در نظام حقوقی ایران، اسناد نقش محوری در اثبات ادعاها دارند و همواره یکی از مهم‌ترین دلایل در دعاوی حقوقی محسوب می‌شوند. با توجه به همین جایگاه، گاه طرف مقابل نسبت به اصالت سندی که علیه او ارائه شده اعتراض می‌کند. این اعتراض می‌تواند به‌صورت انکار، تردید یا ادعای جعل باشد که هر کدام آثار حقوقی متفاوتی دارند. اگرچه در ظاهر، این سه روش ممکن است مشابه به نظر برسند، اما در واقع تفاوت‌های حقوقی و شکلی مهمی میان آن‌ها وجود دارد که در صورت عدم رعایت، ممکن است سرنوشت دعوا به زیان معترض رقم بخورد.
در این مقاله، به بررسی دقیق تفاوت های جعل، انکار و تردید می پردازیم، نحوه طرح آن ها در دادگاه را مرور می کنیم، به نکات کاربردی و رای وحدت رویه در این خصوص اشاره خواهیم کرد و در پایان، با پاسخ به پرسش های متداول، درک روشن تری از این مفاهیم برای شما فراهم می کنیم.
تعرض نسبت به اصالت سند چیست؟
در دعاوی حقوقی، هرگاه یکی از طرفین به سندی استناد می‌کند، طرف مقابل می‌تواند نسبت به اصالت آن سند اعتراض کند. این اعتراض در قالب سه عنوان مطرح می‌شود:
- انکار
- تردید
- ادعای جعل
هر یک از این سه، شیوه‌ای متفاوت برای زیر سؤال بردن اعتبار سند محسوب می‌شود و پیامدهای حقوقی متفاوتی دارد. بنابراین آشنایی با آن‌ها، برای طرح صحیح دفاع یا دعوا اهمیت زیادی دارد.
📝 تعریف انکار و تردید
🔹 انکار زمانی مطرح می‌شود که سند به شخص معترض منتسب شده باشد و او اظهار کند که چنین سندی را امضا یا مهر نکرده و به‌طور کلی آن را متعلق به خود نمی‌داند.
مثال: خوانده دعوا مدعی است که امضای پای یک قرارداد متعلق به او نیست.
🔹 تردید زمانی قابل طرح است که سند منتسب به شخص ثالث (نه معترض) باشد اما شخصی که جای او نشسته (مثلاً ورثه یا نماینده قانونی) نسبت به اصالت آن اظهارنظر دارد و می‌گوید نمی‌داند آن سند معتبر است یا خیر.
مثال: فرزندی که نسبت به چک صادرشده توسط پدر فوت‌شده‌اش تردید دارد.
در مورد تفاوت انکار و تردید در مطلبی دیگر به صورت جامع بررسی انجام داده ایم.
⚖️ ادعای جعل به چه معناست؟
ادعای جعل یعنی اینکه شخصی ادعا کند تمام یا بخشی از سند ارائه‌شده جعلی است؛ یعنی ساختگی است یا برخلاف واقع تنظیم شده است. این ادعا می‌تواند شامل اضافه یا حذف عباراتی از سند، امضای جعلی، تاریخ‌سازی، یا تنظیم سند بدون رضایت طرف مقابل باشد. ادعای جعل هم درباره اسناد رسمی و هم درباره اسناد عادی قابل طرح است، اما انکار و تردید فقط در مورد اسناد عادی قابل اعمال هستند.
