تابعیت یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های حقوقی هر فرد در نظام‌های حقوق داخلی و بین‌المللی است که نبود آن می‌تواند باعث محرومیت از ابتدایی‌ترین حقوق انسانی شود. سال‌هاست که فرزندان زنان ایرانی که با مردان خارجی ازدواج کرده‌اند، درگیر مشکلات عدیده‌ای در خصوص هویت، شناسنامه، تحصیل و خدمات اجتماعی هستند. این معضل، ریشه در قوانین قدیمی‌ای دارد که نقش مادر ایرانی را در انتقال تابعیت به رسمیت نمی‌شناختند.
در سال ۱۳۹۸، قانونی برای رفع این مشکل به تصویب رسید که امید را در دل هزاران مادر ایرانی زنده کرد؛ اما این امید دیری نپایید، چرا که با تصویب قانون جدید سازمان ملی مهاجرت، وضعیت این قانون در ابهام قرار گرفته و حتی احتمال لغو آن قوت گرفته است. در این مقاله، به بررسی دقیق مسیر حقوقی طی‌شده، قوانین سابق و جدید، آمارهای اجرایی و پیامدهای اجتماعی این موضوع می‌پردازیم.
تابعیت فرزندان مادران ایرانی؛ از انکار تا تصویب قانونی
در سال‌های گذشته، فرزندان زنان ایرانی که با مردان غیر ایرانی ازدواج کرده‌اند، با خلاهای قانونی فراوانی در زمینه تابعیت روبه‌رو بودند. این وضعیت، باعث شد تا هزاران کودک بدون شناسنامه، بدون خدمات، و حتی بدون هویت باقی بمانند.
📌 تابعیت چیست و چه انواعی دارد؟
تابعیت، رابطه‌ای سیاسی و معنوی است که فرد را به یک دولت متصل می‌کند. در حقیقت تابعیت نشان‌دهنده عضویت رسمی فرد در جامعه یک کشور است. افرادی که تابعیت ندارند، اصطلاحاً «بی‌تابعیت» یا «آپارترید» خوانده می‌شوند و از بسیاری حقوق اجتماعی محروم می‌مانند.
دولت‌ها تابعیت را به دو شیوه اعطا می‌کنند:
- سیستم خون (نَسَب): تابعیت از طریق پدر یا مادر به فرزند منتقل می‌شود.
- سیستم خاک: تابعیت بر اساس محل تولد فرد در سرزمین کشور مورد نظر داده می‌شود.
🔍 سیستم تابعیت در ایران چگونه است؟
ایران تابع سیستم خون است؛ یعنی تابعیت بر اساس نَسَب اعطا می‌شود. اما برخلاف بسیاری از کشورها، این انتقال تابعیت تنها از طریق پدر به رسمیت شناخته شده و قانون مدنی ایران (ماده ۹۷۶) اشاره‌ای به امکان انتقال تابعیت از مادر ندارد.
در موضوع تابعیت پس از ازدواج، کشورها یا تابع اصل «استقلال تابعیت» هستند یا «وحدت تابعیت». در ایران، اگر مرد ایرانی با زن خارجی ازدواج کند، تابعیت ایران به زن تحمیل می‌شود؛ اما اگر زن ایرانی با مرد خارجی ازدواج کند، تابعیت مرد به زن تحمیل نمی‌شود و زن تابعیت ایرانی خود را حفظ می‌کند.
نتیجه این ساختار، بی‌هویتی هزاران کودک متولد از مادر ایرانی و پدر خارجی است. کودکانی که به دلیل تبعیت از سیستم خون پدر، تابعیت کشور پدر را می‌گیرند و قانون ایران نیز برای آنها تابعیت ایرانی قائل نمی‌شود، حتی اگر در ایران متولد و بزرگ شده باشند.
سیر تغییرات قانونی تابعیت فرزندان زنان ایرانی
برای حل معضل بی‌هویتی فرزندان مادران ایرانی، مسیر قانون‌گذاری پر پیچ‌وخمی طی شده است. این مسیر از آیین‌نامه‌های مبهم آغاز شد و با تصویب قانون سال ۱۳۹۸ به نقطه‌ای امیدوارکننده رسید، اما امروز دوباره در مسیر ابهام قرار گرفته است.
