در نظام حقوقی ایران، هر فردی حق دارد برای احقاق حق خود به مراجع قضایی مراجعه کند؛ حقی که در اصل ۳۴ قانون اساسی نیز به رسمیت شناخته شده است. با این حال، گاهی افراد از این حق قانونی سوءاستفاده کرده و با انگیزه‌هایی همچون کینه‌جویی، انتقام یا ایجاد مزاحمت، اقدام به طرح دعوای بی‌اساس یا به‌اصطلاح «دعوای واهی» می‌کنند. چنین دعواهایی که فاقد ادله‌ی محکم و مستند هستند، نه تنها باعث تحمیل هزینه و اتلاف وقت طرف مقابل می‌شوند، بلکه موجب اشغال بی‌مورد وقت دادگاه و اطاله دادرسی نیز خواهند شد.
در این مقاله، به صورت کامل و مرحله‌به‌مرحله بررسی می‌کنیم که دعوای واهی دقیقاً چیست، چه شرایطی برای اخذ تأمین آن لازم است، چه استثنائاتی در قانون آمده و در امور کیفری، چه جایگزینی برای آن وجود دارد. همچنین با نمونه لایحه و رأی قضایی، موضوع را به‌صورت کاربردی بررسی خواهیم کرد.
دعوای واهی چیست و در چه مواردی مطرح می‌شود؟
دعوای واهی به دعوایی گفته می‌شود که بدون دلایل و مدارک معتبر و صرفاً با نیت سوء مانند انتقام یا ایجاد مزاحمت علیه دیگری مطرح می‌شود. این نوع دعوا معمولاً باعث اتلاف وقت دادگاه و تحمیل هزینه به طرف مقابل می‌شود و قانون برای مقابله با آن، ابزارهایی مثل تأمین دعوای واهی در نظر گرفته است.
❌ مصادیق رایج دعوای واهی
- مطالبه وجه بدون ارائه سند یا رسید
- طرح شکایت کیفری بدون وجود دلایل موجه
- طرح دعواهای مکرر و مشابه که قبلاً رد شده‌اند و اعتبار امر مختومه برای آن وجود دارد
- استفاده از دادگاه برای تهدید طرف مقابل در دعوای خانوادگی یا تجاری
نکته: دعوای واهی فقط منحصر به امور حقوقی نیست و در مواردی در قالب شکایت کیفری نیز خود را نشان می‌دهد، هرچند قانون مدنی ابزار مستقیم‌تری برای کنترل آن در اختیار دارد.
تأمین دعوای واهی یعنی چه؟
تأمین دعوای واهی راهکاری قانونی برای مقابله با طرح دعاوی بی‌اساس در محاکم حقوقی است. در این حالت، خوانده می‌تواند از دادگاه بخواهد خواهان مبلغی را برای جبران خسارت احتمالی دادرسی تأمین کند؛ در غیر این صورت، دادگاه می‌تواند رسیدگی را متوقف یا دادخواست را رد کند.
⚖️ مستند قانونی تأمین دعوای واهی
ماده ۱۰۹ قانون آیین دادرسی مدنی مقرر می‌دارد که:
«در کلیه دعاوی مدنی اعم از دعاوی طاری یا اصلی و درخواست‌های مربوط به امور حسبی، خوانده می‌تواند برای تأدیه خسارات ناشی از هزینه دادرسی و حق‌الوکاله که ممکن است خواهان محکوم شود، از دادگاه تقاضای تأمین نماید…»
بر این اساس، اگر خواهان دعوا دلیلی محکم برای ادعای خود نداشته باشد، خوانده می‌تواند با استناد به ماده فوق، درخواست تأمین کند تا از خسارت‌های احتمالی جلوگیری شود. اگر دادگاه با این درخواست موافقت کند، تا زمانی که خواهان مبلغ تعیین‌شده را تأمین نکند، دادرسی متوقف می‌شود.
📌 ضمانت اجرای سوء استفاده از طرح دعوا
تبصره ماده ۱۰۹ قانون آیین دادرسی مدنی می‌گوید:
«چنانچه بر دادگاه محرز شود که منظور از اقامه دعوا تأخیر در انجام تعهد یا ایذاء طرف یا غرض‌ورزی بوده، دادگاه مکلف است در ضمن صدور حکم یا قرار، خواهان را به تأدیه سه برابر هزینه دادرسی به نفع دولت محکوم نماید.»
این حکم قانونی ابزاری مهم برای بازدارندگی از طرح دعاوی واهی است و می‌تواند در مواردی که نیت سوء اثبات شود، خواهان را با خسارت مالی جدی مواجه کند.
