در نظام حقوقی ایران، حمایت از افراد ناتوان در اداره امور مالی یا شخصی خود از اهمیت بسیاری برخوردار است. صغار، مجانین و سفها به دلیل ناتوانی در تصمیمگیری مستقل، نیازمند سرپرستی قانونی هستند. یکی از مهمترین نهادهای قانونی برای تأمین این نیاز، تعیین وصی است که میتواند توسط ولی قهری یا در صورت نبود وی، از سوی دادگاه انجام شود.
در این میان، قانون مدنی و قوانین حسبی شرایط و ضوابط دقیقی را برای تعیین وصی و حدود اختیارات او مشخص کردهاند؛ خصوصاً در مواردی که پدر یا جد پدری به عنوان ولی قهری قصد دارند وصیای برای فرزند صغیر یا محجور خود تعیین کنند. این مقاله با هدف بررسی دقیق ابعاد حقوقی تعیین وصی، از جمله شرایط، نحوه و نقش نهادهای ذیصلاح، تدوین شده و تکیهای خاص بر مواد قانونی، نظریات فقهی و رویههای قضایی دارد.
تعیین وصی برای افراد محجور؛ صغیر، سفیه و مجنون
در حقوق مدنی ایران، مفهوم محجور فقط به صغیر محدود نمیشود. افراد دیگری نیز ممکن است به دلیل ناتوانی در اداره امور خود نیازمند سرپرستی باشند که قانونگذار آنان را تحت عنوان “محجور” دستهبندی کرده است. این گروه شامل سه دسته اصلی است:
✅ دستههای محجورین طبق قانون
- صغیر: فردی که به سن بلوغ نرسیده است (۹ سال قمری برای دختران و ۱۵ سال قمری برای پسران).
- سفیه (غیر رشید): فردی که قدرت تصمیمگیری مالی عاقلانه ندارد، بهویژه اگر این حالت قبل از بلوغ شروع شده باشد.
- مجنون: فردی که دچار اختلال روانی دائم یا موقت است و توانایی اداره امور خود را از دست داده، مشروط بر اینکه جنون از زمان کودکی وجود داشته و ادامه یافته باشد.
🔍 ولایت قهری در مورد محجورین
طبق ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی، اگر عدم رشد یا جنون فرد به دوران صغر (کودکی) متصل باشد، همچنان تحت ولایت قهری پدر و جد پدری باقی میماند. این قاعده، ضامن استمرار حمایت قانونی از افراد ناتوان است.
⚖️ تفاوت با موارد غیر متصل به صغر
اگر سفه یا جنون فرد، پس از رسیدن به سن بلوغ ایجاد شده باشد و به دوران صغر متصل نباشد، دیگر تحت شمول ولایت قهری قرار نمیگیرد و در این صورت، تعیین وصی یا قیم برای او صرفاً با درخواست دادستان و حکم دادگاه امکانپذیر خواهد بود.
📌 نکته مهم:
ولایت قهری با رسیدن به بلوغ و رشد پایان میپذیرد، مگر اینکه ناتوانی ذهنی یا مالی ادامه یابد و اتصال آن به صغر اثبات شود. در غیر این صورت، نصب وصی با درخواست دادستان و تأیید دادگاه انجام میشود.
شرایط و اختیارات ولی قهری در تعیین وصی
ولی قهری که در حقوق ایران شامل پدر و جد پدری است، از اختیارات وسیعی برای حمایت از فرزند صغیر یا محجور خود برخوردار است. یکی از مهمترین این اختیارات، تعیین وصی برای دوران پس از فوت خویش است؛ اقدامی که با هدف حفظ منافع آینده فرزند انجام میشود و در صورت فقدان ولی قهری دیگر، دارای آثار حقوقی مهمی خواهد بود.
📝 اختیارات ولی قهری طبق قانون مدنی
بر اساس ماده ۱۱۸۸ قانون مدنی:
«هر یک از پدر و جد پدری، پس از فوت دیگری، میتواند برای اولاد خود که تحت ولایت او هستند، وصی تعیین کند تا پس از مرگش، در نگهداری، تربیت و اداره اموال آنان اقدام نماید.»
