در فرآیند رسیدگی قضایی، هر مرحله و تصمیم دادگاه دارای آثار و پیامدهای حقوقی مهمی است که بی‌توجهی به آن‌ها می‌تواند موجب تضییع حقوق اصحاب دعوا گردد. یکی از اصطلاحات کلیدی که در جریان رسیدگی مطرح می‌شود، “ختم دادرسی” است؛ مفهومی که در موارد متعددی در قانون آیین دادرسی مدنی مورد اشاره قرار گرفته و به معنای پایان کامل فرآیند رسیدگی و آمادگی پرونده برای صدور رأی قاطع است. در کنار آن، اصطلاحی دیگر با عنوان “ختم مذاکرات” نیز در ادبیات حقوقی و رویه قضایی کاربرد دارد که گاه با ختم دادرسی اشتباه گرفته می‌شود.
برخی از مراجعان به محاکم، به اشتباه این دو اصطلاح را معادل یکدیگر تلقی می‌کنند، در حالی‌که از نظر حقوقی و رویه‌ای، تفاوت‌های اساسی میان آن‌ها وجود دارد. به‌طور خاص، ختم دادرسی زمانی اعلام می‌شود که تمامی ادله، مستندات، اظهارات و اقدامات قضایی پایان یافته باشد و دیگر نیازی به تحقیق یا جلسه‌ای جدید نباشد، در حالی‌که در ختم مذاکرات ممکن است هنوز پرونده برای صدور حکم آماده نباشد و نیاز به بررسی‌های تکمیلی مانند نظر کارشناس یا تحقیق محلی وجود داشته باشد.
در این مقاله، با هدف تبیین دقیق تفاوت میان ختم دادرسی و ختم مذاکرات، به بررسی مفاهیم، تعاریف قانونی، آثار حقوقی، و نیز مواد قانونی مرتبط می‌پردازیم و تلاش می‌کنیم تصویری روشن از کاربرد عملی این دو اصطلاح برای وکلا، دانشجویان حقوق و مراجعه‌کنندگان به دستگاه قضا ارائه دهیم.
ختم دادرسی چیست؟
در معنای لغوی، واژه “ختم” به پایان دادن یا به انجام رساندن چیزی اطلاق می‌شود و اصطلاح “دادرسی” نیز به فرآیند رسمی و قانونی رسیدگی به دعاوی و شکایات در محاکم قضایی گفته می‌شود. اما در نظام حقوقی ایران، “ختم دادرسی” اصطلاحی فنی و اختصاصی است که به مقطعی از دادرسی اشاره دارد که طی آن، دادگاه کلیه اقدامات قضایی لازم برای صدور رأی را به انجام رسانده و پرونده را آماده صدور رأی قاطع می‌بیند.
مطابق ماده ۲۹۵ قانون آیین دادرسی مدنی:
«پس از اعلام ختم دادرسی، در صورت امکان دادگاه در همان جلسه انشای رأی نموده و به اصحاب دعوا اعلام می‌نماید؛ در غیر این صورت، حداکثر ظرف یک هفته انشاء و اعلام رأی می‌نماید.»
این ماده بیانگر آن است که ختم دادرسی به‌عنوان یک مرحله رسمی، پایان کلیه بررسی‌ها و رسیدگی‌های قضایی را اعلام می‌دارد.
📌 چه زمانی دادگاه ختم دادرسی را اعلام می‌کند؟
دادگاه پس از بررسی کامل مدارک، دلایل، شنیدن دفاعیات و انجام اقدامات تکمیلی مانند صدور قرار کارشناسی، تحقیق محلی یا استماع شهادت شهود، در صورتی که تشخیص دهد برای صدور رأی نهایی نیاز به هیچ اقدام دیگری وجود ندارد، ختم دادرسی را اعلام می‌کند.
در این مرحله دیگر نیازی به تشکیل جلسه جدید، انجام تحقیق یا رسیدگی مجدد نیست و کلیه جوانب دعوا روشن و پرونده برای رأی نهایی مهیا است.
در رویه قضایی، عبارت «ختم دادرسی» ممکن است در همان اولین جلسه رسیدگی درج گردد؛ مشروط بر آنکه رسیدگی به‌طور کامل انجام شده باشد و پرونده نیازی به اقدام اضافه نداشته باشد.