اقسام جعل: جعل مادی و جعل معنوی
جعل به‌عنوان یکی از اشکال تعرض به اصالت سند، در دو نوع متمایز شناخته می‌شود: جعل مادی و جعل معنوی یا مفادی. شناخت تفاوت این دو نوع جعل، نه‌تنها برای طرفین دعوا بلکه برای قاضی نیز اهمیت اساسی دارد؛ چرا که نوع جعل، مسیر رسیدگی و آثار آن را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
🔍 جعل مادی چیست؟
جعل مادی به تغییرات فیزیکی و ملموس در شکل ظاهری سند گفته می‌شود. در این نوع جعل، ظاهر سند دستخوش تغییر می‌گردد و این تغییرات ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- پاک کردن یا محو کلمات
- اضافه کردن مطلبی به سند
- تراشیدن یا خراش دادن عباراتی از متن
- تغییر امضا یا مهر
- جعل امضای شخص دیگر
این نوع جعل در هر دو نوع سند رسمی و عادی ممکن است اتفاق بیفتد و از آنجا که تغییرات قابل رویت اند، معمولاً از طریق کارشناسی خط و امضا قابل تشخیص هستند.
⚖️ جعل معنوی یا مفادی چیست؟
برخلاف جعل مادی، در جعل معنوی تغییرات در ظاهر سند صورت نمی گیرد، بلکه محتوا، وقایع یا نیت اعلام شده در سند تحریف می شود. این نوع جعل فقط در مورد اسناد رسمی مطرح است، زیرا تنها مأمور رسمی می‌تواند سندی را برخلاف واقع تنظیم کند.
مثال‌هایی از جعل مفادی:
- مأمور ثبت احوال، تاریخی غیرواقعی را به عنوان تاریخ تولد در شناسنامه وارد کند.
- سر دفتر اسناد رسمی، متنی برخلاف گفته های طرفین در سند درج کند.
این نوع جعل خطرناک تر از جعل مادی است؛ زیرا اثبات آن دشوارتر بوده و غالباً به مدارک تکمیلی یا شهادت نیاز دارد.
تفاوت ادعای جعل سند با انکار و تردید
در نظام دادرسی ایران، سه نوع اعتراض نسبت به اسناد وجود دارد که هر کدام شرایط، آثار و الزامات خاص خود را دارند. دانستن تفاوت میان ادعای جعل با انکار و تردید، در انتخاب روش مناسب دفاع و حتی جلوگیری از مسئولیت کیفری یا حقوقی بسیار حیاتی است.
📌 تفاوت اول: ماهیت ادعا یا اظهار
- انکار و تردید از جنس «اظهار» هستند؛ یعنی صرفاً نفی می‌شوند و نیازی به اثبات ندارند.
- ادعای جعل یک «ادعا» است؛ بنابراین نیازمند اثبات با دلیل و مدرک می‌باشد.
به زبان ساده، کسی که انکار یا تردید می‌کند، چیزی را قبول ندارد؛ اما کسی که جعل را ادعا می‌کند، باید نشان دهد که سند واقعاً جعلی است.
📌 تفاوت دوم: نوع سند مورد اعتراض
- انکار و تردید فقط نسبت به اسناد عادی پذیرفته می‌شود.
- ادعای جعل هم در مورد اسناد رسمی و هم اسناد عادی قابل طرح است.
نکته مهم: حتی اگر یک سند عادی دارای اعتبار سند رسمی باشد (مثل چک یا سفته)، دیگر انکار یا تردید نسبت به آن شنیده نمی‌شود و تنها راه، ادعای جعل خواهد بود.
📌 تفاوت سوم: بار اثبات
- در انکار و تردید، بار اثبات اصالت سند بر عهده کسی است که به آن سند استناد کرده است.
- در ادعای جعل، بار اثبات جعلیت سند بر عهده مدعی جعل است.
این موضوع، تفاوتی کلیدی در نحوه رسیدگی ایجاد می‌کند، چرا که مسئولیت اثبات، روی دوش اشخاص متفاوتی قرار می‌گیرد.
📌 تفاوت چهارم: آثار کیفری
- انکار و تردید، صرفاً اثر حقوقی دارند و اگر اصالت سند اثبات نشود، ابرازکننده سند مجازات نمی‌شود.
- ادعای جعل، مقدمه‌ای برای طرح دعوای کیفری است و در صورت اثبات، ارائه‌دهنده سند ممکن است به جرم جعل یا استفاده از سند مجعول محکوم شود.
