در نظام حقوقی ایران، قراردادها نقش بنیادینی در تنظیم روابط افراد جامعه ایفا میکنند. برخی از این قراردادها مانند عقد بیع، اجاره یا رهن، شناختهشدهترند؛ اما برخی دیگر، علیرغم کاربرد گسترده در زندگی روزمره، کمتر مورد توجه قرار گرفتهاند و ممکن است مفاهیم آنها برای عموم مردم ناشناخته باشد. عقد عاریه و عقد ودیعه دو نمونه از این قراردادها هستند که غالباً در روابط دوستانه، خانوادگی یا کاری شکل میگیرند و گاهی بهاشتباه به جای یکدیگر استفاده میشوند.
به عنوان مثال، ممکن است شخصی خودروی خود را برای چند روز در اختیار دوستش قرار دهد تا از آن استفاده کند و یا کیف پولی را برای چند ساعت نزد همکارش به امانت بگذارد. در نگاه اول هر دو این رفتارها «امانتگذاری» تلقی میشوند؛ اما از منظر حقوقی، یکی میتواند مشمول عقد عاریه و دیگری عقد ودیعه باشد.
شناخت دقیق تفاوتها و شباهتهای میان این دو عقد، بهویژه برای افرادی که قصد دارند مالی را به دیگری بسپارند یا از مال دیگری استفاده کنند، بسیار ضروری است. زیرا هر یک از این عقود آثار حقوقی متفاوتی از جمله در زمینه مسئولیتها، فسخ، ضمانت اجرا و نحوه بازگرداندن مال دارند. در این مقاله، ضمن ارائه تعریفی جامع از هر دو عقد، به بررسی و مقایسه حقوقی آنها پرداخته میشود تا مخاطب بتواند با دیدی روشن و آگاهانه در روابط قراردادی خود اقدام نماید.
عقد عاریه چیست و چه ویژگیهایی دارد؟
عقد عاریه یکی از عقود معین در قانون مدنی ایران است که در ماده ۶۳۵ بهروشنی تعریف شده است. بر اساس این ماده، عاریه عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین به طرف دیگر اجازه میدهد که از عین مال او بهطور مجانی منتفع شود. به عبارت سادهتر، شخصی مالی را در اختیار دیگری قرار میدهد تا بدون پرداخت هیچگونه هزینهای، از آن استفاده کند و سپس آن را عیناً بازگرداند.
در این تعریف چند عنصر کلیدی وجود دارد:
-
عین مال: یعنی مال باید بهصورت فیزیکی و مشخص وجود داشته باشد.
-
انتفاع: استفاده از مال، نه تملک آن.
-
مجانی بودن: هیچ وجه یا عوضی در ازای استفاده دریافت نمیشود.
📌 معیر و مستعیر چه نقشی دارند؟
در عقد عاریه، طرفین اصطلاحات خاصی دارند:
-
معیر: کسی است که مال خود را به دیگری میدهد.
-
مستعیر: کسی است که مال را برای استفاده موقت دریافت میکند.
مهمترین تعهد مستعیر این است که پس از پایان مدت یا استفاده مورد توافق، عین مال را بازگرداند. به این دلیل، فقط اموالی میتوانند موضوع عقد عاریه قرار گیرند که با استفاده از بین نروند. مثلاً نمیتوان مواد غذایی یا پول را عاریه داد، چون با استفاده، ماهیت آنها از بین میرود. اما خودرو، کتاب یا ابزارآلات میتوانند موضوع عاریه باشند.
📌 شرایط صحت و جایز بودن عاریه
مانند سایر عقود، برای صحت عقد عاریه، شرایط ماده ۱۹۰ قانون مدنی باید رعایت شود:
- قصد و رضایت طرفین
- اهلیت قانونی معیر و مستعیر
- موضوع معین و قابل استفاده
- جهت مشروع
همچنین عقد عاریه از جمله عقود جایز محسوب میشود؛ یعنی هر یک از طرفین میتوانند هر زمان که بخواهند آن را فسخ کنند. علاوه بر این، با فوت یا حجر هر یک از طرفین، عقد منفسخ میشود.
این ویژگیها، عقد عاریه را به قراردادی موقت، انعطافپذیر و مبتنی بر اعتماد متقابل تبدیل کرده است که در بسیاری از روابط غیررسمی روزمره، همچون قرض دادن خودرو، لپتاپ یا وسایل منزل، کاربرد دارد.
