یکی از مفاهیم مهم و درعین‌حال کمتر شناخته‌شده در آیین دادرسی کیفری، «رسیدگی بدون کیفرخواست» است. برخلاف تصور عمومی که آغاز دادرسی کیفری را همواره منوط به صدور کیفرخواست می‌داند، قانون‌گذار در مواردی خاص، صلاحیت رسیدگی را مستقیماً به دادگاه‌ها واگذار کرده و نهاد دادسرا را کنار گذاشته است. این فرآیند که در راستای تسریع رسیدگی، کاهش اطاله دادرسی و توجه به ویژگی‌های خاص برخی جرائم طراحی شده، عمدتاً در مورد جرائم سبک، اطفال، جرائم منافی عفت و برخی دعاوی در صلاحیت دادگاه بخش به کار می‌رود.
در این مقاله، به بررسی ابعاد گوناگون رسیدگی بدون کیفرخواست می‌پردازیم؛ از تعریف حقوقی این نوع رسیدگی گرفته تا تحلیل مصادیق و موارد قانونی آن در آیین دادرسی جدید. همچنین به روند دادرسی در این موارد، تفاوت صلاحیت‌های دادگاه‌ها و دادسراها، و اشکالات شکلی در رویه‌های قضایی خواهیم پرداخت. این مقاله به‌صورت کاربردی برای وکلا، دانشجویان حقوق و عموم افرادی که با نظام کیفری درگیر هستند تدوین شده است.
رسیدگی بدون کیفرخواست به چه معناست؟
در نظام کیفری ایران، اصل بر آن است که رسیدگی به جرایم پس از انجام تحقیقات مقدماتی توسط دادسرا و صدور کیفرخواست آغاز شود. با این حال، قانون‌گذار در موارد خاصی، این تشریفات را حذف کرده و فرآیند دادرسی را مستقیماً از دادگاه آغاز می‌کند. این روش که به آن «رسیدگی بدون کیفرخواست» گفته می‌شود، بیشتر در جرائم خاص و خفیف کاربرد دارد و هدف اصلی آن، سرعت‌بخشی به دادرسی بدون آسیب زدن به حقوق متهم یا اصول دادرسی عادلانه است.
📌تفاوت مهم این نوع رسیدگی با روال عادی
در رسیدگی عادی، دادسرا پس از تحقیق و تفحص در خصوص وقوع جرم و شناسایی متهم، با صدور یکی از قرارهای نهایی مانند منع تعقیب، جلب به دادرسی یا موقوفی تعقیب، به فرایند تحقیق پایان می‌دهد. در صورت اثبات وقوع جرم و انتساب آن به متهم، «کیفرخواست» صادر شده و پرونده به دادگاه ارجاع می‌شود. اما در رسیدگی بدون کیفرخواست، مرحله دادسرا حذف می‌شود و قاضی دادگاه مستقیماً نقش مرجع تحقیق و دادرسی را ایفا می‌کند.
📌چرا برخی پرونده‌ها کیفرخواست ندارند؟
حذف مرحله دادسرا در برخی جرایم به دلایل زیر انجام می‌شود:
- ✅ ملاحظات شرعی: مانند جرائم منافی عفت که تحقیق درباره آن‌ها ممکن است منجر به اشاعه فحشا یا نقض حریم خصوصی شود.
- ✅ رویکرد جرم‌شناختی: مانند رسیدگی افتراقی به جرائم اطفال که اقتضائات تربیتی دارند.
- ✅ ضرورت تسریع در دادرسی: مانند جرائم تعزیری سبک که تشریفات کامل دادرسی برای آن‌ها ضرورتی ندارد.
جرائم بدون کیفرخواست
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، برخی جرائم بنا به شرایط خاص، مستقیماً در دادگاه مطرح می‌شوند و دادسرا در آن‌ها دخالت ندارد. این جرائم در قوانین آیین دادرسی کیفری احصا شده‌اند و از لحاظ ماهیت، سبک‌تر، خاص‌تر یا نیازمند رسیدگی متفاوت هستند. در این موارد، قانون‌گذار تشخیص داده که صدور کیفرخواست ضرورتی ندارد و دادگاه می‌تواند مستقیماً وارد رسیدگی شود.