همچنین، اگر ادعای جعل دروغ باشد، مدعی جعل ممکن است به جرم افتراء تحت تعقیب قرار گیرد.
📌 تفاوت پنجم: نتیجه نهایی رسیدگی
- در انکار و تردید، اگر اصالت سند تأیید نشود، سند صرفاً از عداد دلایل خارج می‌شود.
- در ادعای جعل، در صورت اثبات، دادگاه می‌تواند دستور به ابطال، محو یا از بین بردن سند دهد.
📝جدول تفاوت ادعای جعل با انکار و تردید
| موضوع | ادعای جعل | انکار و تردید |
|---|---|---|
| ماهیت | ادعا محسوب می‌شود و باید با دلیل اثبات گردد | اظهار محسوب می‌شود و نیازی به اثبات ندارد |
| نوع سند قابل اعتراض | قابل اعمال به اسناد رسمی و عادی | فقط در مورد اسناد عادی (و نه اسناد رسمی یا اسناد در حکم رسمی) |
| بار اثبات | بر عهده مدعی جعل | بر عهده استناد کننده به سند |
| آثار کیفری | دارد؛ ممکن است به تعقیب کیفری جاعل یا مدعی جعل (در صورت افتراء) منجر شود | ندارد؛ حتی اگر اصالت سند رد شود، استناد کننده قابل تعقیب کیفری نیست |
| هزینه کارشناسی | بر عهده مدعی جعل | بر عهده استناد کننده به سند |
| نتیجه رد اصالت سند | امکان صدور حکم به ابطال، محو یا از بین بردن سند | فقط خروج سند از عداد دلایل بدون صدور حکم ابطال |
| امکان تجدیدنظر در اعتراض | امکان‌پذیر در چارچوب آیین دادرسی مدنی | فقط تا اولین جلسه دادرسی قابل طرح است |
| نحوه طرح در دادگاه | باید دلایل جعلیت به صورت دقیق ذکر شود | صرف اظهار کتبی انکار یا تردید کافی است |
| ارائه اصل سند در دادگاه | ظرف 10 روز پس از ابلاغ ادعای جعل باید ارائه شود | باید در همان جلسه اول ارائه شود، در غیر این صورت از عداد دلایل خارج می‌شود |
| محدوده اعتراض به سند | می تواند نسبت به کل یا بخشی از سند مطرح شود | فقط نسبت به کل سند امکان پذیر است |
بار اثبات در ادعای جعل، انکار و تردید
در نظام دادرسی، یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که در جریان رسیدگی به دعاوی مبتنی بر اسناد باید به آن توجه شود، موضوع بار اثبات است؛ یعنی اینکه کدام طرف دعوا مسئول اثبات ادعای خود است. بسته به اینکه اعتراض به سند در قالب جعل، انکار یا تردید مطرح شده باشد، مسئولیت اثبات متفاوت خواهد بود.
✅ بار اثبات در ادعای جعل
در صورتی که یکی از طرفین دعوا ادعا کند سند جعلی است، باید خود او جعلی بودن آن را اثبات کند. به همین دلیل گفته می‌شود:
«جعل یک ادعا است و ادعا نیازمند اثبات با دلیل است.»
مطابق ماده ۲۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی:
«ادعای جعلیت نسبت به اسناد و مدارک ارائه شده باید با ذکر دلیل اقامه شود.»
در این موارد، دادگاه معمولاً قرار کارشناسی صادر می‌کند و هزینه کارشناسی نیز بر عهده مدعی جعل است. اگر دلایل کافی برای اثبات جعلیت ارائه نشود، دادگاه به این ادعا توجهی نخواهد کرد و سند همچنان دارای اعتبار خواهد بود.
✅ بار اثبات در انکار و تردید
در مقابل، وقتی که اعتراض به سند از نوع انکار یا تردید باشد، بار اثبات کاملاً بر دوش طرف مقابل یعنی کسی است که به آن سند استناد کرده است.
