طلاق همواره یکی از پرچالش‌ترین موضوعات حقوق خانواده در ایران بوده است. در حالی که حق طلاق به‌صورت پیش‌فرض در اختیار مرد قرار دارد، زنان تنها در شرایط خاصی می‌توانند برای جدایی از همسر خود اقدام کنند. یکی از موضوعاتی که در سال‌های اخیر توجه زیادی را به خود جلب کرده، بند اکراه در طلاق است. مفهومی که هرچند هنوز به‌طور رسمی در قانون به تصویب نرسیده، اما با افزایش آگاهی‌های اجتماعی و تغییر نگرش نسبت به حقوق زنان، به یکی از مباحث مهم در دعاوی خانواده تبدیل شده است.
بند اکراه در طلاق به معنای عدم تمایل شدید زن به ادامه زندگی مشترک است، که در برخی موارد با استفاده از طلاق خلع یا طلاق مبارات به مرحله اجرا در می‌آید. در این مقاله، قصد داریم به‌صورت دقیق و بر اساس قوانین موجود، مفهوم این بند را توضیح دهیم، تفاوت آن با دیگر انواع طلاق را بررسی کنیم و نگاهی بیندازیم به دلایل عدم تصویب این بند در نظام حقوقی ایران. اگر به دنبال درک بهتر از شرایط استفاده از بند اکراه، فرآیند قانونی طلاق‌های ناشی از کراهت و روش‌های حقوقی جایگزین آن هستید، تا پایان این مقاله با ما همراه باشید.
مفهوم بند اکراه در طلاق چیست؟
در نظام حقوقی ایران، اصل بر این است که حق طلاق به مرد داده شده و زن تنها در شرایط استثنایی می‌تواند برای جدایی اقدام کند. اما در برخی موارد، زنان از همسر خود کراهت یا انزجار شدیدی دارند، به‌گونه‌ای که ادامه زندگی مشترک برایشان غیرقابل تحمل می‌شود. در چنین شرایطی، موضوعی به نام «بند اکراه در طلاق» مطرح می‌شود.
📝 تعریف بند اکراه در طلاق
بند اکراه در طلاق، مفهومی است که بیانگر حق زن برای جدایی به دلیل بیزاری از همسر است. در واقع اگر زن بدون وجود دلایل مانند اعتیاد، ضرب و شتم یا ترک نفقه، صرفاً به دلیل عدم تمایل عاطفی یا روانی از زندگی با همسرش، درخواست طلاق کند، گفته می‌شود در حالت «اکراه» قرار دارد. این وضعیت در قالب طلاق خلع یا مبارات در قوانین فعلی قابلیت پیگیری دارد، اما به‌صورت رسمی تحت عنوان بند قانونی مستقل، هنوز به تصویب نرسیده است.
🔍 پیشینه و جایگاه قانونی بند اکراه
در سال ۱۳۹۹ پیشنهادی مطرح شد مبنی بر افزودن بند اکراه به ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، تا زنان بتوانند با اثبات کراهت، درخواست طلاق دهند. این پیشنهاد اگرچه در سطح رسانه‌ها و نهادهای مدنی بازتاب زیادی داشت، اما با مخالفت‌هایی مواجه شد و به قانون تبدیل نشد. با این حال، در عمل، دادگاه‌ها در موارد طلاق خلع یا مبارات به موضوع کراهت توجه می‌کنند.
❌ بند اکراه فعلاً رسمیت ندارد
هرچند کاربرد بند اکراه در فضای مشاوره‌ای و حقوقی رایج شده است، باید بدانیم که این بند در حال حاضر جایگاه قانونی مشخصی ندارد. زنان برای استفاده از حق طلاق در این شرایط باید از طریق نهادهای موجود مانند عسر و حرج، طلاق توافقی یا طلاق خلع اقدام کنند.
تفاوت طلاق خلع و مبارات با طلاق به دلیل اکراه
یکی از موضوعاتی که در فهم دقیق بند اکراه در طلاق باید به آن توجه داشت، تفاوت آن با طلاق‌های خلع و مبارات است. اگرچه این سه نوع طلاق همگی با موضوع عدم تمایل زن یا هر دو زوجین به ادامه زندگی ارتباط دارند، اما از نظر حقوقی و ماهیتی تفاوت‌های مهمی بین آن‌ها وجود دارد.