✅ جرائم اطفال و نوجوانان زیر ۱۵ سال
طبق تبصره ۱ ماده ۲۸۵ قانون آیین دادرسی کیفری، کلیه جرائم ارتکابی توسط افراد زیر پانزده سال مستقیماً در دادگاه اطفال و نوجوانان مورد رسیدگی قرار می‌گیرند. در این حالت، همان دادگاهی که رسیدگی می‌کند، وظایف دادسرا و ضابطان را نیز بر عهده دارد. هدف از این استثنا، حفظ حرمت روانی کودک و دور نگه داشتن او از فضای رسمی و سختگیرانه دادسراست.
✅ جرائم منافی عفت
بر اساس ماده ۳۰۶ قانون آیین دادرسی کیفری، جرائم منافی عفت مانند زنا، لواط، تفخیذ، تقبیل (بوسیدن شهوت‌آمیز)، مضاجعه (هم‌خوابگی بدون نزدیکی) و… بدون انجام تحقیقات دادسرا و مستقیماً در دادگاه مطرح می‌شوند. دلیل این رویکرد، ملاحظات شرعی و حفظ عفت عمومی است. زیرا تحقیق و بازجویی در چنین پرونده‌هایی می‌تواند موجب اشاعه فحشا شود یا با اصول دینی تعارض داشته باشد.
✅ جرائم تعزیری درجه هفت و هشت
مطابق ماده ۳۴۰ قانون آیین دادرسی کیفری، جرائم تعزیری درجه ۷ و ۸ (مانند توهین ساده، تخریب جزئی اموال، تهدید ساده و…) به طور مستقیم در دادگاه رسیدگی می‌شوند. در این جرائم به دلیل سبک بودن مجازات و حجم بالای این‌گونه پرونده‌ها، حذف مرحله دادسرا موجب تسهیل و تسریع در فرآیند دادرسی خواهد شد.
✅ جرائم در صلاحیت دادگاه بخش
به موجب ماده ۳۳۶ قانون آیین دادرسی کیفری، جرائمی که در صلاحیت دادگاه بخش قرار دارند، بدون دخالت دادسرا مستقیماً توسط رئیس یا دادرس علی‌البدل همان دادگاه رسیدگی و حکم صادر می‌شود. جالب اینکه در این موارد، حتی وظیفه تجدیدنظرخواهی از رأی صادره نیز بر عهده خود قاضی دادگاه خواهد بود، نه دادستان.
رسیدگی بدون کیفرخواست در قانون آیین دادرسی کیفری جدید
با تصویب قانون جدید آیین دادرسی کیفری، مفهوم و ساختار «رسیدگی بدون کیفرخواست» بیش از پیش روشن و شفاف‌سازی شده است. قانون‌گذار تلاش کرده تا مواردی را که بنا به مصالح عمومی یا ویژگی خاص جرم باید بدون طی مرحله دادسرا مستقیماً در دادگاه رسیدگی شود، به‌صورت صریح و دقیق مشخص کند. این شیوه رسیدگی، هم در راستای حفظ کارآمدی سیستم قضایی و هم در جهت حفظ حقوق متهم و بزه‌دیده تبیین شده است.
📌 جایگاه قانونی رسیدگی بدون کیفرخواست
در مواد مختلفی از قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ و اصلاحات بعدی، به‌طور مستقیم به رسیدگی بدون کیفرخواست اشاره شده است. برای مثال:
-
ماده ۳۰۶: رسیدگی مستقیم به جرائم منافی عفت
-
ماده ۳۳۶: صلاحیت مستقل دادگاه بخش در رسیدگی به جرائم خفیف
-
ماده ۳۴۰: رسیدگی به جرائم تعزیری درجه ۷ و ۸
-
تبصره ۱ ماده ۲۸۵: رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان زیر ۱۵ سال
✅ حذف دادسرا، اما با رعایت اصول دادرسی
در موارد یادشده، اگرچه نقش دادسرا حذف شده، اما اصل تحقیقات مقدماتی و رعایت حقوق دفاعی متهم همچنان الزامی است. قانون‌گذار در واقع دادگاه را جانشین دادسرا کرده است، نه اینکه کل فرآیند تحقیق و بررسی را نادیده بگیرد. این تفاوت ظریف، نقطه تعادل بین کارآمدی و عدالت در رسیدگی‌های کیفری محسوب می‌شود.