عقد ودیعه چیست و چه کاربردی دارد؟
عقد ودیعه یکی از عقود معین در قانون مدنی است که در ماده ۶۰۷ تعریف شده است. بر اساس این ماده، «ودیعه عقدی است که به موجب آن یک نفر مال خود را به دیگری میسپارد برای آنکه آن را مجاناً نگه دارد.»
بنابراین، در عقد ودیعه هدف اصلی این است که گیرنده مال، آن را بدون دریافت وجه، صرفاً نگهداری کند و در زمان مقرر به صاحبش بازگرداند.در این عقد، شخصی که مال را میسپارد «مودِع» و شخصی که مال را میپذیرد و نگهداری میکند، «مستودَع» یا «امین» نامیده میشود.
📌 تفاوت ودیعه با مفهوم عرفی «امانت»
در گفتار روزمره، مردم از اصطلاح «امانت گذاشتن» استفاده میکنند؛ مثلاً میگویند «ماشینم را پیشت امانت میگذارم».
اما از منظر حقوقی، این امانت میتواند یکی از چند عقد مختلف باشد: عاریه، ودیعه، اجاره یا حتی رهن. بنابراین تنها زمانی عقد ودیعه محقق میشود که قصد اصلی مودع، صرفاً نگهداری رایگان از مال باشد، نه استفاده از آن یا تضمین بدهی.
مثلاً اگر کسی کیف پول خود را به دوستش میدهد تا هنگام نماز از آن مراقبت کند، این رفتار مشمول عقد ودیعه است.اما اگر همان کیف را به شخصی بدهد تا از محتویاتش استفاده کند، رابطهی حقوقی شکلگرفته دیگر ودیعه نخواهد بود.
📌 ویژگیهای اصلی عقد ودیعه
-
جایز بودن عقد:
ودیعه مانند عاریه، عقدی جایز است؛ یعنی هر یک از طرفین در هر زمان میتوانند آن را فسخ کنند. -
مجانی بودن:
هیچ اجرت یا عوضی نباید بابت نگهداری مال دریافت شود. البته در قرارداد جانبی میتوان پرداختی به عنوان پاداش شرط کرد؛ اما اصل عقد ودیعه باید مجانی باشد. -
لزوم رضایت طرفین:
برای تحقق عقد ودیعه، رضایت طرفین لازم است و این رضایت میتواند صریح یا ضمنی باشد. برای مثال، اگر رستورانی لباس مشتری را تحویل گرفته و رسید دهد، عقد ودیعه بهصورت عملی شکل گرفته است. -
محدودیت استفاده از مال:
امین حق استفاده از مال را ندارد، مگر اینکه مودع صراحتاً چنین اجازهای داده باشد. -
تعهد به بازگرداندن عین مال:
مستودع موظف است همان مال را که تحویل گرفته، به همان صورت به مودع بازگرداند و حق ندارد آن را مصرف یا تبدیل کند.
مقایسه کلی عقد عاریه و عقد ودیعه
عقد عاریه و عقد ودیعه، هر دو از عقود امانی هستند که در آنها مالی به طور رایگان در اختیار دیگری قرار میگیرد، اما هدف اصلی، موضوع مال، و آثار حقوقی آنها با یکدیگر متفاوت است.
در این بخش بهصورت خلاصه و مقایسهای، مهمترین وجوه تفاوت میان این دو عقد بررسی میشود:
⚖️ تفاوت در هدف قرارداد
- در عاریه، هدف اصلی این است که مستعیر از مال استفاده کند (انتفاع ببرد).
- در ودیعه، هدف اصلی فقط نگهداری از مال است، بدون هیچگونه استفاده یا بهرهبرداری.
⚖️ تفاوت در نوع مال مورد قرارداد
- در عقد عاریه، مال باید مصرفنشدنی باشد، یعنی با استفاده از بین نرود (مانند خودرو یا کتاب).
- در عقد ودیعه، مال میتواند مصرفشدنی یا نشدنی باشد، زیرا استفادهای از آن نمیشود، فقط نگهداری میگردد.
⚖️ تفاوت در جایگاه حقوقی طرفین
-
در عاریه، مستعیر اجازه استفاده از مال را دارد و مکلف به بازگرداندن عین آن است.
-
در ودیعه، مستودع هیچگونه حقی برای استفاده از مال ندارد و صرفاً باید آن را حفظ و نگهداری کرده و سپس عیناً برگرداند.
⚖️ تفاوت در قصد مشترک طرفین
-
در عاریه، طرفین بر انتفاع مستعیر از مال توافق دارند.
-
در ودیعه، طرفین بر نگهداری مال توسط مستودع توافق دارند.