⚖️ از خلأ قانونی تا تصویب قانون ۱۳۸۵
تا پیش از دهه ۸۰، هیچ قانون شفافی برای تعیین تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی وجود نداشت. گاه به تفسیر بندهای کلی ماده ۹۷۶ قانون مدنی استناد می‌شد و در برخی موارد هم به صورت موردی شناسنامه صادر می‌گردید. در سال ۱۳۸۵، اولین گام رسمی با تصویب «قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی» برداشته شد؛ اما این قانون محدود و ناکارآمد بود.
⚖️ اصلاح قانون در سال ۱۳۹۰؛ تغییری نیم‌بند
در سال ۱۳۹۰، اصلاحاتی روی قانون ۱۳۸۵ انجام شد. هرچند این اصلاحیه گامی به جلو بود، اما همچنان با محدودیت‌هایی در اجرا همراه بود. روند صدور شناسنامه پیچیده، وابستگی شدید به تأییدات امنیتی، و نبود سازوکار مشخص، مادران را همچنان در بلاتکلیفی نگاه داشت.
⚖️ قانون سال ۱۳۹۸؛ نقطه عطف در احقاق حق مادران ایرانی
در تاریخ ۲ مهر ۱۳۹۸، مجلس شورای اسلامی با تصویب قانون اصلاح‌شده‌ای، تحولی در این زمینه ایجاد کرد. براساس این قانون:
- فرزندان مادر ایرانی می‌توانند تا پیش از ۱۸ سالگی، با درخواست مادر و در صورت نداشتن مشکل امنیتی تابعیت ایران بگیرند.
- بعد از ۱۸ سالگی نیز، فرزند می‌تواند شخصاً درخواست تابعیت دهد.
- مسئول بررسی امنیتی طبق قانون، وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه تعیین شدند.
با وجود تصویب قانون سال ۱۳۹۸، روند اجرای آن بسیار کند بود. بررسی‌های امنیتی طولانی، عدم صدور کد پیگیری در سامانه ثبت‌نام، و عملکرد نامنسجم استانداری‌ها و مراجع امنیتی باعث شد درصد زیادی از متقاضیان موفق به دریافت شناسنامه نشوند. طبق آمارها، از بیش از ۱۰۵ هزار متقاضی، تنها حدود ۳۰ هزار نفر تا سال ۱۴۰۳ موفق به دریافت شناسنامه شده‌اند.
توجه داشته باشید که به جز قوانین مربوط به ازدواج با پدر غیر ایرانی، شرایط ازدواج مسلمان با غیر مسلمان نیز دارای موارد خاصی است که در مطلب مربوطه بررسی شده است.
قانون اصلاح تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی
قانون سال ۱۳۹۸ نقطه عطفی در تاریخ قانون‌گذاری ایران در زمینه تابعیت بود. این قانون، برای نخستین‌بار نقش مادر ایرانی در انتقال تابعیت به فرزند را به رسمیت شناخت؛ اگرچه اجرای آن با اما و اگرهای زیادی روبه‌رو شد.
📜 متن کامل قانون چه می‌گوید؟
طبق ماده واحده قانون مصوب ۱۳۹۸:
-
فرزندان حاصل از ازدواج شرعی زنان ایرانی با مردان غیرایرانی، چه قبل و چه بعد از تصویب این قانون، می‌توانند پیش از ۱۸ سالگی و به درخواست مادر ایرانی، در صورت نداشتن مشکل امنیتی، تابعیت ایران بگیرند.
-
در صورتی که مادر اقدامی نکرده باشد، این افراد بعد از ۱۸ سالگی می‌توانند شخصاً تقاضای تابعیت بدهند.
🔍 نقش نهادهای امنیتی در اعطای تابعیت
براساس قانون، تشخیص نداشتن مشکل امنیتی با وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه است. اگر این دو نهاد پاسخ منفی ندهند، فرد می‌تواند تابعیت ایران را دریافت کند. همچنین نیروی انتظامی موظف است برای پدر غیرایرانی، در صورت نبود مانع امنیتی، پروانه اقامت صادر کند.
