پس از فوت هر فرد، دارایی‌هایی از او باقی می‌ماند که به آن‌ها ترکه گفته می‌شود. اما این دارایی‌ها فقط شامل اموال نیست، بلکه بدهی‌ها و تعهدات مالی نیز جزئی از ترکه محسوب می‌شوند. در این میان، «تحریر ترکه» به عنوان یک فرآیند قانونی و حفاظتی، نقش بسیار مهمی در شفاف‌سازی وضعیت مالی متوفی دارد.
این نهاد حقوقی که در فصل هشتم قانون امور حسبی آمده، ابزاری است برای تعیین دقیق میزان اموال، مطالبات و دیون متوفی با نظارت مرجع قضایی. تحریر ترکه نه تنها از اختلافات احتمالی میان وراث جلوگیری می‌کند، بلکه جلوی سوءاستفاده از دارایی متوفی را نیز می‌گیرد.
تحریر ترکه چیست؟
«تحریر ترکه» در قانون به معنای تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی است؛ به زبان ساده‌تر، تحریر ترکه یعنی مشخص کردن کل دارایی‌ها، بدهی‌ها، مطالبات و تعهدات شخصی که فوت کرده، با هدف ثبت رسمی و قانونی آن‌ها. این تعریف دقیقاً در ماده ۲۰۶ قانون امور حسبی آمده است
این فرآیند، به‌منظور شفاف‌سازی وضعیت مالی متوفی، حفظ حقوق وراث و طلبکاران، و جلوگیری از هرگونه دخل‌و‌تصرف غیرقانونی در اموال صورت می‌گیرد. برخلاف تصور عموم، تحریر ترکه فقط مختص وراث نیست؛ بلکه طلبکاران و حتی نمایندگان قانونی هم در برخی شرایط می‌توانند خواستار آن باشند.
📌 نکته: تحریر ترکه با تقسیم ترکه تفاوت دارد؛ در تحریر، فقط اموال و بدهی‌ها فهرست می‌شود، اما در تقسیم، این دارایی‌ها میان وراث توزیع می‌گردد.
چه کسانی می‌توانند درخواست تحریر ترکه بدهند؟
هر کسی نمی‌تواند برای تحریر ترکه اقدام کند. قانون‌گذار به‌صورت مشخص تعیین کرده است که فقط برخی از اشخاص ذی‌نفع یا قانونی می‌توانند چنین درخواستی را به دادگاه ارائه دهند. این محدودیت به‌منظور جلوگیری از سوءاستفاده و حفظ نظم در امور ترکه وضع شده است.
⚖️ افراد مجاز به درخواست تحریر ترکه
✅ وراث متوفی: هر یک از ورثه، چه به‌تنهایی و چه به‌صورت جمعی، می‌توانند دادخواست تحریر ترکه را از شورای حل اختلاف بخواهند؛ مخصوصاً زمانی که از وضعیت اموال متوفی اطلاعی ندارند یا احتمال حیف و میل اموال وجود دارد.
✅ وصی تعیین‌شده در وصیت‌نامه: اگر متوفی برای مدیریت اموال و اجرای وصایای خود فردی را به عنوان وصی معرفی کرده باشد، آن شخص نیز حق دارد برای انجام دقیق وظایفش، درخواست تحریر ترکه دهد.
✅ قیم یا امین افراد محجور یا غایب: در صورتی که میان ورثه، فردی محجور (مثل صغیر، مجنون، یا سفیه) یا غایب مفقودالاثر وجود داشته باشد امین وی یا ولی قهری موظف است برای حفظ حقوق او، تحریر ترکه را پیگیری کند.
✅ نماینده قانونی اشخاص فوق: اگر هر یک از افراد بالا وکیل یا نماینده قانونی داشته باشند، آن وکیل می‌تواند به‌جای موکل خود این درخواست را مطرح نماید.
❌ چه کسانی نمی‌توانند درخواست بدهند؟
🔍 طلبکاران متوفی، برخلاف تصور رایج، حق درخواست تحریر ترکه ندارند. مطابق ماده ۲۰۷ قانون امور حسبی، تحریر ترکه فقط توسط وراث، وصی یا نمایندگان قانونی آن‌ها پذیرفته می‌شود. البته طلبکار می‌تواند برای حفظ حقوق خود، تقاضای مهر و موم ترکه کند ولی نه تحریر.
