تفاوت جرم مشهود و غیر مشهود در قانون آیین دادرسی کیفری

در نظام حقوق کیفری ایران، تقسیم‌بندی جرایم به مشهود و غیرمشهود یکی از مهم‌ترین مفاهیم در مرحله تعقیب، تحقیق و رسیدگی قضایی است. این تقسیم‌بندی نه‌تنها روی نحوه عملکرد ضابطان دادگستری و آغاز فرآیند دادرسی تأثیر مستقیم دارد، بلکه نقش مهمی در تعیین حدود اختیارات دادستان، پلیس، شهروندان و حتی خود قاضی ایفا می‌کند. قانون آیین دادرسی کیفری در ماده ۴۵ به‌صورت مشخص به تعریف و مصادیق جرم مشهود پرداخته و با برشمردن شرایط خاص، چارچوب قانونی مداخله بدون حکم قضایی را برای ضابطان فراهم کرده است.

از سوی دیگر، جرایم غیرمشهود به مواردی اطلاق می‌شود که اثبات و کشف آن‌ها نیازمند طی تشریفات قانونی خاص و کسب مجوز از مقامات قضایی است. در واقع، در این نوع جرایم، ضابطان بدون اذن دادستان، حق هیچ‌گونه تحقیق، تفتیش یا بازداشت را ندارند. این تمایز بنیادین در اجرا و پیگیری، ضرورت شناخت دقیق تفاوت جرایم مشهود و غیرمشهود را برای وکلا، ضابطان، قضات و حتی عموم مردم دوچندان می‌سازد.

تعریف جرم مشهود و غیرمشهود

یکی از مهم‌ترین تقسیم‌بندی‌های جرایم در نظام عدالت کیفری، تمایز میان جرم مشهود و جرم غیر مشهود است. این تقسیم‌بندی نه صرفاً مفهومی نظری، بلکه ابزاری عملی برای تعیین حدود صلاحیت ضابطان دادگستری، نحوه ورود مقامات قضایی، و حتی حقوق متهم است. قانون‌گذار با تعیین ضوابط روشن در این زمینه، تلاش کرده تعادل دقیقی بین حق جامعه برای کشف جرم و اجرای عدالت و حقوق فردی متهمان ایجاد کند.

📌 تعریف جرم مشهود

به جرمی اطلاق می‌شود که به‌گونه‌ای رخ دهد که وقوع آن برای ضابطان یا دیگر افراد به‌وضوح قابل رؤیت باشد یا به نحوی باشد که آثار و نشانه‌های وقوع آن بلافاصله قابل مشاهده و تشخیص باشد. قانون آیین دادرسی کیفری در ماده ۴۵ به ذکر مصادیق دقیق این نوع جرم پرداخته است.

📌تعریف جرم غیرمشهود

آن دسته از جرایمی است که یا در خفا و بدون حضور دیگران رخ داده‌اند یا از زمان وقوع آن‌ها مدتی گذشته است و برای اثبات‌شان نیاز به طی مراحل قانونی، بررسی دقیق، و دریافت مجوز قضایی می‌باشد. به عبارت ساده، در جرایم غیرمشهود، بلافاصله نمی‌توان به وقوع جرم پی برد و کشف آن نیازمند تحقیق رسمی و تخصصی است.

 اهمیت این تفکیک از آن جهت است که در جرایم مشهود، ضابطان می‌توانند بدون نیاز به حکم قضایی، اقدامات مهمی چون بازداشت، تحقیق و جمع‌آوری دلایل را انجام دهند، در حالی‌که در جرایم غیرمشهود چنین اختیاراتی تنها پس از دستور قضایی ممکن است.

در ادامه، مصادیق قانونی جرم مشهود را دقیق‌تر بررسی خواهیم کرد و با تکیه بر ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری، تمامی بندهای آن را با توضیح کامل ارائه می‌دهیم.

بررسی ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری و مصادیق جرم مشهود

در قوانین کیفری ایران، ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری اصلی‌ترین مرجع برای شناسایی و تشخیص جرم مشهود است. برخلاف بسیاری از مفاهیم قانونی که نیازمند تفسیر هستند، این ماده با صراحت کامل، هفت بند مشخص را به‌عنوان مصادیق جرم مشهود معرفی کرده است. بر اساس این ماده، چنانچه جرم در هر یک از این شرایط واقع شود، ضابطان و مقامات قضایی می‌توانند بدون نیاز به حکم قضایی، اقدامات لازم را آغاز کنند.

