تفاوت فسخ و منفسخ در قرارداد و معاملات به زبان ساده

تفاوت فسخ و منفسخ از نظر نحوه و مراحل اجرا

یکی از تفاوت‌های مهم میان فسخ و منفسخ، مربوط به نحوه اجرا و مراحل قانونی انحلال قرارداد است. بسیاری از افراد تصور می‌کنند صرف درج یک شرط در قرارداد، یا وقوع یک اتفاق، برای فسخ یا منفسخ شدن آن کافی است؛ در حالی که هرکدام از این دو سازوکار، مسیر قانونی خاص خود را دارد و عدم رعایت این مراحل، می‌تواند قرارداد را همچنان معتبر نگاه دارد یا دعوا را از نظر شکلی باطل کند.

✅فسخ چگونه اجرا می‌شود؟

 در مورد فسخ، فردی که حق فسخ دارد باید مراحل زیر را طی کند:

1. تحقق شرط یا خیار فسخ: باید ابتدا بررسی شود که شرایط فسخ فراهم شده یا خیر؛ برای مثال، چک برگشت خورده یا مورد معامله معیوب بوده است.

2. اعلام رسمی فسخ به طرف مقابل: معمولاً از طریق ارسال اظهارنامه حقوقی، پیام رسمی یا حتی دادخواست فسخ.

3. ثبت یا تنظیم فسخ (در موارد خاص): در قراردادهای رسمی مانند مبایعه‌نامه‌های املاک، گاهی فسخ باید در سامانه ثبت شود یا به صورت مکتوب اعلام گردد.

4. طرح دعوا در صورت اختلاف: اگر طرف مقابل فسخ را نپذیرد، دعوای تنفیذ فسخ قرارداد در دادگاه طرح می‌شود. دادگاه شرایط فسخ را بررسی کرده و در صورت صحت، حکم به تنفیذ فسخ می‌دهد.

 فسخ بدون اعلام و اثبات، فاقد اثر حقوقی است و می‌تواند موجب ابطال ادعای شما شود.

✅منفسخ چگونه اجرا می‌شود؟

 انفساخ یا منفسخ شدن، بر خلاف فسخ، نیازی به طی مراحل رسمی یا اقدام طرفین ندارد، اما در برخی موارد به منظور استناد قانونی، باید تأیید دادگاه اخذ شود:

1. وقوع حادثه یا تحقق شرط فاسخ: مانند فوت یکی از طرفین در عقد وکالت، یا شرط بازگشت چک در قرارداد.

2. عدم نیاز به اقدام رسمی برای انحلال: قرارداد به صورت خودکار و بلافاصله پس از تحقق شرط، منفسخ می‌شود.

3. طرح دعوای اعلام تأیید انفساخ: اگر قصد دارید از آثار حقوقی انفساخ استفاده کنید (مثلاً فروش مجدد ملک)، باید در دادگاه دعوای تأیید انفساخ طرح کنید. دادگاه در این‌جا فقط صحت وقوع انفساخ را بررسی می‌کند، نه ماهیت آن.

4. عدم نیاز به تنفیذ دادگاه: برخلاف فسخ، انفساخ نیازی به حکم «تنفیذ» ندارد، چون از قبل رخ داده است.

✅ جمع‌بندی تفاوت مراحل اجرا در جدول

تفاوت آثار فسخ و انفساخ در حقوق قراردادها

هرچند که فسخ و انفساخ هر دو موجب پایان یافتن قرارداد می‌شوند، اما آثاری که پس از تحقق هر یک بر روابط حقوقی طرفین مترتب می‌شود، ممکن است تفاوت‌هایی در اجرا و مسئولیت‌های بعدی ایجاد کند. این تفاوت‌ها به ویژه در دعاوی مربوط به بازگشت اموال، جبران خسارت و انتقال‌های بعد از انحلال قرارداد، اهمیت پیدا می‌کنند.

✅ زمان شروع آثار

در فسخ، آثار حقوقی از زمان اعمال اراده فسخ توسط دارنده حق شروع می‌شود. یعنی تا زمانی که شخص دارای حق فسخ، اقدام رسمی برای فسخ انجام ندهد، قرارداد همچنان معتبر باقی می‌ماند.