اگر متوفی تاجر باشد و بیم دخل‌و‌تصرف در اموال وجود داشته باشد، مسیر درست، اقدام فوری برای مهر و موم اموال تاجر ورشکسته از طریق اداره تصفیه امور ورشکستگان است.
چه زمانی تحریر ترکه مفید یا الزامی می‌شود؟
در بسیاری از موارد، تحریر ترکه صرفاً یک اقدام اختیاری و احتیاطی است؛ اما گاه بنا بر شرایط خاص، تبدیل به الزام قانونی می‌شود. در ادامه به موقعیت‌هایی می‌پردازیم که تحریر ترکه مفید یا حتی اجباری است:
✅ مواردی که تحریر ترکه مفید است
📌 عدم شفافیت در اموال متوفی: زمانی که ورثه اطلاع دقیقی از اموال، مطالبات یا بدهی‌های متوفی ندارند، تحریر ترکه بهترین راه برای کشف و مستندسازی وضعیت مالی اوست.
📌 احتمال حیف و میل ترکه: اگر بیم آن وجود دارد که یکی از وراث یا اشخاص دیگر، بدون هماهنگی اقدام به تصرف یا فروش اموال کند، تحریر ترکه می‌تواند از این رفتارها جلوگیری نماید.
📌 تعارض یا بی‌اعتمادی بین وراث: در مواردی که میان وراث اختلاف وجود دارد یا یکی از آن‌ها به دیگران اعتماد ندارد، تحریر ترکه می‌تواند نقش یک سند رسمی و بی‌طرفانه را ایفا کند.
❗ مواردی که تحریر ترکه الزامی است
⚖️ وجود محجور یا غایب در بین وراث: مطابق قانون امور حسبی، اگر یکی از وراث صغیر، محجور یا غایب مفقودالاثر باشد، انجام تحریر ترکه الزامی است تا از حقوق او محافظت شود.
⚖️ تابعیت خارجی متوفی: اگر متوفی تبعه‌ی کشور دیگری باشد، تحریر ترکه اجباراً باید انجام شود؛ چرا که پای منافع دولت خارجی یا کنسول‌گری نیز در میان است.
⚖️ تعارض در پذیرش یا رد ترکه: در صورتی که برخی وراث ترکه را بپذیرند و برخی دیگر آن را رد کنند، تحریر ترکه الزامی می‌شود تا محدوده دارایی‌ها و دیون دقیقاً مشخص گردد.
توجه داشته باشید که تحریر ترکه باید پیش از جلسه اول دادگاه تقسیم ترکه انجام شده باشد و در این شرایط، دادگاه موظف است به درخواست واجدین شرایط رسیدگی کرده و فرآیند تحریر را آغاز کند تا هرگونه اختلاف و ابهام در مورد ماترک از میان برداشته شود.
مراحل قانونی درخواست تحریر ترکه در شورای حل اختلاف
برای انجام تحریر ترکه، فقط داشتن دغدغه کافی نیست؛ باید طبق رویه قضایی مشخص و با رعایت تشریفات قانونی عمل شود. مرجع رسیدگی به این موضوع، شورای حل اختلاف آخرین اقامتگاه متوفی است. روند رسیدگی با دعوی تقسیم ترکه متفاوت است و دارای چند مرحله کلیدی است که در ادامه بررسی می‌کنیم:
📝 ثبت دادخواست تحریر ترکه
نخستین گام، ثبت دادخواست رسمی از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی است. خواهان باید یکی از افراد واجد صلاحیت (ورثه، وصی، قیم، امین) باشد و دادخواست خود را به همراه مدارک اولیه ارسال کند.
🔍 آگهی عمومی در روزنامه
شورا پس از ثبت پرونده، آگهی رسمی در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار منتشر می‌کند. هدف از این آگهی، اطلاع‌رسانی به سایر ورثه، طلبکاران، بدهکاران و ذی‌نفعانی است که ممکن است ادعایی بر ترکه داشته باشند. در آگهی، روز و ساعت مشخصی برای حضور در جلسه تحریر تعیین می‌شود.