این تفاوت در قصد، مهمترین عامل در تشخیص نوع عقد است و قاضی نیز در صورت اختلاف، با بررسی نیت طرفین نوع عقد را تعیین میکند.
⚖️ تفاوت در مسئولیت گیرنده مال
-
در عاریه، اگر مستعیر تقصیر نکند، مسئول تلف مال نیست؛ مگر اینکه شرط ضمان شده باشد.
-
در ودیعه نیز همین قاعده وجود دارد، اما استفاده بدون اجازه یا قصور در نگهداری، باعث ایجاد مسئولیت میشود.
📊 جدول تفاوت عقد عاریه و عقد ودیعه
| ویژگیها | عقد عاریه | عقد ودیعه |
|---|---|---|
| تعریف | اجازه استفاده رایگان از مال توسط دیگری | سپردن رایگان مال به دیگری برای نگهداری |
| مواد قانونی | ماده ۶۳۵ قانون مدنی | ماده ۶۰۷ قانون مدنی |
| هدف اصلی عقد | استفاده (انتفاع) از مال | صرفاً نگهداری مال |
| نوع مال قابل واگذاری | فقط اموال مصرفنشدنی (مانند خودرو، کتاب، وسایل برقی) | هم اموال مصرفنشدنی و هم مصرفشدنی (چون استفاده نمیشود) |
| مجانی بودن | بله | بله |
| استفاده از مال | مجاز است (بر اساس موضوع عقد) | ممنوع است مگر با اجازه صریح مودِع |
| واجبالاسترداد بودن مال | باید عین مال بازگردانده شود | باید عین مال بازگردانده شود |
| جایز بودن عقد | جایز است (قابل فسخ توسط هر یک از طرفین) | جایز است (قابل فسخ توسط هر یک از طرفین) |
| فسخ با فوت یا حجر | منفسخ میشود | منفسخ میشود |
| نام طرفین قرارداد | معیر (دهنده) و مستعیر (گیرنده) | مودِع (دهنده) و مستودع یا امین (گیرنده) |
| شرط ضمان | مستعیر اصولاً ضامن نیست مگر با تعدی/تفریط یا شرط ضمان | مستودع اصولاً ضامن نیست مگر با تعدی/تفریط یا شرط ضمان |
| مثال کاربردی | قرض دادن رایگان خودرو برای سفر | سپردن کیف یا سند به دوست برای نگهداری موقت |
شباهتهای عقد عاریه و ودیعه چیست؟
گرچه عقد عاریه و عقد ودیعه در اهداف و شرایط اجرای خود تفاوتهای قابل توجهی دارند، اما از منظر حقوقی دارای شباهتهای ساختاری و ماهوی مهمی نیز هستند که دانستن آنها برای تفکیک دقیق این دو عقد ضروری است. این شباهتها باعث شده تا بسیاری از افراد در استفاده روزمره، این دو عقد را با یکدیگر اشتباه بگیرند.
✅ هر دو از عقود معین در قانون مدنی هستند
عاریه و ودیعه، هر دو در قانون مدنی بهصراحت تعریف شدهاند و مواد قانونی مشخصی برای آنها در نظر گرفته شده است (عاریه: ماده ۶۳۵، ودیعه: ماده ۶۰۷). به این دلیل، آنها را از دسته عقود معین میدانند، برخلاف برخی قراردادهای خصوصی یا غیرمصرح که در زمره عقود نامعین قرار میگیرند.
✅ ماهیت امانی دارند
هر دو عقد از عقود امانی محسوب میشوند. یعنی مالی بهصورت امانت نزد طرف مقابل قرار میگیرد. تفاوت در اینجاست که:
- در ودیعه، امانتداری هدف اصلی است؛
- در عاریه، امانت صرفاً لازمه انتفاع از مال است (امانت بالعرض).
✅ هر دو عقد جایز هستند
عاریه و ودیعه از جمله عقود جایز هستند. یعنی هر یک از طرفین، هر زمان که اراده کنند میتوانند عقد را فسخ کنند. این ویژگی، انعطافپذیری این عقود را بالا میبرد.
✅ انفساخ با فوت یا حجر یکی از طرفین
یکی دیگر از شباهتهای مهم این دو عقد، این است که در صورت فوت یا حجر یکی از طرفین، عقد به طور خودکار منفسخ میشود.
این ویژگی برخلاف عقود لازم (مثل بیع یا اجاره) است که در چنین شرایطی ادامه دارند یا باید فسخ شوند.