⚖️ نقش ماده ۲۹۵ در اعلام ختم دادرسی
ماده ۲۹۵ قانون آیین دادرسی مدنی، محور اصلی اعلام ختم دادرسی است و با تعیین مهلت یک هفته‌ای برای صدور رأی، قاضی را مکلف به انشاء رأی در بازه زمانی مشخص می‌کند. این ماده به‌طور صریح، ناظر بر نظم رسیدگی و جلوگیری از اطاله دادرسی است.
همچنین، تأکید دارد که پس از اعلام ختم دادرسی، دادگاه دیگر نمی‌تواند رسیدگی را ادامه دهد، مگر در موارد خاص که تصریح قانونی وجود داشته باشد. بنابراین این ماده، هم پایانی برای رسیدگی و هم آغازی برای تکلیف انشاء رأی تلقی می‌شود.
ختم مذاکرات چیست؟
ختم مذاکرات یکی از مراحل رسمی در روند دادرسی است که بیانگر پایان تبادل نظرات، اظهارات، دفاعیات و استدلال‌های طرفین دعوا نزد دادگاه می‌باشد. به عبارت ساده‌تر، زمانی که قاضی تشخیص دهد نیازی به ادامه گفتگو یا استماع اظهارات اصحاب دعوا وجود ندارد، ختم مذاکرات را اعلام می‌کند.
اما این پایان اظهارات طرفین به معنای اتمام کل فرآیند دادرسی نیست، چرا که ممکن است دادگاه همچنان نیاز به اقداماتی چون کارشناسی، تحقیق محلی یا بررسی اسناد داشته باشد.
در واقع، ختم مذاکرات به معنای آن است که دادگاه، بدون نیاز به تشکیل جلسه بعدی برای شنیدن طرفین، به مرحله بعدی یعنی تکمیل تحقیقات قضایی وارد می‌شود.
⚖️ جایگاه قانونی ختم مذاکرات در آیین دادرسی مدنی
مقنن در بند ج ماده ۱۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی از ختم مذاکرات به‌صورت صریح یاد کرده است. این ماده مقرر می‌دارد:
«استرداد دعوا پس از ختم مذاکرات اصحاب دعوا در موردی ممکن است که یا خوانده راضی باشد یا خواهان از دعوای خود به کلی صرف‌نظر کند. در این صورت دادگاه قرار سقوط دعوا صادر خواهد کرد.»
این عبارت نشان می‌دهد که از نظر قانون‌گذار، ختم مذاکرات صرفاً ناظر بر پایان مشارکت طرفین در جریان جلسه است، نه پایان بررسی قضایی پرونده.
📌 تفاوت ختم مذاکرات با آمادگی پرونده برای صدور رأی
یکی از نکات کلیدی در فهم ختم مذاکرات این است که برخلاف ختم دادرسی، این مرحله الزاماً به معنای آمادگی کامل پرونده برای صدور رأی نیست. چه‌بسا پس از ختم مذاکرات، دادگاه هنوز نیاز به انجام اقدامات تحقیقی یا صدور قرارهای قضایی داشته باشد. به‌عنوان نمونه:
-
صدور قرار کارشناسی
-
صدور قرار معاینه محل
-
استعلام از مراجع رسمی
در چنین مواردی، اگرچه تشکیل جلسه جدید برای استماع طرفین ضرورت ندارد، اما رسیدگی قضایی هنوز خاتمه نیافته و بنابراین ختم دادرسی اعلام نمی‌شود.
📌 هم‌زمانی یا فاصله زمانی ختم مذاکرات و ختم دادرسی
در بسیاری از پرونده‌ها، ختم مذاکرات و ختم دادرسی در یک جلسه اعلام می‌شوند؛ به‌ویژه در مواردی که نیازی به اقدام بعدی از سوی دادگاه وجود ندارد. اما در برخی دعاوی، ممکن است ابتدا ختم مذاکرات اعلام شده و با فاصله‌ای، پس از انجام اقدامات تکمیلی، ختم دادرسی نیز صورت گیرد. بنابراین، ختم مذاکرات می‌تواند مقدمه‌ای بر ختم دادرسی باشد، اما با آن یکی نیست.