⚖️ موارد خاص در حوزه قضایی بخش
در مواردی که جرایم در صلاحیت دادگاه کیفری یک قرار دارند، اما در حوزه قضایی بخش واقع شده‌اند (مثلاً در شهرهای کوچک)، طبق قانون، دادگاه بخش به جانشینی از بازپرس و تحت نظارت دادستان شهرستان اقدام به رسیدگی می‌کند. این مدل ترکیبی، نوعی رسیدگی بدون کیفرخواست محسوب می‌شود، هرچند نظارت دادسرا به شکل غیرمستقیم ادامه دارد.
رسیدگی در دادگاه کیفری یک بدون کیفرخواست
دادگاه کیفری یک، به عنوان عالی‌ترین مرجع رسیدگی بدوی در ساختار قضایی ایران، صلاحیت رسیدگی به مهم‌ترین و شدیدترین جرائم را دارد. هرچند اساساً رسیدگی در این دادگاه‌ها منوط به صدور کیفرخواست از سوی دادسراست، اما در برخی موارد خاص، حتی این دادگاه نیز می‌تواند بدون کیفرخواست و مستقیماً وارد رسیدگی شود؛ به‌ویژه زمانی که برخی جرائم در حوزه قضایی بخش رخ می‌دهد و نظام قضایی ناگزیر به جانشینی و جایگزینی نقش بازپرس و دادسرا با قاضی بخش خواهد بود.
⚖️ مصادیق مهم در صلاحیت دادگاه کیفری یک
بر اساس ماده ۳۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری، موارد زیر در صلاحیت دادگاه کیفری یک هستند و در صورت وقوع در حوزه قضایی بخش، ممکن است بدون کیفرخواست و به‌طور مستقیم مورد رسیدگی قرار گیرند:
- ✅ جرائم مستوجب مجازات سلب حیات (اعدام یا قصاص)
- ✅ جرائم منتهی به حبس ابد
- ✅ جرائم منجر به قطع عضو یا جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با دیه کامل یا بیش از آن
- ✅ جرائم دارای مجازات تعزیری درجه سه و بالاتر
- ✅ جرائم سیاسی و مطبوعاتی
در چنین مواردی، دادگاه بخش با نقش جانشین بازپرس و تحت تعلیمات دادستان شهرستان، مراحل ابتدایی دادرسی را به عهده می‌گیرد و سپس پرونده به دادگاه کیفری یک ارجاع می‌شود.
📌 نمونه‌ای از نقض روند قانونی توسط دادگاه کیفری یک
در یکی از آرای صادرشده از شعبه ۱۰۳۳ دادگاه کیفری ۲ تهران، متهم بدون اینکه قرار مجرمیت و کیفرخواست صادر شده باشد، مورد محاکمه قرار گرفت. هرچند در ظاهر، مراحل دادرسی طی شده بود، اما در مرحله تجدیدنظر، شعبه ۱۹ دادگاه تجدیدنظر استان تهران با استناد به مواد ۴۵۰ و ۴۵۵ آیین دادرسی کیفری، رأی صادره را به علت فقدان کیفرخواست و رعایت نکردن تشریفات قانونی، نقض کرد. این رأی، اهمیت رعایت ساختار دادرسی حتی در موارد خاص را تأکید می‌کند.
اشکالات شکلی در رسیدگی بدون کیفرخواست؛ نمونه آرای نقض‌شده
اگرچه رسیدگی بدون کیفرخواست، شیوه‌ای قانونی و مورد تأیید قانون‌گذار است، اما این نوع دادرسی نیز باید تابع اصول شکلی و ماهوی آیین دادرسی باشد. چنانچه دادگاه‌ها بدون رعایت الزامات قانونی وارد رسیدگی شوند، حتی در مواردی که کیفرخواست الزامی نیست، آراء صادره می‌تواند در مراحل بالاتر نقض شود.
⚠️ نمونه بارز: رأی دادگاه کیفری ۲ تهران و نقض در تجدیدنظر
در پرونده‌ای مربوط به اتهام کلاهبرداری، شعبه ۱۰۳۳ دادگاه کیفری ۲ تهران بدون وجود قرار مجرمیت و کیفرخواست از سوی دادسرا وارد رسیدگی شد. اگرچه دادگاه دفاعیات متهم، وکیل، و شاکی را شنید و در نهایت حکم برائت صادر کرد، اما دادگاه تجدیدنظر استان تهران رأی را به دلایل زیر نقض کرد:
-
عدم وجود قرار مجرمیت در پرونده
-
عدم صدور کیفرخواست قانونی از دادسرای صالح
-
فقدان ابلاغ و احضاریه رسمی از سوی دادسرا
-
امضای صورت‌جلسات دادرسی توسط قاضی بدون امضای نماینده دادستان
📌 تحلیل حقوقی: چه زمانی نبود کیفرخواست موجب ابطال می‌شود؟
نبود کیفرخواست صرفاً در مواردی موجب ایراد شکلی و نقض رأی می‌شود که رسیدگی برخلاف صریح قانون صورت گرفته باشد. برای مثال:
-
اگر جرمی در زمره جرائم مشمول رسیدگی مستقیم نیست اما بدون کیفرخواست بررسی شده است.