به عبارت دیگر:
-
در انکار و تردید، معترض هیچ‌گونه مسئولیت اثباتی ندارد.
-
مسئول اثبات اصالت سند، کسی است که آن را به عنوان دلیل ارائه کرده است.
این تفاوت بنیادین باعث می‌شود که استفاده از انکار یا تردید در اسناد عادی به‌مراتب ساده‌تر از ادعای جعل باشد و از همین رو در رویه قضایی هم توصیه می‌شود در صورت امکان، ابتدا از این روش‌ها استفاده شود.
رأی وحدت رویه در خصوص انکار و تردید
یکی از مهم‌ترین منابع تفسیر و وحدت عملکرد در دستگاه قضایی، آرای وحدت رویه دیوان عالی کشور است. این آرا در مواردی صادر می‌شوند که بین شعب مختلف دیوان، درباره تفسیر یک مسئله حقوقی اختلاف وجود داشته باشد. در موضوع صلاحیت محاکم در رسیدگی به اصالت اسناد عادی نیز، رأی وحدت رویه‌ای با شماره ۶۲۶ مورخ ۱۳۷۷/۴/۹ صادر شده که نقش کلیدی در تعیین مرجع صالح دارد.
⚖️ موضوع اختلاف
در دو شعبه دیوان عالی کشور، در رسیدگی به دعاوی تأیید اصالت اسناد عادی اختلاف پیش آمد. برخی معتقد بودند تنها هیأت‌های حل اختلاف ثبت اسناد صلاحیت رسیدگی دارند، در حالی‌که شعبه دیگر رأی داده بود که محاکم عمومی دادگستری صلاحیت رسیدگی به این دعاوی را دارند.
📌 رأی صادره هیأت عمومی دیوان عالی کشور
در رأی وحدت رویه شماره ۶۲۶ آمده است:
«با عنایت به اطلاق ماده ۳ قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب، رسیدگی به دعاوی تأیید اصالت اسناد عادی در صلاحیت دادگاه‌های عمومی است.»
به این ترتیب، دیوان عالی کشور تأکید کرده است که در صورت طرح دعوای تأیید اصالت سند، دادگاه عمومی صالح به رسیدگی است، نه هیأت حل اختلاف ثبت.
✅ آثار این رأی در دعاوی انکار و تردید
- قابلیت استناد: رأی وحدت رویه برای تمامی دادگاه‌ها و شعب دیوان عالی کشور لازم‌الاتباع است.
- تعیین مرجع صالح: در صورت انکار یا تردید نسبت به سند عادی و طرح دعوای تأیید اصالت از سوی طرف مقابل، مرجع رسیدگی دادگاه عمومی است.
- پایان اختلاف رویه: این رأی مسیرهای متفاوت قبلی را وحدت بخشید و از سردرگمی مراجع جلوگیری کرد.
نحوه طرح ادعاهای جعل، انکار و تردید در دادگاه
اعتراض به اسناد در دادگاه، باید در زمان درست، به روش صحیح و با رعایت شرایط قانونی صورت گیرد. بی‌توجهی به این اصول می‌تواند باعث بی‌اثر شدن اعتراض یا حتی تحمیل مسئولیت بر معترض شود. در ادامه، نحوه طرح هر یک از این سه نوع اعتراض بررسی می‌شود.
⚖️ زمان طرح اعتراض
🔹 انکار و تردید:
باید تا اولین جلسه دادرسی مطرح شوند. اگر شخصی پس از آن زمان اظهار کند که سند را قبول ندارد، دادگاه به آن ترتیب اثر نمی‌دهد.
طبق ماده ۲۱۷ قانون آیین دادرسی مدنی:
«انکار و تردید باید تا اولین جلسه دادرسی به عمل آید، مگر اینکه دلیل قانع‌کننده‌ای برای تأخیر وجود داشته باشد.»
