی برای کارفرما در نظر گرفته نخواهد شد.
📌 ممنوعیت اعمال کیفیات مخففه برای متخلفان
طبق بخشنامه صادره از سوی قوه قضاییه، در چنین مواردی دادگاه‌ها حق ندارند کیفیات مخففه پیش‌بینی‌شده در قانون مجازات اسلامی را برای متهمان اعمال کنند. به‌عبارت دیگر، اگر کارفرمایی سابقه کیفری نداشته باشد یا شرایط خاصی داشته باشد که معمولاً باعث تخفیف مجازات می‌شود، در این‌گونه تخلفات از این امتیاز محروم است و محکومیت او به‌طور کامل اجرا خواهد شد.
📌 تشدید برخورد در صورت تکرار تخلف
اگر کارفرمایی پس از یک‌بار جریمه یا محکومیت، مجدداً اقدام به به‌کارگیری اتباع غیرمجاز کند، جریمه نقدی او دو برابر خواهد شد و حبس او نیز بدون هیچ‌گونه تخفیف، در بازه تعیین‌شده توسط قانون اعمال می‌شود.
📌 پلمب محل فعالیت در برخی موارد
در مواردی که تخلف کارفرما گسترده باشد یا به هشدارهای قانونی بی‌اعتنا باشد، امکان پلمب واحد صنفی یا کارگاه متخلف نیز وجود دارد. استانداری‌ها و فرمانداری‌ها معمولاً در این موارد همکاری نزدیکی با ادارات کار دارند.
آیا به‌کارگیری کارگر افغانی غیرمجاز جرم است؟
در سال‌های اخیر، موضوع اشتغال اتباع افغانستانی در ایران، همواره یکی از پرتکرارترین دغدغه‌های دستگاه‌های نظارتی بوده است. بخش عمده‌ای از اتباع غیرمجاز در ایران را کارگران افغانی فاقد مدارک قانونی تشکیل می‌دهند که اغلب در مشاغل سخت و فنی، بدون بیمه و حقوق قانونی مشغول به کار می‌شوند.
به‌کارگیری کارگران افغانی که فاقد مجوز اقامت قانونی یا پروانه کار معتبر هستند، دقیقاً همانند سایر اتباع خارجی غیرمجاز، در ایران جرم محسوب می‌شود. این موضوع به‌صراحت در ماده ۱۲۰ قانون کار و ماده ۱۸۱ قانون کار بیان شده است.
بر اساس قانون، کارفرمایی که اقدام به استخدام کارگر افغانی فاقد پروانه کار کند، علاوه‌بر پرداخت جریمه‌های سنگین، در صورت تکرار تخلف یا عدم پرداخت جریمه، مشمول تعقیب کیفری و حبس خواهد شد.
📌 تبعیضی میان ملیت‌ها وجود ندارد
قانون کار ایران تفاوتی بین تبعه افغانستان یا هر کشور دیگر قائل نمی‌شود. هر فرد خارجی که فاقد مجوزهای قانونی باشد و در ایران مشغول به کار شود، مصداق اتباع غیرمجاز است و کارفرما بابت هر نفر و هر روز اشتغال، مشمول جریمه می‌شود.
با توجه به اینکه بخش عمده اتباع غیرمجاز را کارگران افغانستانی تشکیل می‌دهند، ادارات کار و نیروی انتظامی در سال‌های اخیر حساسیت ویژه‌ای نسبت به این موضوع پیدا کرده‌اند. بازرسی‌های دوره‌ای، برخوردهای قضایی و حتی پلمب صنوف متخلف در این حوزه بسیار جدی‌تر از گذشته دنبال می‌شود.
دیه کارگر افغانی غیرمجاز در سال ۱۴۰۴ بر چه مبنایی محاسبه می‌شود؟
یکی از موضوعات بسیار مهم برای کارفرمایانی که به‌صورت غیرقانونی از نیروی کار اتباع خارجی استفاده می‌کنند، بحث دیه کارگر افغانی غیرمجاز در صورت بروز حادثه حین کار است. اشتغال غیرقانونی این افراد، مانع از مسئولیت کارفرما نسبت به جبران خسارت نخواهد بود و قانون در این زمینه صراحت کامل دارد.
📌 مبنای محاسبه دیه در سال ۱۴۰۴
بر اساس اعلام قوه قضاییه، دیه کامل انسان در سال ۱۴۰۴ در ماه‌های عادی (غیرحرام) معادل یک میلیارد و دویست میلیون تومان تعیین شده است و در ماه‌های حرام این مبلغ به یک میلیارد و ششصد میلیون تومان می‌رسد.
✅ بنابراین چنانچه کارگر افغانی غیرمجاز در حین کار دچار فوت یا نقص عضو شود، کارفرما موظف است دیه را بر اساس همین مبالغ سال ۱۴۰۴ پرداخت کند، حتی اگر استخدام او غیرقانونی بوده باشد. برای محاسبه آنلاین دیه در سال 1404 می توانید از ابزار ایران لگال به صورت رایگان استفاده نمایید.
📌 تفاوتی بین کارگر مجاز و غیرمجاز در محاسبه دیه
قانون ایران هیچ تفاوتی میان اتباع داخلی و خارجی یا میان اتباع مجاز و غیرمجاز در پرداخت دیه قائل نیست. به همین دلیل اگر برای یک کارگر افغانی غیرمجاز حادثه‌ای رخ دهد، کارفرما نمی‌تواند به استناد غیرقانونی بودن اشتغال او، از پرداخت دیه طفره برود.