✅ اهداف نهاد تأمین دعوای واهی
- جلوگیری از اطاله دادرسی
- حمایت از خوانده در برابر دعاوی بدون اساس
- جلوگیری از تحمیل هزینه‌های ناحق به اشخاص بی‌گناه
- حفظ اعتبار و کارایی نظام قضایی
📌 نکته: این تأمین تنها در دعاوی حقوقی مطرح است و در امور کیفری، جایگزین آن شکایت افترا است که در بخش‌های بعدی توضیح داده خواهد شد.
مراحل درخواست تأمین دعوای واهی توسط خوانده چگونه است؟
در صورتی که خوانده معتقد باشد دعوایی که علیه او مطرح شده بی‌اساس و واهی است، می‌تواند از ابزار قانونی به‌نام تأمین دعوای واهی برای دفاع از خود استفاده کند. این درخواست باید به‌درستی، در زمان مناسب و با رعایت شرایط قانونی ارائه شود. مراحل گام‌به‌گام درخواست تأمین دعوای واهی به شرح زیر است:
-
تشخیص واهی بودن دعوا توسط خوانده:
ابتدا خوانده باید به این نتیجه برسد که دعوای مطرح‌شده فاقد مدارک مستند و محکمه‌پسند است و با نیت سوء (کینه‌توزی، آزار، تأخیر در اجرای تعهد و…) اقامه شده است. -
تنظیم لایحه یا درخواست رسمی:
خوانده باید در قالب یک لایحه کتبی، درخواست صدور قرار تأمین دعوای واهی را به دادگاه ارائه دهد. این لایحه باید حاوی دلایل کافی مبنی بر بی‌اساس بودن دعوا باشد. -
بررسی دادگاه و صدور قرار تأمین:
دادگاه با بررسی شرایط دعوا، سابقه طرح دعاوی مشابه، وضعیت خواهان، و دلایل خوانده، در صورت احراز بی‌پایه بودن دعوی، قرار تأمین دعوای واهی را صادر می‌کند. -
تعیین مبلغ تأمین و مهلت:
دادگاه مبلغی را به عنوان تأمین مشخص کرده و خواهان را موظف می‌کند ظرف مدت مشخص آن را واریز کند. این مبلغ باید متناسب با هزینه دادرسی و حق‌الوکاله وکیل خوانده باشد. -
توقف دادرسی تا تودیع تأمین:
تا زمانی که خواهان مبلغ تعیین‌شده را پرداخت نکند، دادرسی متوقف خواهد ماند. اگر خواهان در مهلت مقرر تأمین را تودیع نکند، به درخواست خوانده، دادگاه قرار رد دادخواست صادر می‌کند.
✅زمان درخواست تأمین دعوای واهی چه زمانی است؟
اگرچه قانون زمان مشخصی تعیین نکرده، اما رویه قضایی توصیه می‌کند در نخستین مراحل دادرسی و ترجیحاً پیش از پایان جلسه اول، این درخواست توسط خوانده ثبت شود تا احتمال پذیرش آن بیشتر باشد.
در چه دعاوی‌ای نمی‌توان تقاضای تأمین دعوای واهی کرد؟
اگرچه قانون‌گذار در ماده ۱۰۹ قانون آیین دادرسی مدنی امکان درخواست تأمین دعوای واهی را در بسیاری از دعاوی مدنی پیش‌بینی کرده است، اما در ماده ۱۱۰ همان قانون مواردی را به‌عنوان استثنا مشخص کرده که در آن‌ها، خوانده حق تقاضای تأمین ندارد.
📌 موارد استثنا شده در ماده ۱۱۰ ق.آ.د.م
بر اساس ماده ۱۱۰ قانون آیین دادرسی مدنی، در موارد زیر خوانده نمی‌تواند برای تأمین خسارات احتمالی ناشی از دعوای واهی، درخواست تأمین کند:
-
دعاوی مستند به اسناد تجاری مانند چک، سفته و برات. چون این اسناد اعتبار قانونی خاص دارند و فرض صحت برای آن‌ها برقرار است.
-
دعاوی مستند به اسناد رسمی وقتی خواهان برای اثبات ادعای خود از سند رسمی استفاده کرده باشد، امکان واهی بودن ادعا از منظر قانونی کاهش می‌یابد.
-
دعاوی علیه تاجر ورشکسته (متوقف)، در این نوع دعاوی نیز، به دلیل وضعیت خاص مالی و قانونی خوانده (ورشکسته بودن)، تقاضای تأمین دعوای واهی پذیرفته نمی‌شود.