این اختیار، مشروط بر آن است که ولی قهری دیگری در قید حیات نباشد. یعنی در صورتی که هم پدر و هم جد پدری زنده باشند، هیچیک نمیتواند به تنهایی وصی تعیین کند.
⚖️ تأکید قانون بر اولویت ولی قهری
ماده ۱۱۸۹ قانون مدنی نیز تصریح میکند:
«هیچیک از پدر و جد پدری نمیتواند با بودن دیگری برای مولیعلیه وصی تعیین نماید.»
یعنی اولویت و حق تعیین وصی تنها زمانی ایجاد میشود که یکی از این دو ولی قهری، فوت کرده یا از ولایت قهری عزل شده باشد. در غیر این صورت، اقدام به تعیین وصی فاقد اثر قانونی خواهد بود.
در صورتی که ولی قهری به وظایف خود بهدرستی عمل نکند یا صلاحیتش زیر سؤال رود (به دلیل حجر، خیانت یا ناتوانی)، ممکن است طبق ماده ۱۱۸۴ قانون مدنی، دادگاه او را عزل و فرد صالحی را بهعنوان قیم یا وصی منصوب نماید. در موارد خفیفتر، ممکن است دادگاه بهجای عزل، «ضم امین» را تجویز کند.
📝 نتیجه عملی این قوانین
- اگر پدر فوت کرده باشد، جد پدری میتواند وصی تعیین کند.
- اگر جد پدری فوت کرده باشد، پدر این اختیار را دارد.
- اگر هر دو زنده باشند، هیچکدام حق تعیین وصی ندارد.
- اگر یکی از آنها محجور یا فاقد صلاحیت قانونی باشد، باز هم دیگری میتواند وصی تعیین کند.
نحوه تعیین وصی توسط ولی قهری بر اساس قانون مدنی
نحوه تعیین وصی توسط ولی قهری، فرآیندی است که در چارچوب قوانین مدنی و با رعایت تشریفات قانونی انجام میشود. این اقدام نهتنها برای حفظ حقوق و منافع فرزندان صغیر یا محجور انجام میگیرد، بلکه میتواند در آینده از بروز اختلافات خانوادگی و مداخله دادگاه نیز جلوگیری کند.
📝 وصیت عهدی؛ ابزار قانونی تعیین وصی
بر اساس قانون، ولی قهری میتواند از طریق تنظیم وصیتنامه عهدی، فرد یا افرادی را بهعنوان وصی تعیین کند. در این نوع وصیت، شخص وصیتکننده (موصی) فرد دیگری را برای انجام امور خاصی پس از مرگ خود مأمور میکند. در اینجا، وصی موظف به اداره امور صغیر یا محجور خواهد بود؛ مانند تربیت، نگهداری و مدیریت اموال او. انواع وصیت نامه در این زمینه به شرح زیر است:
- وصیتنامه رسمی: تنظیمشده در دفاتر اسناد رسمی
- وصیتنامه خودنوشت: به خط خود ولی، با تاریخ و امضا
- وصیتنامه سری: سپرده شده به دفترخانه با رعایت تشریفات خاص
در عمل، توصیه میشود که وصی از طریق وصیتنامه رسمی تعیین شود تا احتمال بروز اختلاف یا رد آن از سوی دادگاه به حداقل برسد.
⚖️ ماده ۱۱۹۰ قانون مدنی
این ماده به یک نکته مهم اشاره دارد:
«پدر یا جد پدری ممکن است به کسی که به سمت وصایت معین کرده، اختیار تعیین وصی پس از فوت خود برای مولّیعلیه را نیز بدهد.»
یعنی نهتنها ولی قهری میتواند وصی تعیین کند، بلکه میتواند به آن وصی، حق تعیین وصی بعدی را هم واگذار نماید. این نکته از منظر حقوقی، اختیارات را بهصورت زنجیرهای منتقل میکند.
✅ ناظر بر وصی؛ تدبیر احتیاطی
در برخی موارد، ولی قهری یا دادگاه میتوانند ناظری بر وصی تعیین کنند تا نظارت مستقیم بر اقدامات وی وجود داشته باشد. این موضوع بهویژه در مواردی که اموال صغیر زیاد یا پیچیده باشد، از اهمیت ویژهای برخوردار است.