نحوه گزارش اتباع غیرمجاز و کارگران افغانی غیرقانونی به مراجع ذی‌ربط
در سال‌های اخیر، دولت و نهادهای نظارتی راه‌های مختلفی برای گزارش اتباع غیرمجاز پیش‌بینی کرده‌اند تا افراد و سازمان‌ها بتوانند به‌سادگی این موضوع را اطلاع دهند. اگر شخص یا کارفرمایی از اتباع فاقد مجوز کار استفاده کند، می‌توانید از راه‌های زیر تخلف را به اداره کار یا مراجع ذی‌ربط گزارش دهید.
✅۱. تماس با اداره کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان
ادارات کل کار در هر استان مسئول بررسی اشتغال غیرقانونی اتباع خارجی هستند. شما می‌توانید با مراجعه حضوری یا تماس با شماره‌های رسمی این ادارات، تخلف را گزارش دهید. اطلاعات محل کار، تعداد کارگران و مشخصات اولیه می‌تواند در رسیدگی سریع‌تر مؤثر باشد.
✅۲. گزارش از طریق سامانه‌های رسمی
سامانه eatba.mcls.gov.ir مخصوص پروانه کار اتباع خارجی است، اما می‌توانید از طریق همین بستر یا سایر بخش‌های سایت وزارت کار درخواست پیگیری ثبت کنید.
برخی استان‌ها مانند تهران دارای سامانه‌های شکایت آنلاین اداره کار هستند که می‌توانید تخلف را از این طریق هم گزارش کنید.
✅۳. تماس با شماره‌های عمومی گزارش تخلف
-
شماره ۱۱۰ (پلیس) یا ۱۹۷ (نظارت ناجا) برای موارد عمومی سکونت و اشتغال غیرقانونی.
-
شماره‌های نظارت وزارت کار که در سایت رسمی هر استان اعلام شده است.
✅۴. اطلاع‌رسانی به اتاق اصناف یا اتحادیه‌های صنفی
چنانچه تخلف مربوط به صنف یا کسب‌وکار مشخصی باشد، اتاق اصناف یا اتحادیه مربوطه نیز می‌تواند موضوع را پیگیری کند. در این موارد ممکن است واحد صنفی تا تعیین تکلیف پلمب موقت شود.
نیروی انتظامی و پلیس اماکن عمومی نیز مسئولیت برخورد با اتباع غیرمجاز در اماکن تجاری، کارگاهی یا ساختمانی را برعهده دارند و تخلف به‌سرعت از طریق آنها پیگیری می‌شود.
سوالات متداول
در ادامه این قسمت سوالات متداول پیرامون جریمه به کارگیری اتباع غیر مجاز را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ جرایم سفر بدون برگه تردد به شهرهای ممنوعه و غیرممنوعه برای اتباع دارای کارت آمایش چیست؟
✅ برای دریافت اطلاعات دقیق‌تر در مورد جرایم مربوطه، توصیه می‌شود با اداره اتباع تماس گرفته و جزئیات بیشتری از مراجع ذی‌صلاح دریافت کنید.
❓ آیا کارفرما می‌تواند در کارگاه برای اتباع فاقد مجوز از ثبت اثر انگشت جهت تردد آنها استفاده کند و این کار تبعات حقوقی برای کارفرما ندارد؟
✅ برای آگاهی از قوانین و تبعات حقوقی مربوط به ثبت اثر انگشت اتباع فاقد مجوز، لازم است که با اداره کار تماس بگیرید تا اطلاعات دقیق و کامل‌تری دریافت کنید.
❓ من یک مغازه‌دار هستم و به اشتباه یک کارگر افغانی بدون مجوز را استخدام کرده‌ام. اگر همین حالا قراردادش را فسخ کنم، باز هم جریمه می‌شوم؟
✅ بله، حتی اگر همکاری را همین حالا متوقف کنید، بابت روزهایی که آن کارگر برای شما کار کرده، مشمول جریمه خواهید شد. جریمه بابت هر روز اشتغال غیرمجاز محاسبه می‌شود و فسخ قرارداد در زمان کشف تخلف، مانع جریمه نمی‌شود.
❓ در یک پروژه ساختمانی چند کارگر افغانی بدون کارت کار داریم. آیا ممکن است اداره کار پروژه را تعطیل کند؟
✅ بله، در مواردی که تخلف آشکار باشد، به‌ویژه در پروژه‌های ساختمانی یا کارگاه‌های بزرگ، اداره کار علاوه‌بر جریمه، می‌تواند دستور تعطیلی موقت یا پلمب محل کار را هم صادر کند.
❓ اگر کارگر افغانی غیرمجاز در محل کار من آسیب ببیند، بیمه مسئولیت پاسخگو است یا خودم باید دیه را پرداخت کنم؟
✅ چون کارگر غیرمجاز بوده، معمولاً بیمه مسئولیت این موارد را نمی‌پذیرد و مسئولیت پرداخت دیه یا خسارت مستقیماً با کارفرماست. دیه نیز مطابق نرخ رسمی همان سال محاسبه خواهد شد.