-
اگر پرونده از ابتدا در دادسرایی غیرصالح تشکیل شده باشد و بدون صدور کیفرخواست به دادگاه ارجاع شود.
-
اگر دادگاه بدون رعایت تشریفات ابلاغ، تفهیم اتهام، یا حق دفاع وارد صدور رأی شود.
در چنین مواردی، دادگاه تجدیدنظر یا دیوان عالی کشور با استناد به مواد ۴۵۰ و ۴۵۵ قانون آیین دادرسی کیفری، رأی بدوی را نقض کرده و پرونده را برای طی تشریفات قانونی به دادگاه صالح بازمی‌گرداند.
✅ نتیجه مهم برای وکلا و اصحاب دعوا
وکلا و طرفین دعوا باید دقت کنند که حتی در رسیدگی‌هایی که بدون کیفرخواست انجام می‌شود، اصول دادرسی و قواعد آیین دادرسی کیفری کاملاً معتبر و الزامی است. کوچک‌ترین تخطی از قواعد شکلی می‌تواند منجر به نقض رأی و اطاله دادرسی شود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون جرایم بدون کیفرخواست را مشاهده می فرمایید:
❓ من به اتهام توهین در کلانتری از کسی شکایت کردم، اما دادسرا پرونده را به دادگاه فرستاده و می‌گویند نیازی به کیفرخواست نیست. این یعنی چه؟
✅ چون توهین از جمله جرائم تعزیری درجه ۷ یا ۸ محسوب می‌شود، طبق قانون آیین دادرسی کیفری، نیازی به صدور کیفرخواست ندارد و مستقیماً در دادگاه مورد رسیدگی قرار می‌گیرد. این نوع رسیدگی با هدف تسریع در دادرسی انجام می‌شود.
❓ پسر ۱۴ ساله‌ام در یک درگیری مدرسه متهم به ضرب‌وشتم شده؛ اما پرونده‌اش را مستقیم به دادگاه اطفال فرستاده‌اند. چرا در دادسرا رسیدگی نشده؟
✅ طبق تبصره ۱ ماده ۲۸۵ آیین دادرسی کیفری، تمام جرائم ارتکابی توسط افراد زیر ۱۵ سال مستقیماً در دادگاه اطفال رسیدگی می‌شود و دادسرا در این موارد نقشی ندارد. این تصمیم برای حفظ جنبه‌های تربیتی و روانی کودک است.
❓ یکی از بستگانم به جرم رابطه نامشروع بازداشت شده اما می‌گویند دادسرا در این پرونده ورود نمی‌کند. دلیلش چیست؟
✅ جرائم منافی عفت مانند رابطه نامشروع، طبق ماده ۳۰۶ قانون آیین دادرسی کیفری، مستقیماً در دادگاه صالح رسیدگی می‌شوند. هدف از این قانون جلوگیری از اشاعه فحشا و حفظ حرمت افراد در چنین پرونده‌هایی است.
❓ در یک پرونده ساده تهدید، به من گفتند که پرونده به دادگاه ارسال شده و نیازی به بازپرس نیست. آیا این قانونی است؟
✅ بله، تهدید معمولی جرم تعزیری درجه ۸ است و طبق ماده ۳۴۰ قانون آیین دادرسی کیفری، مستقیماً در دادگاه رسیدگی می‌شود و نیازی به بررسی در دادسرا یا بازپرس ندارد.
❓ در روستای ما شخصی به جرم ضرب و جرح خفیف شکایت شده ولی دادگاه بخش مستقیماً رسیدگی کرده. آیا نباید دادسرا وارد می‌شد؟
✅ در مناطقی که دادگاه بخش فعال است و جرم در صلاحیت آن باشد، دادگاه بخش می‌تواند مستقیماً بدون کیفرخواست و بدون دخالت دادسرا رسیدگی کند. طبق ماده ۳۳۶ قانون آیین دادرسی، این موضوع کاملاً قانونی است.