توقیف سرقفلی یکی از ابزارهای قانونی برای وصول طلب در دعاوی مالی و خانوادگی است که به‌ویژه در پرونده‌های مربوط به مهریه یا محکومیت‌های مالی به‌کار گرفته می‌شود. در بسیاری از موارد، زوج یا بدهکار به‌طور مستقیم مالک مغازه یا سرقفلی است و زوجه یا طلبکار می‌تواند از این دارایی برای دریافت حق خود استفاده کند. اما این اقدام نیازمند بررسی دقیق مالکیت، ماهیت حق سرقفلی، وجود یا عدم وجود قرارداد اجاره، و حتی رضایت مالک عین ملک است.
از آنجا که حق سرقفلی و حق کسب و پیشه از حقوق مالی قابل نقل و انتقال محسوب می‌شوند، در شرایط خاص قانونی قابلیت توقیف یا مزایده دارند؛ با این حال، ابهاماتی مانند مستثنیات دین، رضایت مالک، یا رسمی بودن اسناد می‌توانند این مسیر را با چالش همراه سازند. در این مقاله، به‌صورت گام‌به‌گام و جامع، تمامی جنبه‌های حقوقی و قضایی توقیف سرقفلی برای مهریه و در سایر محکومیت‌های مالی را بررسی می‌کنیم.
توقیف سرقفلی و حق کسب و پیشه در محکومیت‌های مالی
در دنیای حقوق، یکی از ابزارهای کاربردی برای اجرای احکام مالی، توقیف اموالی است که از منظر قانون دارای ارزش اقتصادی محسوب می‌شوند. یکی از این دارایی‌ها که در دعاوی مربوط به بدهی‌های مالی، مهریه، مطالبه وجه و سایر مطالبات حقوقی مطرح می‌شود، حق سرقفلی و حق کسب و پیشه است. این حقوق در قوانین ایران به‌عنوان «حقوق مالی» شناخته می‌شوند و در صورت وجود شرایط خاص، می‌توان آنها را توقیف کرد.
📌 تعریف قانونی سرقفلی
سرقفلی در قوانین ایران، حقی مالی است که برای مستأجر یا دارنده ملک تجاری ایجاد می‌شود و به دلیل موقعیت ملک، شهرت کسب‌وکار و سابقه بهره‌برداری از محل، دارای ارزش اقتصادی مستقل است.
بر اساس قانون روابط موجر و مستأجر مصوب سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۷۶، سرقفلی قابل نقل و انتقال است و همین ویژگی باعث شده که بتوان آن را مانند سایر دارایی‌ها در قبال بدهی‌ها توقیف کرد.
⚖️ زمانی که توقیف سرقفلی ممکن می‌شود
بر اساس قانون، توقیف سرقفلی تنها در صورتی ممکن است که موارد زیر محقق شده باشد:
- وجود محکومیت مالی قطعی: یعنی رأی دادگاه در مورد بدهی یا مهریه صادر شده و اجراییه ثبت یا قضایی صادر گردیده باشد.
- مالکیت رسمی: بدهکار باید مالک رسمی سرقفلی باشد یا این حق از طریق سند رسمی به او منتقل شده باشد.
- قابلیت انتقال: در قرارداد اجاره باید اجازه انتقال به غیر وجود داشته باشد، یا مالک ملک رضایت خود را برای انتقال حق سرقفلی اعلام کند.
این شرایط مبنای اصلی درخواست توقیف در اجرای احکام یا ثبت اسناد است و بدون آنها، توقیف سرقفلی به نتیجه نمی‌رسد.
نکته:
📝 در بسیاری از دعاوی، توقیف سرقفلی به عنوان «ضمانت اجرای حکم» انجام می‌شود، یعنی حتی قبل از صدور حکم نهایی، دادگاه با قرار تأمین خواسته، اجازه توقیف موقت آن را صادر می‌کند تا از انتقال یا پنهان‌سازی اموال توسط بدهکار جلوگیری شود.