در ادامه، هر یک از این موارد را به‌صورت جداگانه بررسی می‌کنیم:

✅ بند الف: وقوع جرم در مرئی و منظر ضابطان دادگستری

اگر جرم در مقابل دیدگان مأموران پلیس یا سایر ضابطان دادگستری رخ دهد، مشهود محسوب می‌شود. همچنین اگر ضابطان بلافاصله پس از وقوع جرم در محل حضور یافته یا آثار جرم را مشاهده کنند، باز هم جرم مشهود است.

نکته: شرط اساسی در این بند، رؤیت آنی یا بلافاصله پس از وقوع توسط ضابط است؛ نه مشاهده فیلم یا گزارش دیرهنگام.

✅ بند ب: معرفی مرتکب توسط بزه‌دیده یا حداقل دو شاهد

اگر قربانی جرم یا دست‌کم دو نفر از شاهدان، بلافاصله پس از وقوع جرم، فرد مشخصی را به عنوان مرتکب معرفی کنند، جرم مشهود محسوب می‌شود.

نکته: تأخیر در معرفی، باعث خروج جرم از شمول این بند می‌شود.

✅ بند پ: کشف ادله یا وسایل جرم در تصرف متهم

چنانچه بلافاصله بعد از وقوع جرم، آلات جرم یا آثار آن نزد متهم کشف شود یا به طور مسلم به او تعلق داشته باشد، جرم مشهود است.

حتی اگر وسایل نزد شخص دیگری باشد ولی تعلق آن به متهم اثبات شود، باز هم جرم مشهود تلقی خواهد شد.

✅ بند ت: قصد فرار یا فرار متهم بلافاصله پس از جرم

اگر متهم بلافاصله بعد از وقوع جرم قصد فرار داشته یا در حال فرار باشد یا در همان لحظه دستگیر شود، مشهود بودن جرم محرز است.

این بند یکی از پایه‌های اقدام فوری برای بازداشت بدون حکم قضایی است.

✅ بند ث: وقوع جرم در منزل با درخواست ساکن برای ورود مأموران

اگر جرم در محل سکونت افراد رخ دهد و ساکن محل بلافاصله درخواست ورود ضابطان را داشته باشد، جرم از نوع مشهود تلقی می‌شود.

بدون این درخواست، ورود مأموران به منزل، مشمول جرم مشهود نمی‌شود و نیاز به حکم قضایی دارد.

✅ بند ج: معرفی داوطلبانه متهم و اعتراف به جرم

اگر متهم بلافاصله پس از ارتکاب جرم خودش را معرفی کند و وقوع جرم را گزارش دهد، رفتار او موجب مشهود شدن جرم خواهد شد.

 این مورد، نوعی اقرار اولیه تلقی شده و به ضابطان اجازه ورود قانونی به ماجرا را می‌دهد.

✅ بند چ: ولگرد بودن متهم و داشتن سوء شهرت در محل

اگر فردی بدون مسکن مشخص، شغل و وسیله امرار معاش باشد و در همان محل سوء شهرت کیفری داشته باشد، حضور او در محل وقوع جرم و انتساب اتهام به وی باعث مشهود شدن جرم می‌شود.

 ماده ۴۵ در تبصره‌ای تأکید می‌کند که واژه “ولگرد” به کسی اطلاق می‌شود که فاقد شغل، محل سکونت و درآمد مشخص باشد.

تفاوت جرم مشهود و غیرمشهود

تمایز میان جرم مشهود و غیرمشهود، فقط یک تقسیم‌بندی مفهومی نیست، بلکه از دیدگاه قانونی، تأثیر مستقیمی بر نحوه مداخله ضابطان، تعقیب قضایی، تحقیق، بازرسی، بازداشت و حتی حقوق متهم دارد. مهم‌ترین تفاوت‌ها به شرح زیر هستند:

✅ ۱. نحوه اطلاع ضابطان از وقوع جرم

در جرم مشهود، ضابطان یا مأموران قضایی مستقیماً شاهد وقوع جرم هستند، یا بلافاصله پس از وقوع در محل حضور یافته‌اند. اما در جرم غیرمشهود، وقوع جرم از طریق شکایت یا گزارش دیرهنگام به اطلاع ضابطان می‌رسد و مشاهده مستقیم وجود ندارد.