تفاوت ختم دادرسی با ختم مذاکرات
اگرچه در ظاهر ممکن است برخی تصور کنند که ختم دادرسی و ختم مذاکرات دو اصطلاح معادل هستند، اما در عمل و از منظر حقوقی، تفاوت‌های بنیادینی میان این دو وجود دارد. ختم دادرسی به معنای اتمام کامل رسیدگی قضایی و آماده بودن پرونده برای صدور رأی نهایی است، در حالی که ختم مذاکرات صرفاً ناظر به پایان اظهارات و دفاعیات طرفین دعوا نزد دادگاه می‌باشد. بنابراین، یکی ناظر به تمامیت رسیدگی قضایی و دیگری محدود به تعاملات گفتاری و نوشتاری طرفین است.
📌 معیار تمایز میان ختم دادرسی و ختم مذاکرات
تمایز این دو اصطلاح را می‌توان با تمرکز بر آمادگی پرونده برای صدور رأی قاطع درک کرد:
- در ختم دادرسی، دادگاه تمامی مراحل مورد نیاز از جمله رسیدگی به ادله، صدور قرارهای کارشناسی یا تحقیقاتی، بررسی لوایح و مستندات و… را به پایان رسانده و هیچ اقدام دیگری برای صدور رأی باقی نمانده است.
- اما در ختم مذاکرات، هرچند اظهارات طرفین به پایان رسیده، ممکن است همچنان اقدامات مکملی لازم باشد تا دادگاه بتواند رأی نهایی را صادر کند.
⚖️ تطبیق مفاهیم با مواد قانونی
بر اساس ماده ۲۹۵ قانون آیین دادرسی مدنی، ختم دادرسی مقدمه‌ای برای انشای رأی قاطع است. دادگاه پس از اعلام ختم دادرسی باید حداکثر ظرف یک هفته رأی صادر کند. این ماده صراحتاً بیان می‌کند که در این مرحله، دیگر هیچ رسیدگی باقی نمانده است.
در مقابل، بند ج ماده ۱۰۷ ختم مذاکرات را در ارتباط با حق استرداد دعوا مطرح می‌کند و آن را پایان استدلالات اصحاب دعوا می‌داند، بی‌آنکه دلالتی بر اتمام کل دادرسی داشته باشد.
🟩 جدول مقایسه‌ای تفاوت ختم دادرسی و ختم مذاکرات
| ملاک مقایسه | ختم دادرسی | ختم مذاکرات |
|---|---|---|
| مفهوم | پایان کامل رسیدگی و آماده بودن برای صدور رأی نهایی | پایان اظهارات و استدلالات اصحاب دعوا نزد دادگاه |
| مبنای قانونی | ماده ۲۹۵ قانون آیین دادرسی مدنی | بند ج ماده ۱۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی |
| نیاز به اقدام بعدی قضایی | ندارد – همه اقدامات تکمیل شده | ممکن است نیاز به کارشناسی، تحقیق یا اقدام دیگر باشد |
| تشکیل جلسه جدید | لازم نیست و معمولاً جلسه‌ای دیگر تشکیل نمی‌شود | دادگاه جلسه دیگری برای استماع برگزار نمی‌کند، ولی ممکن است تحقیقات ادامه یابد |
| صدور رأی پس از آن | الزاماً باید ظرف یک هفته رأی صادر شود | لزوماً بلافاصله رأی صادر نمی‌شود |
| پذیرش ادعای جدید پس از اعلام | ممنوع است – ادله و ادعاهای جدید پذیرفته نمی‌شود | ممکن است دادگاه هنوز امکان بررسی برخی اقدامات را داشته باشد |
| کاربرد در عمل | مرحله پایانی دادرسی، پیش از رأی | مقطعی در مسیر دادرسی، قبل از تکمیل رسیدگی قضایی |
| استناد در صورتجلسه دادگاه | باید به‌صورت صریح در پرونده قید شود | معمولاً اعلام شفاهی یا مکتوب در متن جلسه |
| پیامد حقوقی | آغاز تعهد قاضی به صدور رأی | پایان فرآیند استماع طرفین |
آثار اعلام ختم دادرسی
اعلام ختم دادرسی یکی از مهم‌ترین نقاط عطف در فرآیند رسیدگی قضایی است که آثار حقوقی متعددی را برای دادگاه و اصحاب دعوا در پی دارد. این مرحله نشانگر پایان تمام رسیدگی‌ها، اقدامات و بررسی‌های قضایی بوده و به معنای ورود پرونده به مرحله تصمیم‌گیری و صدور رأی است. از این رو، پس از این اعلام، محدودیت‌های خاصی برای طرفین دعوا به‌وجود می‌آید و تکالیف مشخصی نیز بر عهده قاضی قرار می‌گیرد.