شرایط قانونی توقیف سرقفلی برای مهریه و سایر مطالبات مالی
توقیف سرقفلی برای مهریه یا بدهی های مالی، تنها در صورتی امکان‌پذیر است که شرایط مشخصی از نظر مالکیت، حقوق طرفین قرارداد اجاره، و الزامات قانونی مهیا باشد. بدون رعایت این الزامات، نه‌تنها امکان توقیف وجود ندارد، بلکه اقدامات انجام‌شده ممکن است با اعتراض قانونی مواجه شود یا با حقوق موجر و اشخاص ثالث در تعارض قرار گیرد.
⚖️ شرط اول: وجود حکم قطعی یا اجراییه
اولین پیش‌شرط برای امکان توقیف سرقفلی، وجود یک حکم قطعی در خصوص بدهی (اعم از مهریه، وجه نقد یا سایر تعهدات مالی) است. در مورد مهریه، حکم می‌تواند:
-
توسط دادگاه خانواده صادر شود، یا در قالب اجراییه از دفترخانه‌ای که سند ازدواج ثبت شده، به واحد اجرای ثبت ابلاغ شود.
در هر دو حالت، وجود حکم یا اجراییه رسمی و معتبر، لازمه ورود به مرحله توقیف است.
📝 شرط دوم: مالکیت رسمی یا انتقال قانونی سرقفلی
اگر زوج یا بدهکار مالک رسمی سرقفلی باشد، یا این حق از طریق سند رسمی به او منتقل شده باشد، توقیف آن امکان‌پذیر خواهد بود. اما در صورتی که انتقال به‌صورت عادی (بدون سند رسمی) یا شفاهی انجام شده باشد، ادارات ثبت و دادگاه‌ها چنین ادعایی را برای توقیف نمی‌پذیرند.
📌 شرط سوم: اجازه انتقال به غیر
در بسیاری از قراردادهای اجاره، حق انتقال منافع ملک و سرقفلی به دیگری از مستأجر سلب شده است. اگر چنین بندی در قرارداد وجود داشته باشد، حتی در صورت محکومیت مستأجر به توقیف اموال برای مهریه، امکان مزایده یا فروش سرقفلی وجود نخواهد داشت مگر با رضایت مالک.
در مقابل، اگر انتقال به غیر مجاز بوده یا موجر رضایت خود را اعلام کرده باشد، توقیف و مزایده سرقفلی از طریق اجرای احکام یا اجرای ثبت امکان‌پذیر خواهد بود.
نکته کاربردی:
🔍 توقیف سرقفلی به معنای فروش فوری آن نیست. در بسیاری از موارد، سرقفلی توقیف می‌شود اما مزایده و انتقال آن نیازمند طی مراحل قانونی و تأیید دادگاه است.
آیا مغازه یا سرقفلی مرد برای مهریه قابل توقیف است؟
یکی از رایج‌ترین پرسش‌هایی که در پرونده‌های مطالبه مهریه مطرح می‌شود این است که آیا زوجه می‌تواند مغازه یا سرقفلی همسر خود را بابت مهریه توقیف کند؟ پاسخ به این سؤال، بستگی به مالکیت زوج، وضعیت حقوقی ملک و سرقفلی، و همچنین قرارداد اجاره دارد.
✅مالکیت زوج؛ شرط اول و مهم‌ترین عامل
در صورتی که مغازه یا حق سرقفلی در مالکیت شخصی زوج باشد، زوجه می‌تواند آن را معرفی و از دادگاه یا اداره ثبت، درخواست توقیف آن را برای وصول مهریه ارائه دهد. این مالکیت ممکن است شامل:
- ملک تجاری همراه با سرقفلی باشد (مالکیت عین و منافع)
- یا فقط حق سرقفلی مستقل (بدون مالکیت ملک)
در هر دو حالت، اگر زوج مالک رسمی آن دارایی باشد و سند رسمی ارائه شود، امکان توقیف وجود دارد.
❌شرایطی که مانع توقیف مغازه می‌شود
در صورتی که:
- ملک یا سرقفلی به نام شخص دیگری باشد
- یا زوج فقط مستأجر ساده بدون حق سرقفلی باشد
- یا انتقال سرقفلی به‌صورت عادی و بدون سند رسمی انجام شده باشد
در این شرایط، زوجه نمی‌تواند توقیف را به‌صورت رسمی از طریق مراجع حقوقی پیگیری کند.
