در مسیر رسیدگی‌های حقوقی، ابزارهایی برای حفظ حقوق خواهان تا زمان صدور رأی نهایی وجود دارد که دو مورد از مهم‌ترین آن‌ها دستور موقت و تأمین خواسته هستند. این دو نهاد قضایی، اگرچه شباهت‌هایی ظاهری دارند، اما در عمل، تفاوت‌های عمیق و تعیین‌کننده‌ای در ماهیت، شرایط صدور، نحوه اجرا و آثار حقوقی دارند.
دستور موقت، اقدامی است فوری که برای جلوگیری از تغییر وضعیت موجود یا جلوگیری از زیان غیرقابل جبران صادر می‌شود و می‌تواند شامل توقیف مال، انجام یک عمل یا حتی منع از انجام عملی باشد. در مقابل، تأمین خواسته بیشتر ناظر به توقیف اموال خوانده است تا اگر در آینده رأی به نفع خواهان صادر شد، اجرای آن با مانعی مواجه نشود.
در این مقاله، تمرکز صرفاً بر تفاوت‌های دقیق، کاربردی و قانونی میان این دو نهاد است؛ تفاوت‌هایی که دانستن آن برای هر فردی که درگیر دعاوی حقوقی است، کاملاً ضروری است. از شروط صدور و مهلت‌های قانونی گرفته تا نحوه اعتراض و جبران خسارت، همه این موارد در ادامه به‌صورت ساختاریافته و قابل فهم بررسی می‌شود.
دستور موقت و تأمین خواسته؛ دو ابزار متفاوت برای حفظ حقوق در دادرسی
قانون‌گذار برای جلوگیری از تضییع حقوق خواهان تا زمان صدور حکم نهایی، دو نهاد مهم را پیش‌بینی کرده است: دستور موقت و تأمین خواسته. این دو ابزار با اینکه ممکن است در ظاهر شبیه به هم به نظر برسند، در عمل تفاوت‌های حقوقی و کاربردی زیادی دارند.
📌 دستور موقت چیست؟
دستور موقت تصمیمی فوری از سوی دادگاه است که در شرایطی صادر می‌شود که تأخیر در اقدام قضایی ممکن است موجب زیان جدی، غیرقابل جبران یا تغییر وضعیت موجود شود. این دستور می‌تواند شامل توقیف مال، الزام به انجام یک عمل یا منع از انجام یک عمل باشد. صدور دستور موقت نیازمند احراز «فوریت» از سوی دادگاه است و بدون آن، قابل صدور نیست.
📌 تأمین خواسته چیست؟
تأمین خواسته اقدامی احتیاطی است که خواهان از دادگاه درخواست می‌کند تا قبل از صدور رأی نهایی، مال مشخص یا معادل آن از دارایی خوانده توقیف شود تا در صورت پیروزی در دعوا، امکان اجرای حکم فراهم باشد. برخلاف دستور موقت، در تأمین خواسته فوریت شرط اصلی نیست و در برخی موارد حتی بدون سپردن خسارت احتمالی نیز قابل صدور است.
تفاوت در فوریت: کدام یک نیاز به شرایط فوری دارد؟
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های میان دستور موقت و تأمین خواسته، نقش فوریت در صدور آن‌هاست. این تفاوت، در رویه قضایی و مواد قانونی به‌روشنی مشخص شده و در عمل، تعیین‌کننده نوع اقدامی است که وکیل یا خواهان باید انتخاب کند.
📌 فوریت؛ شرط اصلی برای دستور موقت
بر اساس مبنای قانونی ماده ۳۱۰ قانون آیین دادرسی مدنی برای صدور دستور موقت، احراز فوریت شرط اصلی است. یعنی دادگاه باید قانع شود که اگر بلافاصله تصمیم قضایی اتخاذ نشود، زیان غیرقابل جبرانی رخ خواهد داد یا وضعیت موجود تغییر خواهد کرد. این فوریت باید در زمان رسیدگی وجود داشته باشد نه صرفاً در زمان تقدیم دادخواست.
مثال: اگر در دعوای الزام به تنظیم سند رسمی، احتمال انتقال ملک به شخص ثالث وجود داشته باشد، دستور موقت برای منع نقل و انتقال صادر می‌شود چون موضوع فوری و جبران‌ناپذیر است.
