در نظام حقوقی ایران، بیع به عنوان یکی از مهم‌ترین عقود معین، همواره جایگاه ویژه‌ای داشته است. این عقد که اساس بسیاری از معاملات روزمره افراد جامعه را شکل می‌دهد، در قالب‌های مختلفی قابل تحقق است؛ از جمله بیع نقد، نسیه، سلف و بیع کالی به کالی.
در میان این انواع، بیع کالی به کالی یا همان معامله موجل به موجل، کمتر شناخته شده اما در تجارت داخلی و به‌ویژه بازرگانی بین‌المللی کاربرد فراوانی دارد. اهمیت این نوع بیع زمانی بیشتر می‌شود که بدانیم مبیع و ثمن، هر دو به صورت کلی و با موعد زمانی مشخص (موجل) در آینده تعیین می‌گردند. اگرچه قانون مدنی به صراحت به این اصطلاح اشاره‌ای نکرده است، اما از مجموع اصول و مواد قانونی، می‌توان مشروعیت و قابلیت اجرای آن را استنباط کرد. در این مقاله تلاش می‌کنیم ضمن معرفی کامل مفهوم بیع کالی به کالی، شرایط صحت آن، تفاوتش با بیع دین به دین، دیدگاه‌های فقهی و قانونی، نحوه تنظیم قرارداد، آثار حقوقی و مثال‌های کاربردی را بررسی نماییم.
بیع کالی به کالی چیست و چه شرایطی دارد؟
بیع کالی به کالی یکی از انواع خاص عقد بیع است که در آن، هم مبیع و هم ثمن کلی و زمان‌دار (مُؤَجَّل) هستند. این نوع قرارداد به دلیل ویژگی‌های خاص خود، به‌ویژه در تجارت‌های عمده و معاملات بین‌المللی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگرچه اصطلاح «بیع کالی به کالی» در قانون مدنی ایران به‌کار نرفته است، اما با توجه به قواعد کلی قراردادها، این نوع بیع در بسیاری از موارد صحیح و معتبر دانسته شده است.
📌 تعریف بیع کالی به کالی از منظر حقوقی
در بیع کالی به کالی، فروشنده تعهد می‌کند که کالایی را (که مشخص نیست ولی دارای اوصاف کلی است، مانند یک تن گندم) در زمانی مشخص در آینده تحویل دهد و خریدار نیز متعهد می‌شود که قیمت آن را در تاریخ معینی در آینده بپردازد. به این ترتیب، نه کالای معامله شده (مبیع) و نه پول پرداختی (ثمن) در زمان عقد تحویل نمی‌شوند و هر دو، کلی در ذمه و مؤجل هستند.
🟢تلفظ صحیح «کالی به کالی»
واژه «کالی» برگرفته از ریشه «کَلَا» در زبان عربی است که بر وزن «نَصَرَ» صرف می‌شود و به معنای مؤجل، وعده‌دار یا دارای موعد است. در اصطلاح، وقتی گفته می‌شود «کالی به کالی»، مقصود آن است که هر دو طرف معامله، یعنی مبیع (کالای مورد معامله) و ثمن (بهای معامله)، دارای موعد مشخص و مؤخر از زمان عقد هستند.
این عبارت در زبان فارسی به صورت «کالی به کالی» با کشش روی حرف «الف» در هر دو واژه، یعنی به‌صورت «کــالی» ادا می‌شود. این نوع تلفظ، ضمن تأکید بر اصل «زمان‌دار بودن»، مفهوم تأخیر در تحویل و پرداخت را به‌روشنی منتقل می‌سازد.
📌 تفاوت مال کلی با مال عینی در این نوع بیع
مال کلی به مالی گفته می‌شود که مصادیق متعددی در خارج دارد. برای مثال، «۱۰ کیلو انار» یک مال کلی است چون مشخص نیست از کدام درخت یا باغ خواهد بود. در مقابل، اگر گفته شود «۱۰ کیلو انار از باغ خاصی» این مال، عینی و مشخص خواهد بود. در بیع کالی به کالی، هم ثمن و هم مبیع از نوع کلی هستند.