📌نکته مهم: مغازه عین است، سرقفلی منفعت
باید توجه داشت که توقیف «مغازه» با توقیف «سرقفلی» متفاوت است. ممکن است زوج مالک عین ملک (مغازه) باشد یا فقط دارنده حق سرقفلی آن باشد. در هر حالت، توقیف بستگی به مالکیت یا حقوق قانونی وی دارد.
❗ جمع‌بندی این بخش
در پاسخ کوتاه به سوال آیا مغازه یا سرقفلی مرد برای مهریه قابل توقیف است باید گفت بله، اگر مغازه یا سرقفلی به‌نام زوج باشد، می‌توان آن را برای مهریه توقیف کرد. اما اگر مستندات قانونی مالکیت یا امکان انتقال وجود نداشته باشد، این امر با مانع قانونی مواجه خواهد شد.
شرایط و محدودیت ها در توقیف سرقفلی
توقیف سرقفلی تنها وابسته به وجود بدهی نیست؛ بلکه روابط قراردادی میان مستأجر (زوج بدهکار) و موجر (مالک ملک) نیز نقش تعیین‌کننده‌ای در امکان توقیف و مزایده آن دارند. در این بخش به عوامل حقوقی کلیدی مانند رضایت مالک، شرایط قرارداد اجاره و حدود اختیارات مستأجر در انتقال سرقفلی می‌پردازیم.
📌 نقش قرارداد اجاره در امکان توقیف و مزایده
بسیاری از قراردادهای اجاره، خصوصاً قراردادهای منعقده طبق قانون روابط موجر و مستأجر سال ۱۳۵۶ یا ۱۳۷۶، شامل بندهایی هستند که حق انتقال سرقفلی به دیگران را از مستأجر سلب می‌کنند.
اگر در قرارداد اجاره ذکر شده باشد که مستأجر حق انتقال منافع (از جمله سرقفلی) به غیر را ندارد، آنگاه حتی اگر توقیف انجام شود، مزایده آن بدون رضایت موجر فاقد وجاهت قانونی است.
🚫 سرقفلی به عنوان حق تبعی
سرقفلی یک حق تبعی نسبت به منافع عین مستأجره است، نه مستقل از آن. به‌همین دلیل:
- مزایده و انتقال سرقفلی، بدون امکان انتقال منافع، ممکن نیست.
- یعنی اگر مستأجر (زوج بدهکار) قرارداد اجاره نداشته باشد یا مدت اجاره تمام شده باشد، عملاً انتقال سرقفلی فاقد معناست.
📝 رضایت مالک؛ شرط اساسی در انتقال
در رویه قضایی و ثبتی، بدون رضایت مالک اصلی ملک تجاری، سرقفلی قابل انتقال نیست. حتی اگر زوجه موفق به توقیف سرقفلی شود، مزایده و انتقال آن به خریدار نهایی تنها در صورتی ممکن است که:
- یا در قرارداد اجاره حق انتقال صراحتاً آمده باشد
- یا مالک به‌صورت جداگانه و کتبی رضایت خود را اعلام کند
بدون تحقق این شرایط، انتقال سرقفلی ناقص و قابل اعتراض از سوی مالک خواهد بود. این موضوع در نظریه‌های مشورتی متعدد و همچنین رأی وحدت رویه شورای عالی ثبت تأکید شده است که:
مزایده سرقفلی بدون رضایت مالک، به دلیل تضییع حقوق اشخاص ثالث، فاقد اعتبار است.
🔍مثال کاربردی:
فرض کنید زوج مستأجر مغازه‌ای است و دارای سرقفلی نیز هست، اما در قرارداد اجاره تصریح شده که حق انتقال به غیر ندارد. در این حالت، توقیف سرقفلی ممکن است ثبت شود، اما مزایده آن بدون اجازه مالک، غیرقانونی خواهد بود.
🚫 عدم وجود سند رسمی برای سرقفلی
یکی از موانع جدی در توقیف سرقفلی، نبود سند رسمی مالکیت یا انتقال آن به بدهکار است. طبق مواد ۲۲، ۴۶، ۴۷ و ۴۸ قانون ثبت، اسناد عادی در مورد املاک و حقوق مالی قابل استناد برای توقیف رسمی نیستند. بنابراین، اگر زوج یا محکوم‌علیه فقط با قولنامه یا قرارداد عادی صاحب سرقفلی شده باشد، نه دادگاه و نه اداره ثبت آن را برای توقیف نمی‌پذیرند.