✅ بررسی و شناسایی دارایی‌های متوفی
پس از ابلاغ آگهی، شورای حل اختلاف یک کارشناس یا بازرس را مأمور شناسایی اموال، بدهی‌ها و اسناد مالی متوفی می‌کند. این فرد باید کلیه دارایی‌های منقول و غیرمنقول را بررسی کرده و صورت‌برداری کند.
📌 نکته: در این مرحله، استعلام‌هایی نیز از اداره ثبت، راهور، بانک‌ها، بورس و ثبت شرکت‌ها ممکن است صورت گیرد تا فهرست اموال دقیق باشد.
🧾 تنظیم صورت‌جلسه رسمی تحریر ترکه
بازرس یا متصدی تحریر، پس از بررسی، یک صورت‌جلسه رسمی تنظیم می‌کند که باید شامل موارد زیر باشد:
- نام و سمت متصدی تحریر
- اسامی اشخاص حاضر در جلسه
- محل دقیق تحریر
- اظهارات راجع به دارایی و دیون
- تعیین فردی که مسئول نگهداری اسناد و اموال است
📜 صدور قرار تحریر ترکه
در نهایت، شورای حل اختلاف قرار تحریر ترکه را صادر می‌کند. این قرار شامل فهرست کامل اموال، بدهی‌ها، مطالبات و اسناد متوفی است و مبنای تصمیم‌گیری بعدی برای تقسیم یا رد ترکه خواهد بود.
مدارک لازم برای دادخواست تحریر ترکه
ارائه صحیح و کامل مدارک، شرط اساسی برای ثبت موفق دادخواست تحریر ترکه و تسریع در روند رسیدگی قضایی است. در صورت نقص مدارک، شورای حل اختلاف می‌تواند دادخواست را رد یا ناقص تلقی کند. در ادامه، مهم‌ترین مدارک مورد نیاز را مرور می‌کنیم:
✅ مدارک هویتی و قانونی
📌 گواهی فوت متوفی: سند رسمی فوت صادرشده از ثبت احوال، پایه اصلی تشکیل پرونده تحریر ترکه است.
📌 گواهی انحصار وراثت: این گواهی نشان می‌دهد که چه کسانی وارث قانونی متوفی هستند و سهم‌الارث هر یک چه مقدار است.
📌 شناسنامه و کارت ملی وراث: برای احراز هویت کامل خواهان (و در صورت نیاز سایر ورثه)، لازم است.
✅ فهرست و اطلاعات مالی
📌 صورت‌برداری اولیه از اموال و دارایی‌ها: در صورتی که متقاضی اطلاعاتی از اموال منقول یا غیرمنقول متوفی داشته باشد (ملک، خودرو، حساب بانکی، طلا، سند، سهام)، باید آن را به‌صورت فهرست‌شده ارائه کند.
📌 مدارک و مستندات اموال بدون سند: اگر ملک یا مالی به‌صورت قولنامه‌ای یا دست‌نویس خریداری شده، باید نسخه آن ضمیمه شود؛ تا شورا امکان بررسی و احراز مالکیت را داشته باشد.
📌 مدارک بدهی‌ها و تعهدات متوفی: مانند چک‌ها، سفته‌ها، قراردادهای ناتمام، رسیدهای بدهی یا ادعای طلب اشخاص.
✅ مستندات جانبی (در صورت نیاز)
📌 وصیت‌نامه رسمی یا عادی
📌 وکالت‌نامه یا قیم‌نامه در صورت وجود نماینده قانونی
📌 استعلام‌های بانکی، ثبت اسناد، بورس، ثبت شرکت‌ها و… (در صورت وجود)
نکات کاربردی درباره تحریر اموال خاص: بدون سند، سهام، حساب بانکی و زمین کشاورزی
در مواردی، ترکه متوفی شامل اموالی است که سند رسمی ندارند یا نیاز به استعلام‌های خاصی دارند. شناخت نحوه برخورد قانونی با این اموال می‌تواند روند تحریر ترکه را تسهیل و از بروز اختلاف میان وراث جلوگیری کند.