📌 شرایط صحت بیع کالی به کالی
برای آنکه این نوع بیع از نظر حقوقی صحیح باشد، باید شرایط زیر رعایت شود:
- هم مبیع و هم ثمن باید کلی و موجل باشند؛
- طرفین قرارداد (بایع و مشتری) اهلیت قانونی داشته باشند (بلوغ، عقل، رشد)؛
- قصد و رضای دو طرف برای انعقاد قرارداد وجود داشته باشد؛
- مورد معامله مشروع، معین و قابل تملک باشد؛
- فروشنده و خریدار باید حق تصرف قانونی در مبیع و ثمن داشته باشند.
📌 مستندات قانونی درباره صحت بیع کالی به کالی
اگرچه قانون مدنی مستقیماً به اصطلاح «بیع کالی به کالی» نپرداخته، اما از متن مواد زیر می‌توان مشروعیت این بیع را استنباط کرد:
- ماده ۱۰ قانون مدنی: قراردادهای خصوصی بین اشخاص تا زمانی که مخالف صریح قانون نباشند، نافذ است.
- ماده ۳۴۱ قانون مدنی: امکان تعیین اجل برای پرداخت ثمن یا تحویل مبیع وجود دارد.
- ماده ۲۲۳ قانون مدنی: اصل صحت قراردادها، مگر آنکه فساد آن ثابت شود.
تفاوت بیع کالی به کالی با بیع دین به دین
یکی از ابهامات مهم در بحث بیع کالی به کالی، شباهت ظاهری آن با بیع دین به دین است. از این رو، بسیاری تصور می‌کنند این دو یکی هستند یا حکم واحدی دارند. اما حقیقت این است که این دو نوع بیع از نظر فقهی و حقوقی تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند که در ادامه به بررسی دقیق آن‌ها می‌پردازیم.
🔹 بیع دین به دین چیست؟
بیع دین به دین به بیعی گفته می‌شود که هر دو مورد معامله (یعنی هم مبیع و هم ثمن)، پیش از عقد در ذمه طرفین به صورت بدهی وجود داشته‌اند. به بیان دیگر، شخصی طلبی دارد و آن طلب را با طلب دیگری معاوضه می‌کند.
مثال:
شخص الف، ۲۰ کیلو برنج به شخص ب بدهکار است و شخص ب نیز ۱۰ کیلو سیب زمینی به الف بدهکار است. اگر این دو تصمیم بگیرند که بدهی خود را از طریق بیع تسویه کنند، معامله آن‌ها بیع دین به دین خواهد بود.
❌ آیا بیع کالی به کالی همان بیع دین به دین است؟
خیر. در بیع کالی به کالی، برخلاف بیع دین به دین، مبیع و ثمن در زمان انعقاد عقد هنوز دین نشده‌اند؛ بلکه دین، به واسطه خود عقد بیع به وجود می‌آید. بنابراین، دین پیشینی وجود ندارد.
⚖️ تفاوت‌های کلیدی میان دو نوع بیع:
| ویژگی | بیع کالی به کالی | بیع دین به دین |
|---|---|---|
| زمان ایجاد دین | بعد از انعقاد قرارداد | قبل از انعقاد قرارداد |
| مستند فقهی | مورد اختلاف، اما اغلب صحیح دانسته می‌شود | بیشتر فقها آن را باطل می‌دانند |
| مصادیق کاربردی | معاملات تجاری موجل، بین‌المللی | بیشتر در تسویه دیون و مطالبات قبلی |
| جایگاه در قانون مدنی | صراحتاً ذکر نشده اما از مواد مختلف استنباط می‌شود | به‌صراحت اشاره نشده ولی محل اختلاف است |
اگرچه ظاهر بیع کالی به کالی و بیع دین به دین شبیه به هم هستند، اما تفاوت اصلی آن‌ها در زمان ایجاد دین است. بیع دین به دین به علت تعارض با برخی روایات فقهی معمولاً باطل شناخته می‌شود، اما بیع کالی به کالی، به دلیل ایجاد دین در اثر قرارداد، صحیح تلقی می‌شود.