📝 موانع در املاک مشاعی
در املاک مشاعی، فقط قدرالسهم سرقفلی متعلق به محکوم‌علیه قابل توقیف است. مزایده و انتقال سرقفلی به طور کامل، بدون رضایت همه مالکین مشاع، غیرممکن است.
مراحل توقیف سرقفلی از طریق دادگاه یا اجرای ثبت
توقیف سرقفلی، برخلاف تصور عمومی، فرآیندی ساده و فوری نیست و نیازمند طی مراحل مشخص و قانونی است. این مراحل ممکن است از طریق اجرای ثبت اسناد رسمی یا واحد اجرای احکام دادگاه انجام شوند که هرکدام ضوابط خاص خود را دارند. در ادامه به‌تفکیک، هر مسیر حقوقی را بررسی می‌کنیم.
⚖️ توقیف سرقفلی از طریق اجرای ثبت
زوجه می‌تواند با مراجعه به دفترخانه‌ای که سند ازدواج رسمی در آن تنظیم شده، تقاضای صدور اجراییه برای وصول مهریه را مطرح کند. در این مسیر:
- دفترخانه اجراییه صادر می‌کند و آن را به اداره ثبت محل ارسال می‌کند.
- زوجه باید دارایی‌های زوج، ازجمله سرقفلی دارای سند رسمی را معرفی کند.
- اداره ثبت پس از بررسی و استعلام از واحد ثبتی، دستور توقیف سرقفلی را صادر می‌کند.
- توقیف در دفاتر بازداشتی ثبت می‌شود و به دفترخانه‌ها اطلاع داده می‌شود تا از نقل و انتقال جلوگیری شود.
📝 نکته مهم: در صورت نبود سند رسمی برای سرقفلی، اجرای ثبت نمی‌تواند آن را توقیف کند.
📌 توقیف سرقفلی از طریق دادگاه و اجرای احکام
در صورتی که زوجه دعوای مهریه را از طریق دادگاه خانواده پیگیری کرده باشد، پس از صدور حکم قطعی محکومیت زوج، می‌تواند از اجرای احکام درخواست توقیف سرقفلی کند. این مراحل شامل:
- صدور اجراییه توسط دادگاه پس از قطعیت رأی
- معرفی دقیق سرقفلی و ملک تجاری توسط زوجه
- استعلام از ثبت توسط اجرای احکام و صدور دستور توقیف
- ابلاغ به مالک و دفترخانه‌ها و منع نقل و انتقال
📌 همچنین، زوجه می‌تواند پیش از طرح دعوی یا در ابتدای آن، تقاضای «تأمین خواسته» دهد تا از همان ابتدا، سرقفلی توقیف موقت شود و از انتقال آن توسط زوج جلوگیری گردد.
نکته:
🔍 طبق ماده ۸۷ و ۸۸ قانون اجرای احکام مدنی، در صورت توقیف طلب یا حق مالی نزد شخص ثالث (مثلاً مالک ملک تجاری)، وی موظف است مطابق دستور اجرای احکام عمل کرده و از انتقال آن حق خودداری کند؛ در غیر این صورت، مسئول جبران خسارت است.
نظریات مشورتی، آراء وحدت رویه و اختلاف‌نظرها در توقیف سرقفلی
با توجه به پیچیدگی‌های قانونی پیرامون توقیف و مزایده سرقفلی، نهادهای حقوقی از جمله اداره کل حقوقی قوه قضائیه و شورای عالی ثبت بارها در قالب نظریات مشورتی یا آراء وحدت رویه، نظرات تفسیری ارائه کرده‌اند. این دیدگاه‌ها در برخی موارد با یکدیگر همسو و در مواردی نیز دارای اختلاف هستند. در این بخش، به بررسی مهم‌ترین آنها می‌پردازیم.