📌 تأمین خواسته بدون نیاز به اثبات فوریت
در مقابل، برای صدور تأمین خواسته، فوریت شرط صدور نیست. دادگاه صرفاً با بررسی مدارک و مستندات، می‌تواند دستور توقیف اموال محکوم علیه را صادر کند تا خواسته محفوظ بماند. البته در برخی موارد خاص (مثل خطر تفریط یا واگذاری مال) فوریت در اجرای قرار می‌تواند مطرح شود، اما در اصل صدور، ضرورتی ندارد.
در نتیجه اگر موضوع شما نیازمند اقدام فوری است که حتی چند روز تأخیر ممکن است ضرر وارد کند، دستور موقت ابزار مناسب‌تری است؛ اما اگر صرفاً نگران از بین رفتن مال یا امتناع خوانده از پرداخت هستید، تأمین خواسته کافی است.
تفاوت در موضوع و دامنه اجرای تصمیم قضایی
یکی دیگر از تفاوت‌های کلیدی میان دستور موقت و تأمین خواسته، دامنه اثر و نوع اقدامی است که دادگاه اجازه آن را می‌دهد. در حالی که تأمین خواسته فقط ناظر به توقیف اموال است، دستور موقت انعطاف بیشتری دارد و می‌تواند شامل انواع اقدامات موقتی باشد.
✅ دستور موقت؛ توقیف، انجام عمل یا منع از انجام عمل
دستور موقت می‌تواند دستور به توقیف مال باشد، اما محدود به آن نیست. دادگاه ممکن است دستور دهد که خوانده از انجام عملی خودداری کند (مثل منع فروش ملک)، یا برعکس، موظف شود عملی را انجام دهد (مانند تحویل فوری یک کالا).
به بیان ساده، دستور موقت انعطاف بالایی دارد و متناسب با موضوع دعوا، می‌تواند در قالب‌های مختلف صادر شود.
مثال: در دعوای تخلیه آپارتمان که مستأجر حاضر به خروج نیست و احتمال آسیب به ملک وجود دارد، دستور موقت مبنی بر تخلیه فوری قابل درخواست است.
✅ تأمین خواسته؛ صرفاً توقیف مال یا معادل آن
بر خلاف دستور موقت، در تأمین خواسته، دادگاه فقط می‌تواند حکم به بازداشت عین مال مورد دعوا یا معادل آن در دارایی خوانده بدهد. هیچ‌گونه دستور انجام یا منع از انجام عمل در این نهاد وجود ندارد.
مال مورد تأمین نیز باید عین معین، قابل اندازه‌گیری و معلوم باشد. توقیف باید به‌گونه‌ای باشد که در آینده، در صورت صدور حکم به نفع خواهان، اجرای آن با مانعی مواجه نشود.
مثال: در دعوای مطالبه مهریه، زوجه می‌تواند درخواست تأمین خواسته برای توقیف اموال بابت مهریه بدهد و بخواهد معادل مهریه‌اش از اموال همسر توقیف شود.
تفاوت در صلاحیت و مرجع رسیدگی درخواست
مرجع صالح برای رسیدگی به درخواست دستور موقت یا تأمین خواسته در ظاهر مشابه به نظر می‌رسد، اما تفاوت‌هایی در جزئیات وجود دارد که توجه به آن‌ها در طرح صحیح دادخواست اهمیت زیادی دارد.
📌 مرجع درخواست دستور موقت
مطابق ماده ۳۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی، اگر دعوای اصلی در دادگاهی مطرح شده باشد، درخواست دستور موقت نیز باید در همان دادگاه مطرح شود. اما اگر هنوز دعوا مطرح نشده، مرجع درخواست دادگاهی است که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد.
همچنین طبق ماده ۳۱۲، اگر موضوع دستور موقت مربوط به مال غیرمنقول باشد، درخواست می‌تواند مستقیماً به دادگاه محل وقوع مال ارائه شود، حتی اگر مرجع رسیدگی به اصل دعوا دادگاه دیگری باشد.
مثال: در دعوای الزام به تنظیم سند برای ملکی واقع در تبریز، حتی اگر اصل دعوا در تهران مطرح شود، دستور موقت منع نقل و انتقال آن ملک را می‌توان از دادگاه تبریز خواست.