در ادامه، مهم‌ترین آثار قانونی و عملی اعلام ختم دادرسی را بررسی می‌کنیم:
📌 صدور رأی قاطع ظرف مهلت قانونی
بر اساس ماده ۲۹۵ قانون آیین دادرسی مدنی، پس از اعلام ختم دادرسی، قاضی مکلف است در صورت امکان، رأی را در همان جلسه انشاء کند؛ در غیر این صورت باید ظرف حداکثر یک هفته رأی را صادر و اعلام نماید. این الزام قانونی باعث می‌شود دادگاه‌ها نتوانند پرونده را در حالت بلاتکلیف رها کنند و سرعت در صدور رأی، تضمین گردد.
❌ طرح ادعای جدید پس از ختم دادرسی
یکی از مهم‌ترین آثار ختم دادرسی، ممنوعیت طرح ادعا یا دلیل جدید از سوی اصحاب دعوا است. فلسفه این محدودیت آن است که دادگاه پس از اعلام ختم دادرسی، وارد مرحله تصمیم‌گیری شده و دیگر اجازه باز کردن مجدد باب رسیدگی را ندارد.
بر اساس ماده ۲۹۵ و صدر ماده ۳۶۲ قانون آیین دادرسی مدنی، ارائه ادعای جدید حتی در مرحله تجدیدنظر نیز پذیرفته نیست؛ بنابراین در مرحله بدوی پس از ختم دادرسی، این ممنوعیت با شدت بیشتری اعمال می‌شود.
پذیرفتن ادعای جدید در این مرحله، مستلزم آغاز دوباره رسیدگی است که تنها در صورت وجود نص صریح قانونی ممکن خواهد بود. به همین دلیل، هرگونه سند، مدرک یا لایحه‌ای که بعد از ختم دادرسی ارائه شود، قابل استناد نخواهد بود و دادگاه مکلف است رأی خود را صرفاً بر مبنای محتویات موجود در پرونده صادر کند.
📌 عدم لزوم اعلام شفاهی ختم دادرسی
برخلاف تصور برخی، دادگاه الزامی به اعلام شفاهی ختم دادرسی در جلسه ندارد. صرفاً درج عبارت «ختم دادرسی» در صورتجلسه کفایت می‌کند و همین اقدام، کلیه آثار حقوقی این مرحله را به دنبال دارد. البته اگر طرفین در جلسه حضور داشته باشند، اعلام شفاهی بلااشکال و حتی مفید خواهد بود، ولی الزامی نیست.
تفاوت ختم دادرسی و ختم رسیدگی در قانون و رویه قضایی
در فرآیند دادرسی، اصطلاحاتی به‌کار می‌روند که ممکن است از نظر لغوی مشابه به‌نظر برسند، اما در بستر حقوقی دارای آثار و کاربردهای متفاوتی باشند. دو اصطلاح «ختم دادرسی» و «ختم رسیدگی» از جمله این تعابیر هستند که در مواد مختلف قانون آیین دادرسی مدنی آمده‌اند و در برخی موارد به صورت مترادف، و در برخی دیگر با تفاوت کاربردی از آن‌ها یاد شده است.
ختم رسیدگی به معنای پایان اقدامات قضایی مربوط به بررسی موضوع دعواست؛ جایی که دادگاه دیگر اقدام جدیدی برای کشف حقیقت یا شنیدن دفاعیات انجام نمی‌دهد. اما نکته مهم این است که ختم رسیدگی همیشه به‌معنای صدور رأی ماهوی نیست. در برخی موارد مانند سازش طرفین در دادگاه یا اظهار سازش خارج از دادگاه، رسیدگی خاتمه می‌یابد بدون آنکه دادرسی کامل به‌معنای فنی آن شکل گرفته باشد.
مثلاً طبق ماده ۱۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی، در صورتی که طرفین در دادگاه به سازش برسند یا به وقوع آن خارج از دادگاه اقرار کنند، دادگاه ختم رسیدگی را اعلام کرده و گزارش اصلاحی صادر می‌کند. این بدان معناست که روند رسیدگی بدون ورود به ماهیت دعوا و بدون طی تشریفات کامل دادرسی به پایان رسیده است.