بررسی فقهی بیع کالی به کالی (بیع دین به دین)
فقه اسلامی، به‌ویژه فقه امامیه، همواره نقش مهمی در تبیین مشروعیت یا عدم مشروعیت عقود ایفا کرده است. بیع کالی به کالی نیز از منظر فقهی محل بحث و اختلاف نظر جدی میان فقها بوده و با عنوان «بیع دین به دین» مورد تحلیل قرار گرفته است.
📌 اختلاف فقها در تعریف بیع دین به دین
فقها در تفسیر این نوع بیع اختلاف دارند. برخی آن را صرفاً ناظر به معامله‌ای می‌دانند که در آن، دو دین از قبل در ذمه طرفین وجود داشته باشد. برخی دیگر، حتی اگر دین به واسطه عقد فعلی (عقد بیع) ایجاد شود، آن را داخل در عنوان بیع دین به دین می‌دانند.
دو دیدگاه اصلی در این خصوص:
-
دیدگاه محدود: بیع دین به دین فقط شامل دِین‌هایی است که پیش از عقد، در ذمه طرفین تثبیت شده باشد.
-
دیدگاه گسترده: هرگاه در معامله‌ای هر دو عوض (مبیع و ثمن) کلی و مدت‌دار باشند، ولو دین به‌واسطه خود عقد ایجاد شود، باز هم بیع دین به دین محسوب می‌شود.
📌 دیدگاه مشهور فقهای امامیه
بیشتر فقهای شیعه، از جمله امام خمینی، با استناد به روایت «نهی النبی عن بیع الکالیء بالکالیء» بیع دین به دین را باطل می‌دانند، خصوصاً در صورتی که هر دو عوض، پیش از عقد دین بوده‌اند. اما ایشان در جایی تصریح می‌کنند که اگر دین در اثر عقد بیع به وجود آید، (یعنی در بیع کالی به کالی)، بطلان قطعی ندارد و قابل تأمل است.
امام خمینی (ره):
در صورتی که مبیع و ثمن پیش از عقد دین نباشند و به واسطه عقد، دین در ذمه قرار گیرد، این عقد اشکال ندارد و نمی‌توان آن را با بیع دین به دین یکی دانست.
⚖️ تفاوت فقهی بین بیع کالی به کالی و دین به دین
در فقه نیز، تفاوت میان این دو بیع عمدتاً در زمان ایجاد دین نهفته است. فقها غالباً بر این باورند که:
- اگر دین قبل از عقد شکل گرفته باشد و طرفین آن را معاوضه کنند، بیع دین به دین است و باطل؛
- اما اگر به‌واسطه عقد، دین در ذمه طرفین ایجاد شود (یعنی هر دو طرف کالا و پول را بعداً تحویل دهند)، این بیع می‌تواند صحیح باشد.
✅ اجماع یا اختلاف؟ نظر نهایی فقهی چیست؟
در فقه شیعه، درباره بیع کالی به کالی اجماع وجود ندارد. بسیاری از فقها آن را مشمول بیع دین به دین دانسته و حکم به بطلان آن داده‌اند. اما فقهای دیگری مانند آیت‌الله خویی، با تکیه بر عرف معاملات و عدم وجود نص صریح بر بطلان، آن را صحیح می‌دانند.
در نهایت از دید فقهی، بیع کالی به کالی همچنان محل اختلاف است، اما دیدگاه تقویت شده این است که تا زمانی که دین در اثر عقد ایجاد شود و نه پیش از آن، اشکالی در صحت این بیع وجود ندارد؛ به ویژه با توجه به نیازهای روز و معاملات متداول تجاری.
آیا بیع کالی به کالی از نظر قانون مدنی صحیح است؟
با وجود آنکه اصطلاح «بیع کالی به کالی» در هیچ ماده‌ای از قانون مدنی ایران به‌طور مستقیم نیامده، اما این به معنای عدم شناسایی یا بطلان آن نیست. برعکس، با استناد به اصول کلی حاکم بر قراردادها و برخی مواد قانونی، می‌توان به مشروعیت این نوع بیع در نظام حقوقی ایران پی برد.