اما در انفساخ، چون انحلال قرارداد خودبه‌خود و به محض تحقق شرط یا حادثه رخ می‌دهد، آثار آن نیز از همان لحظه وقوع شرط یا حادثه شروع می‌شود، نه از زمانی که دادگاه رأی صادر کند یا یکی از طرفین اطلاع دهد.

✅ امکان بازگشت به حالت قبل

در هر دو مورد، اگر اموالی میان طرفین رد و بدل شده باشد، اصل بر این است که باید بازگردانده شود یا تکلیف آن تعیین گردد. اما در انفساخ، چون ممکن است انحلال بدون اطلاع طرفین اتفاق افتاده باشد، گاهی بازگشت به وضعیت قبل نیازمند بررسی دقیق‌تری توسط دادگاه است.

✅ امکان معامله مجدد بر موضوع قرارداد

در فسخ، چون اعمال ارادی است، طرف دارنده حق می‌تواند در صورت عدم استفاده از فسخ، قرارداد را حفظ کند. در نتیجه، اگر مال موضوع قرارداد پیش از اعمال فسخ به دیگری منتقل شده باشد، بسته به شرایط، ممکن است همچنان قرارداد معتبر بماند.

در انفساخ، چون قرارداد فوراً منحل شده است، حتی اگر طرفین از آن مطلع نشده باشند، از زمان وقوع انفساخ، دیگر نمی‌توانند با استناد به آن، اقدام حقوقی انجام دهند. هرگونه معامله‌ای بعد از انفساخ، در صورت اطلاع شخص ثالث، ممکن است قابل ابطال یا غیرنافذ تلقی شود.

✅ تأثیر بر مسئولیت‌های قراردادی

پس از فسخ یا انفساخ، تمام تعهدات آتی طرفین ساقط می‌شود. در فسخ، طرفی که حق فسخ دارد، می‌تواند با چشم‌پوشی از حق خود، قرارداد را ادامه دهد. ولی در انفساخ، چون قرارداد قهراً پایان یافته، هیچ‌یک از طرفین نمی‌تواند به مفاد آن استناد کند یا استمرار آن را مطالبه نماید.

✅ قابلیت اسقاط و اختیار

• فسخ قابل اسقاط است؛ یعنی دارنده حق فسخ می‌تواند از آن صرف‌نظر کند.
• انفساخ قابل اسقاط نیست؛ چون به‌محض تحقق، عقد منفسخ شده و اراده طرفین هیچ نقشی در آن ندارد.

📝 بنابراین، گرچه فسخ و انفساخ هر دو به پایان قرارداد منجر می‌شوند، اما نقطه آغاز آثار، نقش اراده، امکان کنترل و پیگیری حقوقی در آن‌ها تفاوت دارد و توجه به این اختلافات برای جلوگیری از ضررهای حقوقی ضروری است.

تفاوت در طرح دعوا و نقش دادگاه

در نظام حقوقی ایران، اعمال هر نوع انحلال قرارداد اعم از فسخ یا منفسخ، در مواردی که محل اختلاف باشد یا آثار حقوقی آن مورد تردید قرار گیرد، نیازمند مراجعه به دادگاه است. با این حال، نقش دادگاه در فسخ و منفسخ تفاوت مهمی دارد؛ این تفاوت‌ها در نوع دعوا، عنوان خواسته، نحوه رسیدگی و اثر رأی دادگاه کاملاً مشهود است.

✅ دعوای فسخ: نیازمند تنفیذ از سوی دادگاه

در فسخ، چون یک طرف قرارداد مدعی است که به‌درستی از حق فسخ خود استفاده کرده، باید این اقدام از سوی دادگاه تأیید (تنفیذ) شود. یعنی دادگاه وارد ماهیت فسخ می‌شود و بررسی می‌کند که:

• آیا حق فسخی وجود داشته است؟

• آیا شرایط تحقق آن فراهم بوده؟

• آیا اعلام اراده به‌صورت صحیح صورت گرفته؟

📌 در صورتی که دادگاه این شرایط را تأیید کند، حکم به تنفیذ فسخ صادر می‌شود. بدون این تنفیذ، اعمال فسخ از نظر حقوقی ممکن است بی‌اثر تلقی شود.