📌 تحریر ترکه اموال بدون سند
در صورتی که بخشی از اموال متوفی، مانند خانه یا زمین، به‌صورت قولنامه ای یا دست‌ن ویس خریداری شده باشد، وراث باید ابتدا دعوی الزام به تنظیم سند رسمی علیه فروشنده طرح کنند تا قولنامه به سند رسمی تبدیل شود. پس از اثبات مالکیت، آن مال در فهرست ترکه درج و قابل تقسیم خواهد بود.
📌 تحریر ترکه سهام بورسی و غیر بورسی
وراث می‌توانند با ارائه گواهی انحصار وراثت و مراجعه به شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار (سجام)، وضعیت سهام متوفی را استعلام کنند. همچنین می‌توان از اداره ثبت شرکت‌ها، سابقه شراکت یا مالکیت سهام در شرکت‌های خصوصی را بررسی کرد.
📌 تحریر حساب‌های بانکی و سپرده‌ها
بانک‌ها موظفند پس از فوت مشتری، حساب‌ها را مسدود کنند. وراث می‌توانند با ارائه گواهی فوت و انحصار وراثت، از طریق شورای حل اختلاف، استعلام حساب‌ها را گرفته و میزان دقیق سپرده‌ها را وارد فرآیند تحریر نمایند.
📌 تحریر زمین‌های کشاورزی و املاک روستایی
اگر زمین‌های کشاورزی جزء ترکه باشد، کل مساحت، نوع سند، کاربری و موقعیت آن باید در لیست اموال درج گردد. در صورت عدم امکان افراز املاک مشاع، تقسیم ممکن است از طریق مزایده یا تقسیم به رد انجام شود.
📌 نکته: در همه این موارد، شورای حل اختلاف ممکن است از کارشناسان رسمی دادگستری برای ارزش‌گذاری دقیق و تشخیص قابلیت افراز یا تقسیم‌پذیری اموال استفاده کند.
نمونه دادخواست تحریر ترکه و مفاد قرار صادره توسط مرجع قضایی
درخواست تحریر ترکه، با ثبت دادخواست رسمی آغاز می‌شود و پس از طی مراحل قانونی، با صدور قرار تحریر ترکه توسط شورای حل اختلاف پایان می‌یابد. آشنایی با فرمت رایج دادخواست و اجزای کلیدی صورت‌جلسه و قرار تحریر ترکه، به وراث یا وکیل آن‌ها کمک می‌کند تا روند را به‌درستی پیگیری کنند.
خواهان: [نام یکی از وراث یا نماینده قانونی]
خواندگان: [اسامی سایر ورثه]
خواسته: صدور قرار تحریر ترکه
دلایل و مستندات:
گواهی فوت متوفی
گواهی انحصار وراثت
رونوشت شناسنامه وراث
شرح دادخواست:
ریاست محترم شورای حل اختلاف
با احترام، به استحضار می‌رساند مرحوم [نام متوفی] در تاریخ [تاریخ فوت] فوت نموده و اینجانب به‌عنوان یکی از وراث قانونی نامبرده، خواهان تحریر ترکه می‌باشم. نظر به اینکه احتمال حیف و میل اموال متوفی وجود دارد و برخی از وراث از وضعیت مالی وی اطلاعی ندارند، خواهشمند است با استناد به ماده ۲۰۶ قانون امور حسبی، دستور صدور قرار تحریر ترکه را صادر فرمایید.
📜 مفاد قرار تحریر ترکه
قرار تحریر ترکه یک تصمیم قضایی رسمی است که به‌صورت کتبی صادر می‌شود و باید شامل نکات زیر باشد:
- نام متوفی و تاریخ فوت وی
- نام و مشخصات متقاضی تحریر ترکه
- مبنا و مستند قانونی قرار (مثلاً ماده ۲۱۰ قانون امور حسبی)
- تعیین زمان اجرای تحریر ترکه و آگهی رسمی در روزنامه
- دعوت از کلیه وراث، طلبکاران، بدهکاران و اشخاص ذی‌نفع جهت حضور در جلسه
- نام متصدی تحریر ترکه یا کارشناس مربوطه
- توضیح در خصوص نحوه تنظیم صورت‌جلسه و نگهداری اموال
📌 نکته: فاصله بین نشر آگهی و روز اجرای تحریر نباید کمتر از یک ماه و بیشتر از سه ماه باشد.