📌 جایگاه بیع کالی به کالی در قانون مدنی
قانون مدنی به‌صراحت از بیع کالی به کالی نام نبرده، اما سه ماده کلیدی وجود دارد که امکان استنباط صحت این نوع قرارداد را فراهم می‌کنند:
🔹 ماده ۱۰ قانون مدنی
قراردادهای خصوصی بین اشخاص، مادامی‌که مخالف صریح قانون نباشند، نافذ هستند. این اصل آزادی قراردادها، اجازه می‌دهد افراد قراردادهایی مطابق نیاز خود منعقد کنند، حتی اگر نامی از آن‌ها در قانون نیامده باشد.
🔹 ماده ۳۴۱ قانون مدنی
در این ماده آمده است: «بیع ممکن است مطلق باشد یا مشروط و نیز ممکن است برای تسلیم تمام یا قسمتی از مبیع یا برای تادیه تمام یا قسمتی از ثمن، اجلی قرار داده شود.» این ماده تصریح می‌کند که تعیین مدت برای انجام تعهدات بیع، امری مجاز است.
🔹 ماده ۲۲۳ قانون مدنی
هر معامله‌ای که واقع شده باشد، حمل بر صحت می‌شود مگر اینکه خلاف آن ثابت گردد. این اصل، در کنار اصل اباحه، به نفع اعتبار معاملات مشکوک یا نوظهور عمل می‌کند.
⚖️ تحلیل حقوقی بر مبنای اصول کلی
با جمع‌بندی این سه ماده، می‌توان گفت که:
- اگرچه قانون مدنی از بیع کالی به کالی سخن نگفته، اما آن را هم رد نکرده؛
- اصل صحت، اصل آزادی قراردادها و جواز تعیین اجل در بیع، همگی این نوع قرارداد را در دایره مشروعیت قرار می‌دهند؛
- در نتیجه، بیع کالی به کالی از منظر قانون مدنی، صحیح است.
برخی حقوق‌دانان با استناد به دیدگاه‌های فقهی مخالف، حکم به بطلان این بیع داده‌اند. اما با توجه به اینکه قانون مدنی بر اساس فقه امامیه تدوین شده و با وجود اطلاع قانون‌گذاران از مخالفت برخی فقها با این نوع بیع، باز هم آن را صراحتاً باطل ندانسته اند، می‌توان گفت سکوت قانون در این‌جا به معنای پذیرش ضمنی است.
مثال‌هایی از بیع کالی به کالی برای درک بهتر موضوع
بیع کالی به کالی، با وجود آنکه در ظاهر پیچیده به نظر می‌رسد، در بسیاری از معاملات روزمره بازرگانی، به‌ویژه در سطح بین‌المللی، به‌کار می‌رود. برای درک بهتر این نوع بیع، در ادامه چند مثال ساده و قابل‌فهم از مصادیق واقعی یا فرضی آن ارائه می‌شود.
✅ مثال اول: معامله کالا با تحویل و پرداخت مؤجل
شرکت ایرانی «الف» با شرکت خارجی «ب» قراردادی منعقد می‌کند که به‌موجب آن، شرکت الف متعهد می‌شود تا سه ماه آینده، یک هزار تن میلگرد فولادی به شرکت ب تحویل دهد. در مقابل، شرکت ب نیز متعهد می‌شود که چهار ماه بعد، معادل بهای میلگرد را به صورت ارز خارجی پرداخت نماید.
🔍 در این مثال:
-
مبیع: هزار تن میلگرد → کلی و مؤجل
-
ثمن: مبلغ ارزی → کلی و مؤجل
-
بیع: کالی به کالی
✅ مثال دوم: معامله نفت در برابر گندم
ایران و هند قراردادی منعقد می‌کنند که بر اساس آن، ایران متعهد می‌شود ۲۰۰ هزار بشکه نفت خام را شش ماه بعد به آرژانتین تحویل دهد و آرژانتین نیز متعهد می‌شود در پایان سال آینده، معادل ارزش آن نفت، ادویه به ایران تحویل دهد.