✅ نظریه مشورتی 4740/7 مورخ ۱۳۸۰/۰۵/۱۱
در این نظریه تأکید شده که:
«توقیف سرقفلی توسط اجرای ثبت مجاز است، ولی از آنجا که حق سرقفلی یک حق معلق و وابسته به تحقق شرایط خاص است، تا زمانی که منجز و قطعی نشده، امکان انجام عملیات اجرایی (مانند مزایده) وجود ندارد.»
🔍 تحلیل: اجرای توقیف ممکن است ثبت شود، اما فروش آن باید منوط به تحقق شرایط مالکیت و قابلیت انتقال باشد.
✅ نظریه مشورتی ۲۲۲۲/۹۶/۷ مورخ ۱۳۹۶/۰۹/۲۰
این نظریه درباره توقیف سرقفلی در دعاوی مهریه صراحت دارد:
«سرقفلی و نیز حق کسب و پیشه، حقوق مالی محسوب می‌شوند و قابلیت توقیف دارند. اما در صورتی که مستأجر حق انتقال نداشته باشد یا موجر راضی نباشد، فروش یا مزایده آن تنها با رضایت مالک امکان‌پذیر است.»
📌 نکته کلیدی: سرقفلی فی‌نفسه قابل توقیف است، اما مزایده آن وابسته به رضایت موجر و مفاد قرارداد اجاره است.
⚖️ رأی وحدت رویه شورای عالی ثبت – مورخ ۱۳۷۱/۰۷/۱۲
در یکی از آرای مهم، شورای عالی ثبت تصریح کرد:
«مزایده و فروش سرقفلی، بدون رضایت مالک، مغایر با حقوق اشخاص ثالث بوده و فاقد وجاهت قانونی است. حتی اگر توقیف انجام شده باشد، انتقال آن بدون جلب رضایت مالک، باطل است.»
📝 در نتیجه، هیأت نظارت، نظریه اجرای ثبت مبنی بر امکان فروش را رد و رأی را فسخ کرد.
اختلاف نظر حقوقی میان دو گروه:
-
گروه اکثریت: توقیف سرقفلی و حتی مزایده آن را با رعایت شرایط (وجود سند رسمی، رضایت مالک و حق انتقال در قرارداد) مجاز می‌دانند.
این دیدگاه با نظریات مشورتی و رویه قضایی هماهنگ است. -
گروه اقلیت: معتقدند سرقفلی، خصوصاً در صورت تخلف مستأجر یا صدور حکم تخلیه، قابلیت توقیف ندارد؛ زیرا حقی باقی نمی‌ماند تا موضوع مزایده باشد.
🔍 جمع‌بندی حقوقی: نظر گروه اکثریت، منطقی‌تر و نزدیک‌تر به اصول قانونی است، به شرط رعایت دقیق مفاد قانونی و ملاحظات حقوق اشخاص ثالث.
آیا سرقفلی جزء مستثنیات دین است؟ بررسی دیدگاه‌ها و رویه‌ها
یکی از دفاعیات رایج بدهکاران در دعاوی مالی، به‌ویژه در موضوع مهریه، استناد به «مستثنیات دین» است. مستثنیات دین به اموالی گفته می‌شود که برای تأمین حداقل نیازهای معیشتی بدهکار ضروری هستند و قانون اجازه توقیف آنها را نمی‌دهد. اما آیا سرقفلی نیز در این دسته قرار می‌گیرد؟
🔍 تعریف مستثنیات دین
ماده ۲۴ قانون اجرای احکام مدنی فهرستی از مستثنیات دین را ارائه می‌دهد، مانند:
-
منزل مسکونی متناسب با شأن
-
ابزار کار
-
وسایل ضروری زندگی
هدف از این قانون، حفظ کرامت انسانی و حداقل معیشت فرد بدهکار است.
📌 وضعیت سرقفلی در برابر مستثنیات دین
سرقفلی، برخلاف تصور برخی بدهکاران، جزو مستثنیات دین محسوب نمی‌شود. دلایل این امر به‌شرح زیر است:
-
سرقفلی یک حق مالی قابل نقل و انتقال است، نه ابزار کار روزانه.
-
حتی اگر محل کسب فرد باشد، در فهرست قانونی مستثنیات نیامده است.
-
نظریات مشورتی متعدد تأکید دارند که سرقفلی قابلیت توقیف دارد و قابل استناد به عنوان معاف از توقیف نیست.