✅ امکان شرط ضمان
در هر دو عقد، به صورت پیشفرض گیرنده مال (مستعیر یا مستودع) ضامن تلف مال نیست، مگر در صورت تقصیر (تعدی یا تفریط).
اما طرفین میتوانند با شرط ضمن عقد، شرط ضمان را درج کنند و مسئولیت گیرنده را افزایش دهند.
✅ لزوم استرداد عین مال
در پایان رابطه حقوقی، گیرنده مال باید عین مال را بازگرداند. یعنی نهتنها مالکیت مال منتقل نشده، بلکه استفادهکننده نیز باید همان مال را پس دهد، نه معادل یا قیمت آن (مگر در موارد خاص مثل تلف با تقصیر).
تفاوت در مسئولیت گیرنده مال در عاریه و ودیعه
مسئولیت حقوقی گیرنده مال، یکی از مهمترین ابعاد تفاوت بین عقد عاریه و عقد ودیعه است. هرچند هر دو عقد در زمره عقود امانی قرار میگیرند، اما نحوه جبران خسارت و ضمانت تلف یا نقص مال در این دو عقد تفاوتهایی بنیادین دارد که لازم است دقیق بررسی شود.
📌 مسئولیت مستعیر در عقد عاریه
در عقد عاریه، مستعیر (گیرنده مال) اصولاً در برابر تلف مال بدون تقصیر، ضامن نیست. یعنی اگر مالی که بهطور رایگان برای استفاده در اختیار او قرار گرفته، بدون تعدی و تفریط و در اثر حادثهای خارج از کنترل، از بین برود، مسئولیتی متوجه او نخواهد بود.
اما:
- اگر تعدی یا تفریط (یعنی استفاده نامناسب یا کوتاهی در مراقبت) رخ دهد، مستعیر ضامن خواهد بود.
- همچنین، اگر در عقد شرط ضمان شده باشد، حتی در صورت نبود تقصیر نیز مسئول جبران خسارت است.
✅ مثال:
اگر شخصی خودرو را به رایگان برای مسافرت قرض گرفته و با رعایت کامل اصول رانندگی خودرو دچار آتشسوزی شده باشد، مستعیر مسئولیتی ندارد؛
اما اگر ثابت شود که روغن موتور را چک نکرده یا خلاف مقررات رانندگی کرده، مسئول جبران خسارت است.
📌 مسئولیت مستودع در عقد ودیعه
در عقد ودیعه نیز مستودع (امین) اصولاً در برابر تلف مال بدون تقصیر مسئول نیست.
اما در موارد زیر، مسئولیت برای او به وجود میآید:
- اگر در نگهداری مال کوتاهی (تفریط) یا سهلانگاری (تعدی) کرده باشد؛
- اگر بدون اجازه مودِع از مال استفاده کند؛
- اگر از استرداد مال خودداری یا انکار مالکیت مودع را اعلام کند، در این صورت ید امانی به ید غاصب تبدیل میشود.
✅ مثال:
اگر کسی کیف پول خود را به دوستش بدهد تا نگهداری کند و آن کیف در اثر زلزله از بین برود، مستودع مسئول نیست؛
اما اگر کیف را در ماشین رها کرده و قفل نکرده باشد، و دزد آن را ببرد، ممکن است به علت سهلانگاری ضامن شود.
⚠️ نکته مهم: تبدیل ید امانی به ید غاصب
طبق ماده ۳۱۰ قانون مدنی، اگر کسی که مالی به ودیعه یا عاریه در دست اوست از بازگرداندن آن امتناع ورزد یا آن را انکار کند، از آن لحظه به بعد، در حکم غاصب محسوب میشود و باید مثل یا قیمت مال را جبران کند، حتی اگر بعداً آن مال تلف شود بدون تقصیر.
عقد عاریه یا عقد ودیعه را چگونه تشخیص دهیم؟
در بسیاری از روابط روزمره، افراد مالی را به یکدیگر میسپارند؛ گاه برای استفاده، گاه برای نگهداری. اما تشخیص اینکه رابطهی ایجاد شده عاریه است یا ودیعه، در صورت بروز اختلاف یا مطالبه حقوقی اهمیت زیادی پیدا میکند. زیرا آثار، مسئولیتها، و قواعد این دو عقد متفاوت است.
برای تمییز میان عقد عاریه و عقد ودیعه، باید به قصد مشترک طرفین، نوع استفاده از مال، و رفتار عملی گیرنده مال توجه کرد.