🔍 ویژگی‌ها:
- هر دو کالا (نفت و ادویه) کلی هستند و در زمان عقد موجود نیستند؛
- تحویل هر دو در آینده انجام می‌شود؛
- این معامله مصداق کامل بیع کالی به کالی است.
✅ مثال سوم: خرید عمده انار با پرداخت نسیه
کشاورز «الف» متعهد می‌شود در پایان فصل پاییز، ۵۰۰ کیلو انار ساوه تحویل مشتری «ب» دهد. مشتری نیز متعهد می‌شود در همان تاریخ تحویل، مبلغ توافق‌شده را به کشاورز پرداخت نماید.
🔍 تحلیل:
-
انار مورد معامله کلی است (هنوز برداشت نشده)
-
ثمن معامله مؤجل است
-
مصداقی از بیع کالی به کالی در قالب معاملات کشاورزی
✅ مثال چهارم: قرارداد ساخت کالا برای صادرات
کارخانه «صنعت‌ساز» سفارش تولید ۵۰ دستگاه پمپ صنعتی از شرکت خارجی «تکنو پمپ» دریافت می‌کند. بر اساس قرارداد، تحویل پمپ‌ها در ۹۰ روز آینده و پرداخت کل مبلغ در ۱۲۰ روز آینده خواهد بود.
🔍 مشخصات:
-
مبیع: پمپ صنعتی → کلی و تولیدشده در آینده
-
ثمن: مبلغ ریالی یا ارزی → موجل
-
از نظر حقوقی: بیع کالی به کالی
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون بیع کالی به کالی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است:
❓ بیع کالی به کالی چه تفاوتی با بیع نسیه دارد؟
✅ در بیع نسیه، فقط ثمن معامله (پول) مؤجل است و مبیع معمولاً به‌صورت نقدی یا فوری تحویل می‌شود. اما در بیع کالی به کالی، هم مبیع و هم ثمن هر دو کلی و مؤجل هستند؛ یعنی هیچ‌کدام در زمان عقد تحویل نمی‌شوند و موعدی برای آن‌ها تعیین می‌شود.
❓ من با یک شرکت خارجی قرارداد بستم که شش ماه دیگر کالا بدهم و آن‌ها هم هشت ماه بعد پول را بدهند؛ آیا این نوع معامله قانونی است؟
✅ بله، این قرارداد شما از نوع بیع کالی به کالی است. اگر کالا و پول هر دو کلی باشند و موعد مشخصی برای تحویل و پرداخت تعیین شده باشد، قرارداد شما بر اساس اصل آزادی قراردادها (ماده ۱۰ قانون مدنی)، ماده ۳۴۱ و اصل صحت (ماده ۲۲۳)، از نظر حقوقی معتبر است.
❓ آیا می‌توان قرارداد بیع کالی به کالی را به‌صورت دست‌نویس و بدون دفترخانه تنظیم کرد؟
✅ بله، امکان‌پذیر است. قرارداد می‌تواند به‌صورت عادی (دست‌نویس) یا رسمی در دفترخانه نوشته شود. مهم‌ترین شرط این است که قرارداد تاریخ دقیق، مشخصات طرفین، نوع کالا، زمان تحویل و مبلغ پرداختی را دقیقاً مشخص کرده باشد و به امضای هر دو طرف برسد. بدون امضا، سند اعتبار حقوقی ندارد.
❓ اگر یکی از طرفین در موعد مقرر، کالا یا پول را تحویل ندهد چه می‌شود؟
✅ در این صورت، طرف مقابل می‌تواند الزام به ایفای تعهد را از دادگاه درخواست کند یا با توجه به مفاد قرارداد، خسارت تأخیر یا فسخ قرارداد را پیگیری کند. برای چنین مواردی، بهتر است در متن قرارداد، ضمانت اجرا (مثلاً جریمه تأخیر) به‌صورت شفاف قید شده باشد تا امکان مطالبه حقوقی فراهم گردد.