📌 مرجع درخواست تأمین خواسته
در تأمین خواسته، طبق ماده ۱۰۸ و ۱۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی، مرجع درخواست همواره دادگاهی است که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد؛ چه دعوا مطرح شده باشد، چه خیر. در صورت طرح هم‌زمان با دعوای اصلی، معمولاً همان دادگاه رسیدگی‌کننده قرار را صادر می‌کند.
نکته مهم: حتی اگر تأمین خواسته قبل از اقامه دعوا صادر شده باشد، مرجع صدور قرار، همان دادگاه صالح برای رسیدگی به دعوای اصلی خواهد بود و پس از طرح دعوا نیز همان مرجع مسئول رسیدگی به اعتراضات بعدی است.
مهلت‌های قانونی برای اقامه دعوا پس از صدور تصمیم
چه در دستور موقت و چه در تأمین خواسته، اگر این تصمیم‌ها پیش از طرح دعوای اصلی گرفته شده باشند، خواهان موظف است ظرف مدت مشخصی دادخواست دعوای اصلی را به دادگاه تقدیم کند. اما این مهلت در هر دو نهاد یکسان نیست.
✅ دستور موقت؛ ۲۰ روز فرصت برای اقامه دعوا
مطابق ماده ۳۱۸ قانون آیین دادرسی مدنی، اگر دستور موقت قبل از طرح دعوا صادر شده باشد، خواهان موظف است حداکثر ظرف ۲۰ روز از تاریخ صدور دستور، دادخواست دعوای اصلی را به دادگاه صالح تقدیم کند و گواهی آن را به دادگاهی که دستور را صادر کرده ارائه دهد. در غیر این‌صورت، دادگاه به درخواست طرف مقابل، از دستور موقت رفع اثر خواهد کرد.
در نظر داشته باشید که شما می توانید از ابزار محاسبه مهلت های قانونی برای محاسبه زمان در هر نوع درخواست به صورت رایگان استفاده نمایید.
✅ تأمین خواسته؛ مهلت ۱۰ روزه برای طرح دعوا
بر اساس ماده ۱۱۲ همان قانون، در تأمین خواسته، اگر قرار قبل از اقامه دعوا صادر شده باشد، خواهان تنها ۱۰ روز فرصت دارد تا دادخواست اصلی خود را تقدیم کند.
عدم رعایت این مهلت نیز منجر به رفع اثر از قرار تأمین خواسته می‌شود.
📌 نکته: اگر دادگاه تشخیص دهد که تأخیر خواهان موجه بوده، ممکن است مهلت کوتاهی برای جبران تعیین کند، اما این امر در رویه قضایی نادر و بسته به نظر قاضی است.
مقایسه نحوه اخذ خسارت احتمالی در دستور موقت و تأمین خواسته
یکی از تفاوت‌های مهم، نحوه تأمین خسارت احتمالی در دستور موقت و تامین خواسته است؛ یعنی مبلغ یا مالی که خواهان باید به دادگاه ارائه دهد تا در صورت ورود خسارت به طرف مقابل، امکان جبران آن وجود داشته باشد.
✅ در دستور موقت؛ اخذ تأمین همیشه الزامی است
در دستور موقت، تودیع خسارت احتمالی همواره الزامی است؛ حتی اگر خواهان، معسر از پرداخت هزینه دادرسی باشد. دادگاه تا زمانی که تأمین مناسبی از خواهان اخذ نکند، دستور موقت صادر نمی‌کند.
نکته مهم‌تر اینکه نوع این تأمین صرفاً وجه نقد نیست؛ دادگاه می‌تواند اموال دیگر مانند سند ملک یا ضمانت‌نامه بانکی را نیز به عنوان تأمین بپذیرد.
مثال: در دعوای توقیف اجرای اجراییه بانکی، دادگاه ممکن است دستور موقت را منوط به سپردن سند یک ملک یا تضمین بانکی صادر کند.
✅ در تأمین خواسته؛ امکان صدور بدون تأمین در موارد خاص
بر اساس بندهای الف، ب و ج ماده ۱۰۸ قانون آیین دادرسی مدنی، تأمین خواسته بدون تودیع خسارت احتمالی در سه مورد ممکن است:
- دعوا مستند به سند رسمی باشد
- خواسته در معرض تعدی یا تفریط باشد
- اسناد تجاری (مثل چک یا سفته) واخواست شده باشند
در سایر موارد، دادگاه از خواهان می‌خواهد مبلغی به عنوان وجه نقد به صندوق دادگستری واریز کند تا به‌عنوان خسارت احتمالی در صورت شکست در دعوا مورد استفاده قرار گیرد.