📌 ختم دادرسی؛ مرحله نهایی رسیدگی ماهوی
ختم دادرسی زمانی اعلام می‌شود که دادگاه تمامی مراحل رسیدگی را به اتمام رسانده و پرونده آماده صدور رأی نهایی است. این مرحله معمولاً با بررسی کلیه اسناد و اظهارات، استماع طرفین، کارشناسی‌ها و اقدامات قضایی همراه بوده و پس از آن هیچ اقدام رسیدگی‌کننده‌ای باقی نمانده است.
به عبارتی، ختم دادرسی آخرین نقطه‌ای است که دادگاه پس از طی تشریفات قانونی، اعلام می‌کند پرونده آماده صدور رأی است. این اعلام، دارای آثار حقوقی مشخصی است؛ از جمله آغاز مهلت قانونی برای صدور رأی.
⚖️ نظر نشست قضایی زنجان درباره تفاوت این دو اصطلاح
در نشست قضایی برگزار شده در تاریخ ۱۴۰۲/۱۲/۱۲ توسط سازمان قضایی نیروهای مسلح استان زنجان، موضوع «نسبت ختم دادرسی و ختم رسیدگی» بررسی شد. پرسش اصلی این بود که آیا این دو اصطلاح مترادف‌اند یا تفاوتی دارند و اگر دارند، چه آثاری بر دادرسی دارند؟
🔹 نظر هیأت عالی نشست قضایی:
هیأت عالی بر این باور است که تفاوت ماهوی بین این دو اصطلاح وجود ندارد. هرگاه دادگاه تحقیقات لازم را انجام داده باشد و پرونده برای صدور رأی آماده باشد، ختم دادرسی اعلام و رأی در مهلت مقرر صادر می‌شود. در واقع، در عمل تفاوتی میان این دو مرحله وجود ندارد و کاربرد واژه‌ها نباید موجب تردید شود.
عرف رویه محاکم در ختم دادرسی و ختم مذاکرات
هرچند مواد قانونی ناظر بر ختم دادرسی و ختم مذاکرات چارچوبی مشخص برای این دو مقطع ترسیم کرده‌اند، اما رویه عملی دادگاه‌ها نیز در فهم و تمایز میان این مفاهیم نقش مهمی ایفا می‌کند. در برخی موارد، نحوه عملکرد محاکم ممکن است باعث شود این دو مرحله در عمل با یکدیگر اشتباه گرفته شوند یا به صورت هم‌زمان اعلام شوند، در حالی که از لحاظ حقوقی کاملاً متمایز هستند.
⚖️ اعلام هم‌زمان ختم مذاکرات و ختم دادرسی
در بسیاری از پرونده‌ها، به‌ویژه آن‌هایی که ساده و بدون پیچیدگی‌های فنی هستند، دادگاه پس از استماع اظهارات طرفین و بررسی مستندات، نیازی به صدور قرارهای تکمیلی نمی‌بیند. در این شرایط، قاضی ممکن است در پایان همان جلسه هم ختم مذاکرات و هم ختم دادرسی را اعلام کند. این موضوع اغلب در دعاوی با خواسته‌های ساده (مانند دعاوی مالی با اسناد قطعی) دیده می‌شود.
⚖️ اعلام ختم مذاکرات بدون ختم دادرسی
در پرونده‌هایی که پس از پایان اظهارات طرفین، همچنان نیاز به اقدامات تکمیلی مانند کارشناسی، تحقیق محلی، استعلام یا مطالبه پرونده استنادی وجود دارد، دادگاه فقط ختم مذاکرات را اعلام می‌کند. سپس پس از انجام اقدامات مذکور و حصول نتایج لازم، در جلسه‌ای دیگر یا حتی بدون تشکیل جلسه، ختم دادرسی را اعلام خواهد کرد.
این مورد بیشتر در دعاوی پیچیده حقوقی یا پرونده‌هایی که مستندات ناقص دارند رخ می‌دهد و نشان می‌دهد که ختم مذاکرات گاهی فقط به معنای پایان مرحله «شنیدن» است، نه رسیدگی نهایی.