✅ ۲. سرعت و شیوه ورود به تحقیقات

در جرایم مشهود، ضابطان می‌توانند بلافاصله اقدام به جمع‌آوری ادله، بازداشت، جلوگیری از فرار متهم و تحقیقات اولیه کنند. اما در جرایم غیرمشهود، حتی برای بازجویی یا ورود به محل جرم، باید از مقام قضایی کسب دستور کنند.

✅ ۳. نیاز یا عدم نیاز به دستور قضایی

در جرایم مشهود، اقدامات فوری ضابطان قانونی است، حتی بدون دستور قبلی دادستان. ولی در جرایم غیرمشهود، هر نوع اقدام اجرایی یا تحقیقی، منوط به صدور مجوز رسمی از مقام صالح قضایی است.

✅ ۴. میزان قابلیت اثبات جرم

جرم مشهود معمولاً به دلیل حضور فیزیکی شهود یا کشف فوری ادله، قابلیت اثبات بالاتری دارد. اما در جرایم غیرمشهود، معمولاً مدارک دیرتر فراهم می‌شوند و احتمال تبانی، از بین رفتن آثار جرم یا انکار متهم بیشتر است.

✅ ۵. دسترسی به منزل و حریم خصوصی

در جرایم مشهود، اگر شخص ساکن اجازه ورود دهد، ضابطان می‌توانند فوراً وارد منزل شوند. اما در جرایم غیرمشهود، حتماً نیاز به حکم قضایی برای ورود به حریم خصوصی وجود دارد.

🧾 جدول مقایسه‌ای: تفاوت جرم مشهود و غیرمشهود

ملاک تفاوت	جرم مشهود	جرم غیرمشهود
تعریف قانونی	دارای مصادیق صریح در ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری	فاقد تعریف مستقیم؛ از فقدان شرایط ماده ۴۵ فهمیده می‌شود
نحوه کشف جرم	در مقابل چشم ضابطان یا با مشاهده آثار فوری جرم	پس از مدت‌زمانی و اغلب از طریق شکایت یا گزارش دیرهنگام
شروع تحقیقات ضابطان	بی‌نیاز از اجازه قبلی قضایی	نیازمند دستور قضایی رسمی
اختیار بازداشت یا ورود فوری	ممکن است ضابط مستقیماً وارد شود و متهم را بازداشت کند	نیازمند حکم قضایی برای هرگونه بازداشت یا ورود به مکان
زمان وقوع تا کشف	فاصله زمانی بسیار کوتاه (در لحظه یا بلافاصله)	فاصله زمانی قابل توجه، معمولاً چند ساعت تا چند روز یا بیشتر
ورود به اماکن خصوصی	فقط در صورت دعوت ساکن محل	فقط با حکم کتبی و موردی مقام قضایی
شرط اقدام شهروندان عادی	در موارد خاص و مشهود (تبصره ماده ۴۵) امکان‌پذیر است	مجاز نیست مگر با ارجاع به دادسرا
مثال رایج	درگیری خیابانی در حضور پلیس، سرقت در فروشگاه دیده‌شده توسط مأمور	گزارش اختلاس، جعل سند یا جرمی که چند روز بعد کشف می‌شود
فرصت از بین رفتن ادله	پایین؛ چون کشف سریع انجام می‌شود	بالا؛ به دلیل فاصله زمانی و مخفی‌بودن وقوع جرم

عملکرد ضابطان دادگستری در جرایم مشهود و غیرمشهود

نقش ضابطان دادگستری در فرآیند رسیدگی کیفری به‌ویژه در مرحله تحقیقات مقدماتی بسیار پررنگ است. اما نکته مهم اینجاست که نوع جرم (مشهود یا غیرمشهود)، دایره اختیارات آن‌ها را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل قانون‌گذار در قانون آیین دادرسی کیفری، به‌ویژه در مواد ۴۴، ۴۵، ۴۶، ۵۵ و سایر مواد مرتبط، محدودیت‌ها و مجوزهای خاصی را برای عملکرد ضابطان بر اساس نوع جرم تعیین کرده است.