📌 تبصره‌های مهم قانون
تبصره ۱: در صورت درگذشت یا در دسترس نبودن والدین، اگر احراز نسب فرزند محل تردید باشد، دادگاه صالح باید نسبت به احراز آن اقدام کند.
تبصره ۲: افراد فاقد تابعیتی که خود و یکی از والدینشان در ایران متولد شده‌اند، پس از رسیدن به سن ۱۸ سال، در صورت نداشتن سوءپیشینه و مشکل امنیتی، می‌توانند تابعیت ایران را درخواست کنند.
✅ مسیر قانونی دریافت شناسنامه
فرآیند به این صورت است:
- مراجعه مادر ایرانی به استانداری و تشکیل پرونده
- استعلام هویت مادر از ثبت احوال
- استعلام امنیتی فرزند از مراجع امنیتی
- اعلام نتیجه و ارسال به سازمان ثبت احوال
- صدور شناسنامه توسط ثبت احوال
اما واقعیت اجرای این مراحل بسیار پرچالش و زمان‌بر بوده است.
چه تعداد از فرزندان مادر ایرانی شناسنامه گرفته‌اند؟
براساس اظهارات مدیرکل امور هویتی سازمان ثبت احوال کشور:
- از ابتدای اجرای قانون در سال ۱۳۹۸ تا بهمن ۱۴۰۳، تنها ۳۱ هزار و ۳۲ شناسنامه برای فرزندان مادر ایرانی صادر شده است.
- از این تعداد، ۴۹۳۴ شناسنامه در سال ۱۴۰۳ صادر شده‌اند.
- معاون فناوری اطلاعات ثبت احوال نیز تعداد شناسنامه‌های صادره را ۲۹ هزار و ۴۵ عدد اعلام کرده بود که نشان از ناهماهنگی یا به‌روزرسانی نادرست آمارها دارد.
⚖️ فقط یک‌سوم متقاضیان به نتیجه رسیده‌اند
طبق گزارش‌ها، بیش از ۱۰۵ هزار نفر برای دریافت تابعیت بر مبنای قانون ۱۳۹۸ اقدام کرده‌اند. اما صدور شناسنامه تنها برای حدود ۳۰ هزار نفر نشان می‌دهد که اجرای قانون کمتر از ۳۰ درصد موفق بوده است. این فاصله‌ی آماری ناشی از پیچیدگی‌های اداری، استعلام‌های امنیتی و نبود شفافیت در پیگیری پرونده‌ها است.
📌 روایت‌هایی از سردرگمی
بسیاری از مادران در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی از عدم صدور کد پیگیری توسط سامانه ثبت‌نام گلایه کرده‌اند. آنها می‌گویند در طول روند بررسی، هیچ راه ارتباطی برای پیگیری وضعیت پرونده وجود ندارد و تنها تماس از سوی مسئولان برقرار می‌شود، آن هم در صورت صدور شناسنامه.
به‌عنوان نمونه، یک مادر ایرانی مقیم آلمان اعلام کرده بود: «برای فرزندم در سفارت ایران در مونیخ درخواست شناسنامه و گذرنامه دادم؛ اما بعد از مراجعت به ایران، هیچ سند هویتی برای او صادر نشد و هیچ پاسخی هم نگرفتم.»
سازمان ثبت احوال بارها اعلام کرده است که صرفاً مجری قانون است و بررسی‌های امنیتی و تأیید تابعیت ایرانی از سوی دو مرجع امنیتی و استانداری انجام می‌شود. به عبارت دیگر، این سازمان مسئول نهایی صدور شناسنامه است ولی مسئول تأیید صلاحیت اولیه و امنیتی نیست.
لغو قانون تابعیت فرزندان مادر ایرانی
قانونی که قرار بود به بحران هویتی هزاران کودک پایان دهد، به‌ناگهان در معرض حذف قرار گرفت. لغو بی‌سروصدای قانون تابعیت سال ۱۳۹۸، این‌بار نه از مسیر علنی تغییر قانون، بلکه در دل قانون دیگری به نام «سازمان ملی مهاجرت» گنجانده شد.