🔍 هدف از واگذاری مال، کلید تشخیص نوع عقد است
- اگر هدف اصلی سپردن مال، نگهداری رایگان باشد، بدون آنکه استفادهای از آن شود → عقد ودیعه است.
- اگر هدف اصلی، استفاده رایگان از مال باشد، حتی اگر نگهداری هم لازم باشد → عقد عاریه است.
✅ مثال ۱:
کسی لپتاپ خود را برای مراقبت چند ساعته به دوستش میسپارد و تأکید میکند که از آن استفاده نشود → عقد ودیعه
✅ مثال ۲:
همان لپتاپ را به دوستش میدهد تا برای یک هفته از آن استفاده کند و بعد بازگرداند → عقد عاریه
📝 توجه به نوع مال هم اهمیت دارد
- اگر مال از نوعی است که با استفاده از بین میرود (مثل غذا یا پول)، موضوع آن نمیتواند عاریه باشد.
- اما چنین اموالی ممکن است موضوع ودیعه قرار گیرند، چون نگهداری صرف مطرح است.
🧩 بررسی الفاظ طرفین کافی نیست
گاهی افراد از اصطلاحاتی مانند «قرض» یا «امانت» استفاده میکنند که از لحاظ حقوقی مبهم هستند. در حقوق، آنچه ملاک است، الفاظ ظاهری نیست، بلکه «قصد واقعی طرفین» و «رفتار عملی آنان» است.
📌 نقش قاضی یا مشاور حقوقی
در صورتی که اختلافی میان طرفین به وجود آید و یکی مدعی باشد که عقد عاریه منعقد شده و دیگری آن را ودیعه بداند، قاضی با بررسی شواهد، نحوه استفاده از مال، گفتوگوهای طرفین، و سایر قرائن، نوع عقد را تعیین میکند.
برای همین، وجود قرارداد مکتوب، پیامک، صوت یا رفتار مستند میتواند کمک بزرگی در تشخیص صحیح باشد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون عقد عاریه و ودیعه که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ آیا انسان میتواند به عنوان موضوع عقد ودیعه قرار گیرد؟ و آیا میتوان بین سازمانهایی مثل مهد کودک و سالمندان با خانوادهها عقد ودیعه منعقد کرد؟
✅ خیر، انسان نمیتواند موضوع عقد ودیعه باشد. عقد ودیعه صرفاً ناظر به اموال مادی و قابل نگهداری است. بنابراین، روابط میان خانوادهها و نهادهایی مانند مهد کودک یا خانه سالمندان، از نظر حقوقی مشمول عقد ودیعه نبوده و ماهیت قراردادی دیگری دارند (مانند قرارداد خدمات نگهداری).
❓ من برای سفر چند روزه، ماشین دوستم را بدون پرداخت هیچ پولی گرفتم. حالا در مسیر برگشت ماشین آسیب دیده. آیا من ضامن خسارت هستم؟
✅ اگر شما در استفاده از خودرو کوتاهی نکردهاید و حادثه به دلایل خارج از اراده شما بوده (مثلاً ترکیدن لاستیک یا ایراد فنی غیرقابل پیشبینی)، اصولاً ضامن نیستید. اما اگر شرط ضمان بین شما و دوستتان گذاشته شده باشد یا سهلانگاری (تعدی یا تفریط) صورت گرفته باشد، موظف به جبران خسارت هستید.
❓ کیف مدارک همکارم را برای چند ساعت نگه داشتم و آن را در کمد اداره گذاشتم. اما بعداً مشخص شد کیف سرقت شده. آیا مسئول هستم؟
✅ این رابطه از نظر حقوقی عقد ودیعه محسوب میشود. اگر شما در نگهداری کوتاهی نکردهاید و کیف در شرایط متعارف نگهداری شده، مسئولیتی متوجه شما نیست. اما اگر مثلاً درِ کمد باز بوده یا محل ناامن بوده، ممکن است دادگاه شما را مقصر بداند.
❓ من کتابی را از دوستم گرفتم تا برای پایاننامه از آن استفاده کنم. بعد از مدتی متوجه شدم فرزندم آن را پاره کرده. آیا موظف به پرداخت خسارت هستم؟
✅ بله، چون شما مال را بهعنوان عاریه برای استفاده گرفتهاید، موظف هستید عین همان کتاب را سالم بازگردانید. اگر در نگهداری کوتاهی کردهاید، یا به دیگران بدون مراقبت مناسب سپردهاید، مسئول خسارت هستید. در غیر این صورت، اگر حادثه ناگهانی و بدون تقصیر بوده باشد، ممکن است مسئولیتی نداشته باشید.