⚖️ اشتباه در به‌کارگیری اصطلاحات توسط برخی شعب
در برخی رویه‌ها، به‌ویژه در دادگاه‌های شلوغ، دیده شده که قاضی یا مدیر دفتر دادگاه از عبارت «ختم رسیدگی» به جای «ختم دادرسی» یا «ختم مذاکرات» استفاده می‌کند. این امر اگرچه ممکن است در ظاهر تفاوتی ایجاد نکند، اما از نظر حقوقی می‌تواند منشأ اختلاف یا ابهام شود؛ زیرا هر اصطلاح بار حقوقی خاص خود را دارد و اثرات متفاوتی به دنبال دارد.
⚖️ آثار اشتباه در تشخیص این دو مرحله
اگر دادگاه به اشتباه ختم دادرسی را اعلام کرده باشد، اما هنوز رسیدگی ناقص باشد (مثلاً گزارش کارشناس نرسیده یا اعتراضی مطرح نشده باشد)، صدور رأی می‌تواند موجب نقض رأی در مرحله تجدیدنظر یا حتی فرجام شود. از سوی دیگر، اگر ختم مذاکرات اشتباهاً به‌جای ختم دادرسی تلقی شود، ممکن است طرفین تصور کنند که هنوز امکان ارائه لایحه یا مدرک جدید وجود دارد، در حالی که عملاً چنین حقی ندارند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون ختم مذاکرات و ختم دادرسی که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ فرق بین ختم دادرسی و ختم جلسه رسیدگی چیست؟ اگر قاضی عنوان کند که دادگاه ختم جلسه رسیدگی را اعلام کرده و مراتب صورتجلسه شود، آیا می‌تواند بعد از یک روز قرار استماع گواهی گواهان را صادر کند؟ آیا این عمل با ماده ۲۹۵ آیین دادرسی مدنی مغایرت دارد؟
✅ ختم جلسه رسیدگی به معنای پایان همان جلسه دادگاه است و به معنای پایان کل روند دادرسی نیست. اما ختم دادرسی به معنای اتمام کلیه اقدامات قضایی و آمادگی برای صدور رأی نهایی است. بنابراین اگر قاضی فقط ختم جلسه را اعلام کرده باشد، می‌تواند در روزهای بعد، قرار استماع گواهی گواهان صادر کند و این کار با ماده ۲۹۵ قانون آیین دادرسی مدنی مغایرتی ندارد.
❓ در پرونده‌ای حقوقی که مختومه شده است، این به چه معناست؟
✅ مختومه شدن پرونده به این معناست که روند رسیدگی به دعوا پایان یافته و تصمیم نهایی درباره آن اتخاذ شده است. این تصمیم ممکن است با صدور حکم، صدور قرار نهایی یا بر اثر گذشت شاکی و مانند آن باشد.
❓ منظور از کسر آمار و مختومه شدن پرونده در پرونده‌های حقوقی چیست؟
✅ اصطلاحات «کسر آمار» و «مختومه شدن پرونده» به پایان رسمی رسیدگی در دادگاه اشاره دارند. زمانی که رأی صادر و قطعی شود یا قرار نهایی صادر گردد، پرونده از آمار پرونده‌های جاری خارج می‌شود و مختومه تلقی خواهد شد.
❓ در این پرونده حکم به موقوفه بودن دادرسی صادر شده است؛ به چه معنی است؟
✅ موقوفه بودن دادرسی یعنی به دلایلی مانند گذشت شاکی، فوت متهم، مرور زمان یا سایر موانع قانونی، ادامه رسیدگی دیگر ممکن نیست و دادرسی پایان می‌یابد. در این حالت، دادگاه قرار موقوفی تعقیب یا موقوفی دادرسی صادر می‌کند.
❓ در دادخواست اصلی خودم درخواست اعسار از هزینه دادرسی دادم و دادگاه رأی به قبول اعسار داد، اما در سامانه ثنا بدون صدور رأی برای خواسته اصلی، ختم دادرسی ثبت شده است. آیا دادرسی واقعاً خاتمه یافته یا فقط دادرسی اعسار خاتمه یافته و پس از ۲۰ روز دادرسی خواسته‌های اصلی رسیدگی می‌شوند؟ فرآیند این نوع دعاوی چگونه است؟
✅ در چنین مواردی، معمولاً فقط دادرسی مربوط به «اعسار از هزینه دادرسی» خاتمه یافته است و ثبت ختم دادرسی در سامانه به آن مرحله مربوط می‌شود. پس از آن، دادگاه وارد رسیدگی به خواسته‌های اصلی خواهد شد. بنابراین هنوز روند دادرسی نسبت به اصل خواسته به پایان نرسیده است.