-
دعاوی حسبی خاص مشمول قانون امور حسبی مانند درخواست تحریر ترکه، صدور گواهی انحصار وراثت و… که فرآیند آن‌ها تابع آیین‌نامه‌های خاص است و امکان اخذ تأمین دعوای واهی در آن‌ها وجود ندارد.
✅ نکته کاربردی
حتی در سایر دعاوی، صدور قرار تأمین منوط به تشخیص دادگاه است و در صورتی که دادگاه به استواری ادله خواهان قانع شود، ممکن است با درخواست خوانده مخالفت کند؛ حتی اگر مورد مشمول استثنائات ماده ۱۱۰ نباشد.
تأمین دعوای واهی در امور کیفری و راه جایگزین
در قوانین کیفری نهادی به نام تأمین دعوای واهی وجود ندارد. در صورت طرح شکایت کیفری بی‌اساس، شخص متهم می‌تواند پس از صدور حکم برائت، از شاکی به اتهام افترا شکایت کند.
⚖️ چرا در آیین دادرسی کیفری تأمین دعوای واهی وجود ندارد؟
در قانون آیین دادرسی کیفری، تمرکز بر حمایت از حقوق متهم و رعایت اصل «برائت» است؛ بنابراین، پیش‌بینی ابزارهایی مانند اخذ تأمین از شاکی (مشابه حقوقی) کمتر رایج است.ضمن آنکه فرآیند کیفری، ماهیت عمومی دارد و جنبه «حق خصوصی محض» ندارد تا خوانده بتواند برای جبران خسارت پیش‌بینی‌نشده درخواست تأمین کند.
📌 راهکار قانونی جایگزین: جرم افترا
وقتی شاکی در پرونده کیفری، بدون دلیل و با علم به بی‌گناهی متهم، او را به ارتکاب جرم خاصی متهم می‌کند، و پس از رسیدگی، بی‌گناهی متهم احراز می‌شود، راهکار قانونی برای پاسخ، شکایت کیفری از شاکی به اتهام افترا است.
بر اساس ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات):
«هر کس به وسیله اوراق یا نطق یا هر وسیله دیگر، به کسی صریحاً امری را نسبت دهد که مطابق قانون جرم باشد و نتواند صحت آن را اثبات کند، به حبس یا شلاق محکوم می‌شود.»
✅ چه زمانی افترا محقق می‌شود؟
- نسبت دادن صریح جرم به فرد دیگر
- نبود دلایل کافی برای اثبات آن جرم
- صدور حکم برائت یا منع تعقیب برای متهم
- سوء نیت شاکی (در صورت احراز)
🔍 تفاوت کلیدی با تأمین دعوای واهی حقوقی
در دعاوی حقوقی، پیش از ورود به ماهیت، امکان توقف دادرسی به دلیل واهی بودن وجود دارد. اما در دعاوی کیفری، موضوع تا حدی رسیدگی می‌شود و در صورت احراز و اثبات بی‌گناهی، شاکی به‌صورت پسینی قابل تعقیب است.
نمونه متن لایحه درخواست تأمین دعوای واهی
درخواست تأمین دعوای واهی باید با تنظیم لایحه‌ای رسمی و مستدل به دادگاه ارائه شود. این لایحه ابزار دفاعی مهمی برای خوانده است تا از هزینه‌های ناشی از طرح دعوای بی‌اساس جلوگیری کند. تنظیم دقیق و مستند لایحه می‌تواند نقش مؤثری در اقناع دادگاه برای صدور قرار تأمین داشته باشد.
ریاست محترم شعبه … دادگاه عمومی حقوقی …
با سلام و احترام
اینجانب … به‌عنوان خوانده دعوای … که توسط آقای/خانم … مطرح گردیده، به استحضار می‌رساند:
با توجه به اینکه دعوای مطروحه فاقد دلایل و مدارک معتبر بوده و از سوی خواهان بدون مستندات قانونی ارائه شده، به نظر می‌رسد که هدف ایشان از طرح این دعوا صرفاً ایجاد مزاحمت و تحمیل هزینه‌های دادرسی بر اینجانب بوده است.لذا با استناد به ماده ۱۰۹ قانون آیین دادرسی مدنی، خواهشمند است نسبت به صدور قرار تأمین دعوای واهی در این پرونده اقدام فرمایید تا از ورود خسارات احتمالی به اینجانب جلوگیری شود.
با تشکر و احترام
نام و نام خانوادگی
تاریخ / امضاء
برای افزایش شانس پذیرش درخواست، پیوست کردن سوابق پرونده، دلایل تکرار دعاوی، یا فقدان مدارک در پرونده خواهان می‌تواند به تقویت استدلال شما در لایحه کمک کند.