🔹 ادعای جعل:
می‌تواند در هر مرحله‌ای از دادرسی، پیش از صدور رأی نهایی مطرح شود، اما بهتر است در همان ابتدا بیان شود. طبق ماده ۲۲۰:
«ادعای جعلیت و دلایل آن به دستور دادگاه به طرف مقابل ابلاغ می‌شود…»
⚠️ تشریفات طرح ادعا
📌 در انکار و تردید:
نیازی به ارائه دلیل نیست. صرف اظهار کتبی در لایحه یا صورت‌جلسه دادگاه کفایت می‌کند. اما:
-
اصل سند باید در همان جلسه توسط استناد کننده ارائه شود.
-
در غیر این صورت، سند از عداد دلایل خارج می‌گردد.
📌 در ادعای جعل:
برخلاف انکار و تردید، باید دلیل ارائه شود. طبق ماده ۲۱۹، اگر مدعی جعل، صرفاً ادعایی بدون دلیل مطرح کند، دادگاه به آن ترتیب اثر نمی‌دهد.
نکات مهم در ادعای جعل:
-
دلایل جعلیت باید ذکر شود (مثلاً تفاوت امضا، نبود هماهنگی با سایر اسناد).
-
هزینه کارشناسی بر عهده مدعی جعل است.
-
اصل سند باید ظرف ده روز از ابلاغ ادعای جعل توسط استناد کننده به دادگاه ارائه شود.
📌 موارد خاص در ارائه سند
-
اگر اصل سند توسط خواهان ارائه نشود و تنها دلیل دعوا همان سند باشد، دادخواست ممکن است ابطال شود.
-
در ادعای جعل، در صورت عدم ارائه سند توسط استناد کننده، سند از عداد دلایل او خارج خواهد شد اما دعوا ابطال نمی‌شود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون جعل، انکار و تردید را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ غیر از بحث اثبات جعل، آثار دیگر ادعای جعل، انکار و تردید چیست؟
✅ برای اطلاعات دقیق‌تر در مورد آثار ادعای جعل، انکار و تردید، بهتر است به کتاب‌های حقوقی مراجعه کنید؛ اما به‌طور کلی، این ادعاها می‌توانند موجب خروج سند از عداد دلایل، ابطال سند، یا حتی مسئولیت کیفری شوند.
❓ اگر کسی شکایت جعل کند و ظرف یک هفته هزینه کارشناس را پرداخت نکند، آیا همچنان می‌تواند دادخواست تردید و انکار بدهد؟
✅ خیر، طبق رویه دادرسی، عدم پرداخت هزینه کارشناسی ممکن است مانع از ادامه بررسی ادعای جعل شود و پس از آن، امکان طرح تردید و انکار نیز مسدود گردد؛ زیرا هر کدام از این اعتراض‌ها مسیر حقوقی مستقل دارند و جایگزین هم نمی‌شوند.
❓ اگر فردی امضای طرف را جعل کند و از او شکایت کند، چه حکمی برای او صادر می‌شود؟
✅ جعل امضا و استفاده از سند مجعول جرم محسوب می‌شود و مطابق با مواد ۵۲۳ به بعد قانون مجازات اسلامی، مجازات آن شامل حبس، جزای نقدی و محرومیت اجتماعی است.
❓ آیا می‌توان پس از ادعای جعل و اثبات عدم جعل، ادعای صوری بودن سند عادی کرد؟
✅ خیر، پس از اثبات اصالت سند و رد ادعای جعل، دیگر نمی‌توان ادعای صوری بودن سند را مطرح کرد؛ چرا که پذیرفته‌شدن اصالت سند مانع طرح سایر ایرادات شکلی خواهد بود.
❓ آیا شخصی که هیچ نسبتی با پدر و پسر ندارد می‌تواند ادعای جعلی بودن قولنامه آن‌ها را داشته باشد؟
✅ بله، در قانون محدودیتی برای شخص ثالث وجود ندارد. هر فردی که از یک سند متضرر شده یا ذی‌نفع است، می‌تواند با ارائه دلیل معتبر، ادعای جعلیت کند.