⚖️ عملکرد ضابطان در جرایم مشهود

در صورتی که جرم از نوع مشهود باشد، ضابطان دادگستری می‌توانند:

• ✅ بلافاصله وارد عمل شده و صحنه جرم را حفظ و بررسی کنند

• ✅ از فرار متهم جلوگیری کنند و در صورت لزوم او را بازداشت موقت نمایند

• ✅ به جمع‌آوری آلات، ادوات و آثار جرم اقدام کنند

• ✅ از شاهدان و بزه‌دیده تحقیق و اظهارات را ثبت کنند

• ✅ مراتب را سریعاً به دادستان گزارش دهند و اقدامات بعدی را هماهنگ نمایند

📌 تبصره مهم: در جرایم مشهود، در صورتی که ضابطان به صحنه جرم نرسند، حتی شهروندان عادی نیز طبق تبصره ماده ۴۵ می‌توانند برای جلوگیری از فرار متهم و حفظ صحنه اقدام کنند.

❌ عملکرد ضابطان در جرایم غیر مشهود

در جرایم غیر مشهود، بر خلاف موارد مشهود، ضابطان هیچ‌گونه اختیار مستقلی ندارند و باید:

• ❗ ابتدا مراتب را به دادستان گزارش کنند (ماده ۴۴)

• ❗ منتظر دریافت دستور کتبی یا شفاهی از مقام قضایی بمانند

• ❗ بدون دستور، حق بازداشت، بازرسی، تفتیش یا تحقیق از افراد را ندارند

• ❗ برای ورود به اماکن خصوصی، باید حکم قضایی موردی با ذکر دلایل و محدوده زمانی و مکانی داشته باشند (ماده ۵۵)

• ❗ در تمام اقدامات، باید در چارچوب اختیارات ابلاغی عمل کنند

📌 اگر ضابطی در پرونده جرم غیرمشهود بدون مجوز قانونی اقدام کند، آن اقدام فاقد ارزش قانونی خواهد بود و حتی ممکن است برای خود ضابط، مسئولیت انتظامی یا کیفری در پی داشته باشد.

📝 جمع‌بندی: انعطاف در جرم مشهود، محدودیت در جرم غیر مشهود

در یک جمله می‌توان گفت:
🔸 در جرم مشهود، ضابط مجری فوری و فعال است.
🔸 در جرم غیر مشهود، ضابط تابع و منتظر دستور مقام قضایی است.

تفاوت‌ در شروع تعقیب قضایی: وقتی جرم مشهود است یا نیست

در فرآیند رسیدگی کیفری، آغاز تعقیب متهم و شروع تحقیقات، تابع مقررات دقیق و گام‌به‌گام است. یکی از اصلی‌ترین عواملی که بر سرعت، نحوه و اختیار شروع تعقیب قضایی تأثیر می‌گذارد، نوع جرم از حیث مشهود یا غیرمشهود بودن آن است. قانون‌گذار با هدف حفظ تعادل میان امنیت عمومی و حقوق شهروندی، مقررات متفاوتی برای این دو وضعیت در نظر گرفته است.

✅ آغاز تعقیب در جرایم مشهود

در مواردی که جرم مشهود باشد، به استناد مواد ۴۵ و ۴۶ قانون آیین دادرسی کیفری:

• ضابطان دادگستری می‌توانند بدون نیاز به دستور قبلی دادستان، اقدامات فوری مانند بازداشت، بررسی صحنه، جمع‌آوری دلایل و حتی بازجویی اولیه را انجام دهند.

• این اقدامات باید در اسرع وقت به اطلاع مقام قضایی (دادستان یا بازپرس) برسد.

• در موارد خاص، دادستان یا بازپرس حتی بدون شکایت شاکی نیز موظف است رسیدگی را آغاز کند؛ برای مثال اگر جرم مشهود در حضور دادستان واقع شود (ماده ۶۴).