✅ دعوای انفساخ: صرفاً نیازمند اعلام و تأیید وقوع

در انفساخ، چون عقد به‌طور خودکار و به‌محض تحقق شرط قانونی یا قراردادی منحل می‌شود، نیازی به تنفیذ دادگاه نیست. اما در مواردی که یکی از طرفین انکار کند که انفساخ رخ داده، طرف دیگر باید برای اثبات آن، دعوای تأیید انفساخ در دادگاه طرح کند.

📌 تفاوت اصلی در اینجاست که:

• در فسخ، دادگاه وارد بررسی درستی اقدام فسخ‌کننده می‌شود.

• در انفساخ، دادگاه فقط بررسی می‌کند که شرط یا واقعه موجب انفساخ رخ داده یا نه.

🔍 به عبارت دیگر، در دعوای انفساخ، دادگاه فقط نقش اعلامی دارد، نه تأسیسی؛ چون انفساخ از قبل اتفاق افتاده است.

✅ مرجع صالح برای رسیدگی

در هر دو حالت، دادگاه عمومی حقوقی محل وقوع عقد یا محل اقامت خوانده، صلاحیت رسیدگی دارد. شورای حل اختلاف در این زمینه صلاحیتی ندارد، زیرا ماهیت این دعاوی پیچیده و گاه با ارزش مالی بالاست.

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون فسخ و انفساخ قرارداد را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:

❓وکالت تام و بلاعزل در صورت فوت موکل چه وضعیتی پیدا می‌کند؟
✅ وکالت تام و بلاعزل با فوت موکل منفسخ می‌شود؛ به این معنا که عقد وکالت به‌طور خودکار و قهری پایان می‌یابد و دیگر اعتباری ندارد، حتی اگر وکالت‌نامه به‌صورت بلاعزل تنظیم شده باشد.

❓در صورت ذکر کلمه انفساخ یا منفسخ در اجاره‌نامه یا قرارداد خرید و فروش ملک و برقرار شدن شرایط انفساخ، مثل پاس نشدن چک یا عدم پرداخت اجاره، آیا لازم است حکم فسخ از دادگاه دریافت شود یا ملک به صورت خودکار قابل واگذاری به دیگری می‌گردد؟
✅ با اینکه قرارداد در این شرایط منفسخ شده تلقی می‌شود، اما برای واگذاری رسمی و قانونی ملک یا اعمال آثار حقوقی، معمولاً باید حکم تأیید انفساخ از دادگاه دریافت شود. واگذاری خودکار بدون تأیید قضایی، از نظر حقوقی ممکن است محل اشکال باشد.

❓معامله‌ای انجام دادم که در آن نوشته شده در صورت پاس نشدن چک، قرارداد به صورت یک‌طرفه منفسخ می‌باشد. الان سوالم این است که آیا انفساخ صورت گرفته یا فسخ؟
✅ در چنین شرایطی، چون در متن قرارداد شرط فاسخ گنجانده شده است، با برگشت چک، قرارداد منفسخ تلقی می‌شود. این نوع انحلال، قهری و خودکار است و نیازی به اراده یا اقدام طرف مقابل برای فسخ ندارد.

❓در صلح عمری با حق فسخ یک‌جانبه و مادام‌العمر، اگر متصالح زودتر فوت کند، آیا مصالح می‌تواند از حق فسخ استفاده کند و صلح را فسخ کند؟
✅ بله، اگر مصالح در قرارداد صلح، دارای حق فسخ یک‌جانبه و مادام‌العمر باشد، حتی در صورت فوت متصالح، همچنان می‌تواند از حق فسخ خود استفاده کند و صلح را منحل نماید.

❓ماشینی خریدیم و در هنگام تعویض پلاک گفتند که موتور تعویضی است و شماره ندارد. الان باید چکار کنم؟ چگونه می‌توانم معامله را فسخ کنم؟
✅ این مورد مشمول خیار عیب است. شما می‌توانید با استناد به وجود نقص فنی پنهان در موضوع معامله، از دادگاه درخواست فسخ قرارداد نمایید. بهتر است برای طرح دعوا، با وکیل متخصص در امور قراردادها مشورت کنید تا مراحل حقوقی با دقت و سرعت بیشتری طی شود.