اعاده حیثیت و دفاع در برابر شکایت واهی در حقوق و کیفری
یکی از نتایج مخرب طرح دعاوی واهی، آسیب به اعتبار و شخصیت اجتماعی فردی است که بی‌دلیل مورد اتهام یا ادعای بی‌اساس قرار گرفته است. قانون‌گذار برای حمایت از چنین اشخاصی، ساز و کارهایی تحت عنوان اعاده حیثیت در نظر گرفته که بسته به نوع دعوا (حقوقی یا کیفری)، قابل اجرا هستند.
⚖️ اعاده حیثیت در دعاوی حقوقی
در دعاوی مدنی، اگر خوانده بتواند ثابت کند که دعوای خواهان بی‌اساس بوده و صرفاً با قصد آزار یا اطاله دادرسی مطرح شده، می‌تواند با استناد به ماده ۱۰۹ ق.آ.د.م و تبصره آن، خواستار صدور قرار تأمین دعوای واهی و حتی مطالبه خسارت از خواهان شود.
در صورت اثبات سوءنیت خواهان، دادگاه وی را به پرداخت سه برابر هزینه دادرسی به نفع دولت محکوم می‌کند که این خود نوعی بازگرداندن اعتبار آسیب‌دیده فرد محسوب می‌شود.
📌 اعاده حیثیت و شکایت افترا در امور کیفری
در پرونده‌های کیفری، چنانچه پس از رسیدگی مشخص شود که شکایت شاکی بی‌پایه و فاقد مدارک بوده و در نهایت منجر به برائت متهم شود، شخص متهم می‌تواند از شاکی به اتهام افترا شکایت کند.
مطابق ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی:
اگر کسی به دیگری صریحاً جرمی نسبت دهد که صحت آن را نتواند ثابت کند، به حبس، شلاق یا هر دو محکوم می‌شود.
در چنین مواردی، متهم سابق می‌تواند به‌عنوان شاکی جدید، از دادگاه بخواهد علاوه بر پیگیری کیفری شاکی اولیه، در قالب اعاده حیثیت، اعلام رسمی بی‌گناهی او را نیز صادر نماید.
✅ راه‌های عملی دفاع و اعاده حیثیت
- ارائه شکایت افترا به دادسرا (در امور کیفری)
- استفاده از ماده ۱۰۹ برای درخواست تأمین خسارت (در امور حقوقی)
- ارائه مستندات و مدارک اثبات سوء نیت
- مشاوره با وکیل و تنظیم لایحه دقیق دفاعیه
📌 نکته: اعاده حیثیت فقط جبران مادی نیست؛ در بسیاری از موارد، صدور حکم برائت یا محکومیت شاکی واهی، می‌تواند تا حدی اعتماد اجتماعی از دست‌رفته را بازگرداند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون دعوای واهی و تامین دعوای واهی مطرح شده است:
❓ من در یک پرونده حقوقی متهم شده‌ام، در حالی‌که طرف مقابل هیچ سندی ندارد. آیا می‌توانم درخواست تأمین دعوای واهی بدهم؟
✅ بله، اگر شما خوانده دعوایی هستید که از نظر شما بدون دلیل و مدرک معتبر مطرح شده، می‌توانید با تنظیم لایحه‌ای مستند به دادگاه تقاضا کنید که خواهان، مبلغی به عنوان تأمین دعوای واهی پرداخت کند. در صورت موافقت دادگاه، رسیدگی متوقف می‌شود تا زمانی که تأمین پرداخت شود.
❓ فردی از من شکایت کیفری کرده اما بی‌گناهی‌ام در دادگاه ثابت شد. آیا می‌توانم بابت این شکایت بی‌دلیل اقدامی کنم؟
✅ بله، در پرونده‌های کیفری، اگر ثابت شود که شکایت علیه شما بی‌اساس بوده و منجر به تبرئه‌تان شده، می‌توانید از شاکی به جرم «افترا» شکایت کنید. این اقدام نوعی اعاده حیثیت است و طبق ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی، برای شاکی مجازات قانونی در نظر گرفته خواهد شد.
❓ خوانده پرونده هستم و مشکوکم که خواهان فقط برای آزار من شکایت کرده. دادگاه چطور تشخیص می‌دهد که دعوا واهی است؟
✅ تشخیص واهی بودن دعوا بر عهده قاضی است. اگر بتوانید نشان دهید که خواهان مدرک محکمه‌پسند ندارد، سابقه طرح دعاوی مشابه دارد، یا انگیزه او تأخیر در تعهدات یا ایذاء شما بوده، دادگاه ممکن است با درخواست تأمین دعوای واهی موافقت کرده و قرار توقف دادرسی یا رد دادخواست را صادر کند.