📌 مثال کاربردی: در یک درگیری خیابانی، مأمور پلیس حاضر در صحنه می‌تواند بلافاصله افراد را بازداشت کرده، دلایل را ضبط کند و سپس گزارش را به دادستان ارائه دهد.

❌ آغاز تعقیب در جرایم غیر مشهود

در جرایم غیرمشهود، مطابق ماده ۴۴ قانون آیین دادرسی کیفری:

• ضابطان هیچ‌گونه اختیار مستقلی برای بازداشت، بازرسی یا تحقیق اولیه ندارند.

• آن‌ها باید فوراً موضوع را به دادستان اعلام کرده و دستور قضایی دریافت کنند.

• هرگونه اقدام بدون مجوز رسمی، غیرقانونی و فاقد ارزش اثباتی است.

• حتی برای ورود به منازل یا اماکن، باید اجازه قضایی با مشخصات کامل (زمان، مکان، موضوع ورود) صادر شود (ماده ۵۵).

📌 مثال کاربردی: اگر پس از یک ماه از وقوع سرقت، شاکی شکایت کند، پلیس بدون دستور مقام قضایی حتی حق ورود به منزل مظنون را ندارد.

🔍 نکته حقوقی مهم

در جرایم مشهود، فرآیند تعقیب فوراً و بدون وقفه آغاز می‌شود و به ضابطان اجازه داده شده در جهت حفظ نظم عمومی و جلوگیری از تبانی یا فرار متهم اقدام نمایند. اما در جرایم غیرمشهود، اصل بر لزوم نظارت و مجوز قضایی است و بدون آن، شروع تعقیب، فاقد وجاهت قانونی خواهد بود.

محدودیت‌های قانونی ضابطان در جرایم غیرمشهود

یکی از اصلی‌ترین اهداف قانون آیین دادرسی کیفری، حفظ حقوق متهم و جلوگیری از دخالت‌های خودسرانه در زندگی شخصی افراد است. به همین دلیل، قانون‌گذار در جرایم غیرمشهود، اختیارات ضابطان را به‌شدت محدود کرده و آن‌ها را منوط به دستور قضایی دانسته است.

در ادامه، مهم‌ترین محدودیت‌هایی که ضابطان در مواجهه با جرایم غیرمشهود باید رعایت کنند، ذکر می‌شود:

⚖️ ۱. ممنوعیت بازداشت بدون مجوز

در جرایم غیرمشهود، ضابط دادگستری تحت هیچ شرایطی اجازه بازداشت شخص مظنون را ندارد، مگر آن‌که قبلاً دستور کتبی یا شفاهی مقام قضایی را دریافت کرده باشد (ماده ۴۴).

⚖️ ۲. ممنوعیت ورود به منازل یا اماکن خصوصی

بر اساس ماده ۵۵ قانون آیین دادرسی کیفری، ضابطان تنها در صورت داشتن اجازه موردی، کتبی و موجه از سوی مقام قضایی می‌توانند وارد منزل یا محل خصوصی افراد شوند. در غیر این صورت، ورود به‌منزله نقض حریم خصوصی است و حتی ممکن است مسئولیت کیفری برای مأمور ایجاد کند.

📌 در اجازه ورود باید مشخص شود:

• علت ورود چیست؟

• در چه ساعت و روزی انجام شود؟

• محدوده ورود چقدر است؟

⚖️ ۳. ممنوعیت تحقیقات بدون دستور

حتی در صورتی که ضابط با اطلاعاتی از وقوع جرم مواجه شود، اگر جرم غیرمشهود باشد، او باید صرفاً اطلاع‌رسانی کند و از انجام تحقیق، بازجویی، جمع‌آوری دلایل یا اخذ اظهارات خودداری کند مگر اینکه قبلاً دستور صریح قضایی دریافت کرده باشد (مواد ۴۴ و ۴۶).

⚖️ ۴. ممنوعیت نگهداری متهم در کلانتری

ضابطان حق نگهداری متهم در بازداشتگاه یا کلانتری را ندارند مگر اینکه:

• جرم از نوع مشهود باشد،

• دستور قضایی داشته باشند،

• و ضرورت بازداشت برای تکمیل تحقیقات، همراه با دلایل و قرائن قوی وجود داشته باشد (ماده ۴۶).