📌 تفاوت مهم:
- در دستور موقت، اخذ تأمین همیشه لازم است و نوع آن محدود به وجه نقد نیست.
- در تأمین خواسته، اخذ تأمین شرط نیست اگر یکی از سه حالت بالا وجود داشته باشد، اما در سایر موارد، صرفاً وجه نقد پذیرفته می‌شود.
تفاوت در قابلیت اعتراض و تجدیدنظر
یکی از تفاوت‌های اساسی میان دستور موقت و تأمین خواسته، امکان یا عدم امکان اعتراض و تجدیدنظر نسبت به تصمیم صادره است. این تفاوت می‌تواند در استراتژی دادرسی طرفین نقش مهمی داشته باشد.
✅ دستور موقت؛ قابل تجدیدنظر فقط همراه با رأی دعوای اصلی
مطابق ماده ۳۲۵ قانون آیین دادرسی مدنی، قرار دستور موقت به‌تنهایی قابل تجدیدنظر یا فرجام نیست. اما اگر طرف بازنده نسبت به رأی نهایی پرونده تجدیدنظرخواهی کند، در ضمن آن می‌تواند نسبت به دستور موقت هم اعتراض کند. به بیان دیگر، اعتراض به دستور موقت فقط در چارچوب تجدیدنظر رأی اصلی ممکن است، نه به‌صورت مستقل.
📌 نکته: این قاعده به دلیل «ماهیت موقتی و فوری» دستور موقت وضع شده تا روند دادرسی از مسیر اصلی منحرف نشود.
✅ تأمین خواسته؛ قابل اعتراض در همان دادگاه
بر اساس ماده ۱۱۶، قرار تأمین خواسته قابل اعتراض است، اما قابل تجدیدنظر یا فرجام‌خواهی نیست.
اعتراض باید در مهلت ۱۰ روز از تاریخ ابلاغ قرار، به همان دادگاهی که قرار را صادر کرده تقدیم شود. دادگاه نیز در اولین جلسه رسیدگی، به اعتراض رسیدگی و نسبت به آن تصمیم‌گیری خواهد کرد.
📌 تفاوت کلیدی:
- دستور موقت = بدون اعتراض مستقل، فقط تجدیدنظر ضمنی با رأی اصلی
- تأمین خواسته = اعتراض مستقل در همان مرجع صادرکننده، بدون امکان تجدیدنظر
تفاوت در آثار اجرای تصمیم و مطالبه خسارت توسط خوانده
اجرای دستور موقت و تأمین خواسته، اگرچه هردو ماهیتی موقتی دارند، اما آثار حقوقی و تعهدات ناشی از آن‌ها برای طرفین کاملاً متفاوت است؛ به‌ویژه در موضوع مطالبه خسارت از سوی خوانده در صورت شکست خواهان در دعوای اصلی.
✅ دستور موقت؛ فرصت یک‌ماهه برای مطالبه خسارت
اگر در نهایت، دادگاه دعوای اصلی را به زیان خواهان خاتمه دهد، خوانده می‌تواند بابت خسارات ناشی از اجرای دستور موقت، از دادگاه صادرکننده، مطالبه خسارت کند.
بر اساس قانون، این اقدام باید ظرف مدت یک ماه از تاریخ ابلاغ رأی قطعی به نفع خوانده انجام شود. در صورت عدم اقدام، تأمین سپرده‌شده آزاد می‌شود.
📌 نکته: خسارت‌ها باید «مستند» و «قابل اثبات» باشند؛ صرف ادعا کافی نیست.
✅ تأمین خواسته؛ فرصت ۲۰ روزه برای مطالبه خسارت
در مورد تأمین خواسته، اگر خواهان در دعوای اصلی شکست بخورد، خوانده تنها ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ رأی قطعی فرصت دارد که برای مطالبه خسارت اقدام کند.
در صورت اقدام در این مهلت، دادگاه وارد بررسی می‌شود؛ در غیر این‌صورت، وجهی که خواهان به‌عنوان خسارت احتمالی سپرده، به او بازگردانده می‌شود.