📝 نظریه اداره حقوقی قوه قضاییه
در نظریه‌های متعدد از جمله نظریه ۲۲۲۲/۹۶/۷ و ۴۷۴۰/۷ آمده است:
«سرقفلی یا حق کسب و پیشه، جزء حقوق مالی بوده و قابلیت توقیف دارد؛ مگر آنکه با سند رسمی ثابت شود که مورد معامله یا منافع آن در زمره مستثنیات دین است که در عمل چنین امری نسبت به سرقفلی بعید و استثنایی است.»
نکته مهم:
حتی اگر بدهکار ادعا کند که سرقفلی تنها منبع درآمد اوست، این موضوع فقط ممکن است در ارزیابی دادگاه برای تعیین نحوه پرداخت تأثیرگذار باشد، نه در اصل امکان توقیف.
✅جمع‌بندی:
سرقفلی:
-
✔️ حق مالی قابل توقیف است
-
❌ در فهرست مستثنیات دین قرار ندارد
-
❌ قابل استناد برای فرار از پرداخت مهریه یا محکومیت مالی نیست
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون توقیف سرقفلی برای مهریه و محکومیت های مالی که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ سلام، آیا می‌توان مغازه‌ای که سرقفلی دارد و شریک هم دارد، توقیف کرد تا زندانی آزاد شود؟
✅ بله، سرقفلی مغازه‌ها به‌طور کلی قابل توقیف هستند، حتی اگر شراکتی باشند. اما توقیف فقط به اندازه سهم محکوم‌علیه انجام می‌شود. توصیه می‌شود برای جزئیات و ملاحظات قانونی، با وکیل مشورت کنید.
❓ سلام، برای توقیف سرقفلی مغازه به‌خاطر مهریه چگونه باید اقدام کنم؟
✅ ابتدا باید مالکیت رسمی سرقفلی توسط زوج اثبات شود. سپس از طریق دفترخانه ازدواج یا دادگاه خانواده، اجراییه مهریه صادر و درخواست توقیف از طریق اجرای ثبت یا اجرای احکام قضایی پیگیری شود.
❓ سلام، همسرم یک سال است که مرا بدون دلیل رها کرده و در حال حاضر ما هنوز در عقد هستیم. درخواست مهریه دادم اما تنها دارایی او نیم دانگ از شش دانگ یک مغازه است. آیا می‌توان سرقفلی این مغازه را توقیف کرد؟
✅ بله، اگر زوج در سرقفلی مغازه سهم دارد، حتی نیم دانگ، می‌توانید برای توقیف همان سهم اقدام کنید. البته مستندات رسمی مالکیت باید به مرجع مربوط ارائه شود.
❓ درود، پدرم مغازه‌ای با سرقفلی دارد که دو برادر ناتنی‌ام از آن استفاده می‌کنند. آیا می‌شود این مغازه را توقیف و به فروش گذاشت، با توجه به اینکه محل کسب و کار است؟
✅ سرقفلی قابل توقیف است، اما برای فروش و مزایده، شرایط مالکیت، نوع استفاده، و رضایت مالک عین باید بررسی شود. توصیه می‌شود با وکیل مشورت شود تا تعارض منافع بررسی گردد.
❓ آیا می‌توان پس از تقسیط مهریه، سرقفلی مغازه را توقیف کرد؟
✅ اگر تقسیط مهریه به‌صورت قطعی در دادنامه آمده باشد و پرداخت‌ها ادامه داشته باشد، معمولاً امکان توقیف جدید وجود ندارد. مگر اینکه اقساط پرداخت نشود یا دادگاه شرایط خاصی تعیین کرده باشد.
❓ سلام، همسرم مغازه‌ای با سرقفلی دارد و آن را اجاره داده است و خودش مغازه دیگری اجاره کرده که محل درآمدش است. آیا می‌توانم آن را توقیف کنم؟
✅ بله، اگر سرقفلی به‌نام او باشد و انتقال آن قانونی باشد، می‌توانید برای توقیف اقدام کنید. اجاره دادن مغازه مانعی برای توقیف نیست؛ مهم مالکیت و امکان انتقال رسمی آن است.