نقش دادگاه در نصب وصی و قیم در صورت فقدان ولی قهری
در مواردی که هیچیک از اولیای قهری (پدر یا جد پدری) در قید حیات یا دارای صلاحیت قانونی نباشند، مسئولیت تعیین وصی یا قیم بر عهده دادگاه صالح خانواده خواهد بود. در این حالت، قانون امور حسبی و قانون مدنی به دادگاه اختیار دادهاند تا برای محجور، فردی شایسته را جهت سرپرستی قانونی منصوب کند.
⚖️ نصب وصی توسط دادگاه
مطابق قانون، دادگاه در شرایط زیر اقدام به تعیین وصی میکند:
- فقدان پدر و جد پدری
- حجر یا عدم صلاحیت ولی قهری (مانند جنون یا خیانت)
- عدم تعیین وصی توسط ولی قهری پیش از فوت
در این موارد، دادگاه پس از بررسی وضعیت محجور، با مشورت کارشناسان و با استعلام از دایره سرپرستی، فردی را بهعنوان وصی یا قیم منصوب مینماید.
📝 مستند قانونی نصب وصی
- ماده ۷۳ قانون امور حسبی: اگر وصی یا ولی موجود باشد، دادگاه وارد نمیشود مگر برای تصدیق وصایت.
- ماده ۵۴ همین قانون: ابطال قیمنامه تنها با رأی دادگاه امکانپذیر است.
- ماده ۱۱۸۴ قانون مدنی: در صورت سوءرفتار ولی، دادگاه میتواند او را عزل و فردی را جایگزین کند.
📌 شرایط شخص منصوب از سوی دادگاه
برای اینکه دادگاه بتواند فردی را بهعنوان وصی منصوب کند، باید شرایط خاصی در او احراز شود:
- بلوغ، عقل، امانت و حسن سابقه
- عدم تعارض منافع با محجور
- عدم محکومیت کیفری یا اخلاقی
- داشتن صلاحیت قانونی و خانوادگی برای نگهداری از محجور
🔍 ضم امین؛ راهحل میانه
در شرایطی که ولی قهری توانایی کامل برای اداره امور محجور را ندارد اما همچنان برکنار نشده، دادگاه میتواند فردی را بهعنوان امین به او ضمیمه کند. در این صورت، هرگونه تصمیمگیری مهم نیاز به موافقت امین خواهد داشت.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون تعیین وصی برای محجور، صغیر توسط ولی قهری یا دادگاه مطرح شده است:
❓ اگر پدر قبل از تعیین وصی فوت کند، آیا جد پدری میتواند وصی تعیین کند؟
✅ بله، طبق ماده ۱۱۸۸ قانون مدنی، هرگاه یکی از اولیای قهری (پدر یا جد پدری) فوت کند، دیگری حق دارد برای فرزندی که تحت ولایت او قرار گرفته، وصی تعیین نماید. بنابراین اگر پدر فوت کرده باشد، جد پدری میتواند وصی معین کند تا پس از فوت خودش، امور فرزند را به عهده بگیرد.
❓ اگر ولی قهری دچار جنون یا سفه شود، تکلیف تعیین وصی چیست؟
✅ در صورتی که ولی قهری (مثلاً پدر) به دلیل جنون یا سفه، صلاحیت قانونی خود را از دست بدهد، ولایت او به حال تعلیق درمیآید. در این شرایط، جد پدری در صورت حیات میتواند وصی تعیین کند. در غیر این صورت، دادگاه با دریافت گزارش و بررسی صلاحیت افراد واجد شرایط، اقدام به تعیین وصی یا قیم خواهد کرد.
❓ آیا مادر میتواند مانند پدر برای فرزندش وصی تعیین کند؟
✅ مادر بهطور پیشفرض ولی قهری محسوب نمیشود و حق تعیین وصی ندارد؛ اما در موارد خاصی مانند فوت یا عدم صلاحیت پدر، دادگاه میتواند مادر را بهعنوان ولی یا قیم منصوب کند. در این صورت، مادر میتواند طبق حکم دادگاه برای فرزند تحت سرپرستی خود وصی تعیین کند. این ولایت، اعلامی است نه قهری.