✅ تفاوت در مهلت و نوع تأمین:
- دستور موقت: مطالبه خسارت در ۱ ماه، تأمین ممکن است غیرنقدی باشد
- تأمین خواسته: مطالبه خسارت در ۲۰ روز، تأمین صرفاً نقدی
جدول خلاصه تفاوت‌ها و مثال‌های کاربردی
در این بخش، برای جمع‌بندی مطالب گفته‌شده، تفاوت‌های اصلی بین دستور موقت و تأمین خواسته را به‌صورت جدول مقایسه‌ای ارائه می‌کنیم. این جدول به شما کمک می‌کند در یک نگاه، تشخیص دهید کدام ابزار حقوقی برای پرونده‌تان مناسب‌تر است.
| موضوع مقایسه | دستور موقت | تأمین خواسته |
|---|---|---|
| نیاز به فوریت | ✅ شرط اصلی صدور | ❌ الزام قانونی ندارد |
| موضوع قابل درخواست | توقیف مال، انجام عمل یا منع از عمل | صرفاً توقیف مال |
| شرط صدور قبل از دعوا | باید ظرف ۲۰ روز اقامه دعوا شود | باید ظرف ۱۰ روز اقامه دعوا شود |
| نوع تأمین خسارت احتمالی | الزامی؛ وجه نقد یا مال غیرنقد | معمولاً وجه نقد؛ در ۳ مورد خاص بدون تأمین قابل صدور است |
| قابلیت اعتراض/تجدیدنظر | ❌ اعتراض مستقل ندارد؛ فقط همراه با رأی اصلی | ✅ اعتراض در همان دادگاه؛ تجدیدنظرپذیر نیست |
| صلاحیت مرجع رسیدگی | دادگاه اصل دعوا یا محل مال موضوع دستور | فقط دادگاه صلاحیت‌دار برای اصل دعوا |
| اجرای تصمیم | پس از تأیید رییس حوزه قضایی | بلافاصله پس از صدور؛ حتی قبل از ابلاغ قابل اجراست |
| نوع ضمانت اجرا در شکست خواهان | خوانده تا ۱ ماه فرصت مطالبه خسارت دارد | خوانده تا ۲۰ روز فرصت مطالبه خسارت دارد |
| تبعیت از خواسته اصلی | دستور موقت ≠ خواسته اصلی | خواسته تأمین‌شده تابع خواسته اصلی |
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون تفاوت دستور موقت و تامین خواسته را مشاهده می فرمایید:
❓ من بابت مطالبه مهریه دادخواست دادم و نگرانم همسرم اموالش رو منتقل کنه. دستور موقت بگیرم یا تأمین خواسته؟
✅ در این مورد، چون نگران انتقال یا فروش اموال هستید و موضوع دعوا «طلب مالی» است، تأمین خواسته گزینه مناسب‌تری است. به‌خصوص اگر مهریه شما در قالب سند رسمی یا چک واخواست‌شده باشد، می‌توانید بدون پرداخت خسارت احتمالی، از دادگاه بخواهید تا معادل مهریه از اموال همسرتان را توقیف کند.
❓ من یک مغازه اجاره دادم ولی مستأجر تهدید کرده تخریب انجام میده. برای جلوگیری فوری چه کنم؟
✅ در این سناریو، چون نگرانی شما «فوری» و درباره یک عمل فیزیکی زیان‌بار است (تخریب)، باید از دادگاه دستور موقت برای منع مستأجر از تخریب یا تصرف غیرقانونی بگیرید. فوریت شرط اصلی است و لازم است دلایل مستند ارائه کنید تا قاضی را متقاعد به صدور دستور کند.
❓ من به‌دلیل سود غیرقانونی بانک، درخواست ابطال اجراییه ثبت داده‌ام. می‌خواهم فعلاً اجرای آن متوقف شود. آیا تأمین خواسته کافی است؟
✅ خیر. در این مورد چون هدف شما توقف فوری اجرای یک اقدام حقوقی است، باید از دادگاه دستور موقت برای توقف اجرای ثبت بگیرید. تأمین خواسته برای توقیف اموال مفید است، اما جلوی فرآیند اجرای ثبت را نمی‌گیرد. دستور موقت کارکرد دقیق‌تری در این موقعیت دارد.