⚖️ ماده ۴۱ قانون سازمان ملی مهاجرت چه می‌گوید؟
مطابق ماده ۴۱ قانون سازمان ملی مهاجرت که در تاریخ ۲۲ آبان ۱۴۰۱ به تصویب نمایندگان مجلس رسید:
«قانون اصلاح قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی مصوب ۲/۷/۱۳۹۸ از زمان لازم‌الاجراشدن این قانون به استثنای افرادی که در سامانه مذکور ثبت‌نام کرده‌اند، لغو می‌گردد.»
به بیان ساده، این ماده قانون مصوب ۱۳۹۸ را با یک تبصره مبهم و غیرقابل‌پیگیری لغو کرده است.
❌ استثناها در عمل قابل پیگیری نیستند
در متن ماده آمده که «افرادی که در سامانه ثبت‌نام کرده‌اند» از لغو قانون مستثنا هستند. اما بسیاری از مادران و نهادهای مدنی گزارش داده‌اند:
- سامانه مذکور هیچ‌گاه کد پیگیری صادر نکرده است.
- پیگیری وضعیت پرونده غیرممکن بوده و پاسخ‌ها مبهم یا ناپیدا هستند.
- تنها افرادی که خودِ مجریان قانون با آنها تماس گرفته‌اند، موفق به دریافت شناسنامه شده‌اند.
بنابراین این استثنا عملاً بی‌اثر است و نمی‌توان آن را ضمانت اجرایی دانست. تحلیلگران حقوقی و رسانه‌ها معتقدند که هدف اصلی قانون سازمان ملی مهاجرت نه صرفاً ساماندهی اتباع خارجی، بلکه پاک‌سازی حقوقی تابعیت فرزندان مادر ایرانی از بدنه قانون ایران بوده است. زیرا:
-
هیچ جایگزین شفافی برای آن ارائه نشده است.
-
حذف تابعیت این فرزندان، آنها را در دسته مهاجران خارجی قرار می‌دهد.
-
این اقدام بدون گفت‌وگو با نهادهای حمایتی زنان یا گزارش اجتماعی انجام شده است.
قانون جدید سازمان ملی مهاجرت ( آخرین قانون معتبر تا 1404)
قانون سازمان ملی مهاجرت، اگرچه در ظاهر برای ساماندهی وضعیت مهاجران تدوین شده، اما پیامدهای عمیقی برای تابعیت فرزندان مادر ایرانی به‌دنبال دارد. این قانون نه‌تنها قانون پیشین را لغو کرده، بلکه هیچ سازوکار مشخصی برای اعطای تابعیت به این فرزندان پیش‌بینی نکرده است.
⚖️ اقامت موقت؛ جایگزین تابعیت دائم
در ماده ۲۱ قانون سازمان ملی مهاجرت آمده است که اتباع خارجیِ مشمول برخی شرایط خاص می‌توانند برای اقامت مدت‌دار (سه، پنج، یا هفت ساله) در ایران اقدام کنند. یکی از این گروه‌ها، همسران و فرزندان زنان ایرانی هستند؛ اما این اقامت‌ها:
- تنها به شرط داشتن سابقه اقامت شش‌ماهه در ایران اعطا می‌شود؛
- فاقد هرگونه تضمین برای دریافت تابعیت ایرانی است؛
- صرفاً مجوز اقامت و بهره‌مندی از خدمات آموزشی و درمانی محسوب می‌شود.
بنابراین با اجرای این قانون، فرزندان مادر ایرانی شهروند ایران محسوب نمی‌شوند و فقط «مقیم» تلقی خواهند شد.
در قانون جدید، دریافت اقامت‌های بلندمدت به گروه‌هایی خاص محدود شده:
- ایثارگران غیرایرانی
- نوابغ و نخبگان علمی
- فعالان فرهنگی، هنری، ورزشی
- سرمایه‌گذاران خارجی
- همسران و فرزندان زنان ایرانی (با شروط خاص)
این اقامت‌ها امتیاز محور هستند و وابسته به شرایطی بسیار محدود، در حالی که قانون ۱۳۹۸ برای همه مادران ایرانی حق قانونی قائل شده بود.