⚖️ ۵. ممنوعیت تفتیش یا بازرسی بدنی و اموال

هرگونه بازرسی کیف شخصی، وسایل، خودرو یا منزل یک مظنون در پرونده جرم غیرمشهود، بدون حکم قضایی، غیرقانونی و باطل است و حتی ممکن است باعث ابطال پرونده یا تعقیب انتظامی مأمور شود.

⚠️ نتیجه مهم

در جرایم غیرمشهود، اصل بر محدود بودن مداخله مأموران قضایی و الزام به طی تشریفات قانونی است. در چنین مواردی، قانون تنها در صورت وجود دلایل موجه و صدور مجوز از مراجع قضایی صالح به ضابطان اجازه اقدام داده و هرگونه تخطی از این قاعده، غیرمجاز و قابل پیگرد است.

نقش دادستان در رسیدگی به جرایم مشهود و غیرمشهود

دادستان به‌عنوان عالی‌ترین مقام تعقیب در مرحله تحقیقات مقدماتی، در هر پرونده کیفری، مرجع اصلی تصمیم‌گیری و نظارت بر ضابطان دادگستری محسوب می‌شود. اما بسته به اینکه جرم مشهود باشد یا غیرمشهود، نحوه ورود و اختیارات دادستان تفاوت‌های قابل‌توجهی دارد.

⚖️ در جرایم مشهود: نظارت پسینی، اقدام فوری

در جرایم مشهود، اولویت با اقدام سریع و فوری ضابطان دادگستری است و دادستان پس از آن وارد فرآیند می‌شود. بر اساس ماده ۴۶ قانون آیین دادرسی کیفری، ضابطان می‌توانند:

• ✅ بلافاصله پس از وقوع جرم اقدام به جمع‌آوری دلایل، بازداشت متهم و تحقیقات مقدماتی نمایند

• ✅ سپس نتایج را به دادستان گزارش دهند

• ✅ چنانچه دادستان اقدامات را ناکافی بداند، می‌تواند دستور تکمیل تحقیقات را صادر کند

📌 نکته مهم: در صورتی که دادستان یا بازپرس خود شاهد جرم مشهود باشد (مطابق ماده ۶۴)، حتی بدون شکایت شاکی، موظف به ورود و تعقیب قضایی است.

❌ در جرایم غیرمشهود: نظارت پیشینی، اجازه قضایی الزامی

در جرایم غیرمشهود، برخلاف مورد قبلی، ضابطان هیچ‌گونه اختیاری برای آغاز تحقیقات ندارند و تمام اقدامات منوط به نظر دادستان است:

• ✅ ضابطان باید ابتدا مراتب را به‌صورت گزارش رسمی به دادستان اعلام کنند (ماده ۴۴)

• ✅ دادستان پس از بررسی، در صورت وجود قرائن و امارات کافی، می‌تواند دستور شروع تحقیق صادر کند

• ✅ هیچ‌گونه بازداشت، تفتیش یا بازجویی پیش از دریافت این دستور، مجاز نیست

• ✅ حتی در صورت اعلام جرم توسط اشخاص، تشخیص کفایت دلایل اولیه برای شروع تعقیب با دادستان است

📌 اگر دادستان دلایل ارائه‌شده را کافی نداند، ممکن است:

• دستور تحقیقات تکمیلی اولیه بدون تفتیش و جلب صادر شود

• یا پرونده را بایگانی کند (در صورت بی‌اساس بودن شکایت)

📎 مقایسه خلاصه

وضعیت	جرم مشهود	جرم غیرمشهود
زمان ورود دادستان	پس از اقدامات اولیه ضابط	پیش از هر اقدامی
نقش اصلی	ارزیابی گزارش ضابط و صدور دستورات تکمیلی	تشخیص کفایت دلایل برای شروع تحقیقات
اختیار بازپرس یا دادستان	بدون شکایت هم مجاز به ورود هستند	فقط در صورت شکایت یا وجود دلایل کافی
امکان ورود بدون دستور	بله (در موارد خاص و فوری)	فقط با دستور رسمی کتبی