اعتراض به قرار تحریر ترکه چگونه انجام می‌شود؟
گرچه تحریر ترکه در ظاهر یک اقدام فنی و بی‌طرفانه برای فهرست‌برداری از اموال متوفی است، اما گاهی منافع وراث یا سایر ذی‌نفعان ممکن است با تصمیم شورای حل اختلاف در تضاد باشد. در چنین شرایطی، قانون این امکان را پیش‌بینی کرده که افراد ذی‌نفع بتوانند به قرار صادره اعتراض کنند و تجدیدنظر بخواهند.
⚖️ مهلت قانونی برای اعتراض
توجه داشته باشید که رای صادر قابل اعتراض است و مطابق ماده ۹ قانون شورای حل اختلاف، هر یک از طرفین می‌توانند ظرف ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ رأی یا قرار تحریر ترکه، اعتراض خود را در دادگاه عمومی حقوقی همان حوزه مطرح کنند.
📝 چه کسانی حق اعتراض دارند؟
✅ ورثه‌ای که معتقدند اموال یا بدهی‌ها به‌درستی ثبت نشده
✅ وصی، قیم یا امین که منافع محجور یا غایب را در خطر می‌بیند
✅ موصی‌له (در صورتی که در اجرای وصیت اختلال ایجاد شده باشد)
📌 طلبکاران حق اعتراض به خودِ قرار تحریر ترکه را ندارند؛ ولی می‌توانند از طریق مهر و موم ترکه یا پیگیری‌های حقوقی دیگر اقدام کنند.
📋 مدارک مورد نیاز برای ثبت اعتراض
🔹 دادخواست تجدیدنظر
🔹 تصویر گواهی انحصار وراثت و فوت متوفی
🔹 دلایل و مستندات اثباتی مبنی بر نقص یا اشتباه در ثبت دارایی‌ها
🔹 مشخصات پرونده و رونوشت قرار تحریر صادرشده
🔍 روند رسیدگی به اعتراض در دادگاه
دادگاه عمومی پس از دریافت دادخواست، ممکن است برای روشن‌شدن موضوع، یک کارشناس رسمی دادگستری تعیین کند. این کارشناس مجدداً وضعیت اموال و بدهی‌ها را بررسی کرده و گزارش خود را به دادگاه ارائه می‌دهد. در نهایت دادگاه رأی نهایی را در مورد ابطال، اصلاح یا تأیید قرار تحریر صادر خواهد کرد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون تحریر ترکه را مشاهده می فرمایید:
❓ برادرم می‌گه نیازی به تحریر ترکه نیست، ولی من شک دارم بابام حساب بانکی یا سهام پنهان نداشته. می‌تونم خودم تنها درخواست بدم؟
✅ بله، هر وارث می‌تونه به‌تنهایی درخواست تحریر ترکه بده. شورا اموال و بدهی‌ها رو بررسی می‌کنه و فهرست رسمی تهیه می‌شه. این کار جلوی پنهان‌کاری رو می‌گیره.
❓ یکی از ورثه صغیره و خونه هم توی اجاره‌ست. می‌تونیم بدون تحریر ترکه تقسیم کنیم یا ملک رو بفروشیم؟
✅ خیر، چون صغیر بین ورثه هست، باید حتماً تحریر ترکه بشه. بدونش فروش یا تقسیم ممکنه ایراد قانونی داشته باشه یا باطل بشه.
❓ من طلبکار متوفی‌ام؛ می‌تونم برای تحریر ترکه اقدام کنم؟
✅ نه، تحریر فقط از طرف ورثه یا وصی ممکنه. اما می‌تونی برای حفظ حق، مهر و موم ترکه بخوای یا از طریق دادگاه طلبتو مطالبه کنی.
❓ پدرم چند سال قبل یه زمین قولنامه‌ای خریده بود ولی سند نزده بود. حالا می‌خوایم بدونیم جزو ترکه حساب می‌شه یا نه؟
✅ بله، زمین‌های قولنامه‌ای هم در تحریر ترکه ثبت می‌شن. ولی قبلش باید از طریق دادگاه، الزام به تنظیم سند رسمی علیه فروشنده بگیرید تا مالکیت قطعی بشه و بعد وارد ترکه بشه.