📌 تفاوت مهم: تابعیت حذف، اقامت محدود
قانون سال ۱۳۹۸ تابعیت را حق مادر ایرانی می‌دانست؛ اما قانون جدید:
-
تابعیت را حذف کرده است؛
-
اقامت را وابسته به شرایط متعدد کرده؛
-
و هیچ ضمانت اجرایی یا مسیر شفاف قانونی برای اخذ تابعیت توسط این فرزندان ارائه نمی‌دهد.
سوالات متداول
در این قسمت از مطلب سوالات متداول پیرامون موضوع تابعیت فرزندان از مادر ایرانی که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ من دختر ایرانی هستم و قصد ازدواج با پسر مهاجری را دارم، اما خانواده‌ام مخالف هستند زیرا نگرانند که فرزندم شناسنامه ایرانی نداشته باشد. آیا فرزندم محدودیتی خواهد داشت؟
✅ طبق قانون مصوب ۱۳۹۸ این امکان وجود داشت که فرزند شما تابعیت ایرانی بگیرد. اما با تصویب قانون سازمان ملی مهاجرت (ماده ۴۱)، آن قانون لغو شده است. در حال حاضر، تنها اقامت مدت‌دار (نه تابعیت) برای فرزند مادر ایرانی پیش‌بینی شده است و امکان دریافت شناسنامه ایرانی ممکن و با شرایط بسیار سخت گیرانه و بدون تضمین باشد.
❓ من اتباع خارجی هستم و فرزندانم در ایران متولد شده‌اند. آیا می‌توانم برای آنها تابعیت ایرانی بگیرم؟
✅ خیر، طبق نظام حقوقی ایران، تابعیت تنها از طریق پدر یا مادر ایرانی منتقل می‌شود. تولد در خاک ایران برای فرزندان اتباع، حتی در صورت سکونت طولانی‌مدت، منجر به تابعیت ایرانی نمی‌شود.
❓ من مادرم ایرانی و پدرم خارجی بود. در ۱۶ سالگی با مردی خارجی ازدواج کردم و یک فرزند دارم. الان که شناسنامه ایرانی دارم، چطور می‌توانم برای پسرم شناسنامه بگیرم؟
✅ طبق قانون قبلی ۱۳۹۸، امکان درخواست شناسنامه برای فرزندت وجود داشت. اما با قانون جدید، ابتدا باید از شرایط اقامت و امنیتی مطابق با قانون سازمان ملی مهاجرت اطمینان حاصل کنید. تابعیت دیگر به راحتی قابل انتقال نیست و اعطای شناسنامه قطعی نیست.
❓ آیا فرزندی که مادرش ایرانی و پدرش افغانی است می‌تواند تابعیت ایران را داشته باشد؟
✅ در گذشته بله. ولی اکنون با لغو قانون تابعیت مادر ایرانی، فرزند شما تابع ایرانی محسوب نمی‌شود و تنها ممکن است برای اقامت در ایران تحت شرایط خاص (و نه تابعیت) اقدام شود. اخذ شناسنامه ایرانی دیگر یک روند قطعی و تضمین‌شده نیست.
❓ دخترم با همسر غیرایرانی‌اش در خارج زندگی می‌کند و فرزندشان در ایران به دنیا آمده است. برای سفر همراه مادرشان چه قانونی وجود دارد و برای گرفتن شناسنامه چه باید کرد؟
✅ اگر مادر ایرانی است، باید برای دریافت مجوز اقامت یا تابعیت برای فرزند اقدام کند. اما توجه داشته باشید که طبق قانون جدید، اخذ تابعیت مانند گذشته نیست و با محدودیت شدید روبه‌روست. مراجعه به کنسولگری ایران و ارائه کامل مدارک ضروری است، ولی احتمال صدور شناسنامه بدون مشکل امنیتی و تأیید اقامت هنوز روشن نیست.
❓ من اتباع خارجی هستم و در ایران به دنیا آمده‌ام. آیا می‌توانم برای پسرم که ۱۳ ساله است و در ایران به دنیا آمده، شناسنامه ایرانی بگیرم؟
✅ خیر. نه در قانون قبلی و نه در قانون جدید، تولد در ایران به تنهایی موجب تابعیت نمی‌شود. شما یا فرزندتان باید یکی از والدین ایرانی داشته باشید تا بتوانید برای تابعیت ایران اقدام کنید.