📝 طلاق خلع چیست؟
طلاق خلع زمانی مطرح می‌شود که زن از شوهرش کراهت دارد و به همین دلیل تصمیم به جدایی می‌گیرد. در این نوع طلاق، زن برای جلب رضایت شوهر به طلاق، باید مالی مانند مهریه یا بیشتر از آن را به شوهر ببخشد. این مال اصطلاحاً «فدیه» نام دارد و در حکم یک امتیاز برای موافقت شوهر با طلاق است.
📝 طلاق مبارات چه شرایطی دارد؟
در طلاق مبارات، کراهت و تنفر دوطرفه است؛ یعنی هم زن و هم مرد از ادامه زندگی ناراضی هستند. در این حالت نیز زن باید مالی را به شوهر ببخشد، اما میزان آن نباید از مهریه بیشتر باشد. این تفاوت مالی، اصلی‌ترین تمایز طلاق مبارات با طلاق خلع است.
🔍 تفاوت این دو با طلاق به دلیل اکراه
«طلاق به دلیل اکراه» در اصل به موقعیتی اشاره دارد که زن صرفاً از ادامه زندگی ناراضی است، اما نه از نوع طلاق خلع که باید مالی ببخشد، و نه طلاق توافقی که مرد نیز راضی به جدایی باشد. در این حالت زن ممکن است بخواهد بدون فدیه یا حتی بدون رضایت شوهر از او جدا شود، صرفاً به دلیل حس عمیق بیزاری.
نکته مهم این است: در حالی که طلاق خلع و مبارات ابزارهای موجود و شناخته‌شده‌ای برای طلاق هستند، طلاق به دلیل اکراه هنوز در قانون ایران رسمیت ندارد و به همین دلیل، زن ناگزیر است از طریق سایر مسیرهای قانونی مانند عسر و حرج یا موافقت شوهر از طریق بذل مهریه اقدام کند.
⚖️ مقایسه‌ای مختصر
| ویژگی | طلاق خلع | طلاق مبارات | طلاق به دلیل اکراه |
|---|---|---|---|
| طرف دارای کراهت | فقط زن | هر دو طرف | فقط زن |
| نیاز به رضایت شوهر | بله | بله | بله (مگر با استناد به عسر و حرج) |
| پرداخت فدیه | بله (حداقل مهریه یا بیشتر) | بله (حداکثر معادل مهریه) | معمولاً لازم نیست (اما هنوز رسمی نیست) |
| وضعیت قانونی | معتبر و قانونی | معتبر و قانونی | هنوز به‌عنوان بند قانونی تصویب نشده است |
مبنای فقهی و قانونی اکراه در نکاح و طلاق چیست؟
برای درک بهتر بند اکراه در طلاق، لازم است ابتدا با مفهوم اکراه در فقه اسلامی و حقوق ایران آشنا شویم. اکراه، چه در عقد نکاح و چه در طلاق، از نظر شرعی و قانونی جایگاه خاصی دارد و می‌تواند تأثیر مستقیمی بر اعتبار عقد داشته باشد.
📌 تعریف اکراه در فقه اسلامی
در فقه اسلامی، اکراه به معنای وادار کردن فرد به انجام کاری بر خلاف میل و اراده‌اش است، خواه این اجبار از طریق تهدید فیزیکی باشد یا فشار روحی و روانی. اگر یکی از طرفین عقد، اعم از نکاح یا طلاق، در شرایط اکراه قرار گیرد، عقد یا ایقاع صورت‌گرفته غیرنافذ یا باطل خواهد بود.
به عنوان مثال:
-
اگر زنی به اجبار پدر یا خانواده‌اش مجبور به ازدواج شود، عقد نکاح در این حالت نافذ نیست مگر اینکه بعداً با رضایت خود آن را تأیید کند.
-
اگر مردی تحت تهدید به طلاق دادن همسرش مجبور شود، طلاق صادر شده باطل یا حداقل غیر نافذ است.
📌 اکراه در عقد نکاح از منظر قانون مدنی ایران
در ماده ۱۰۷۰ قانون مدنی آمده است:
«رضای طرفین در عقد باید موجود باشد و اکراه موجب عدم نفوذ عقد است.»
این ماده به صراحت بیان می‌کند که رضایت شرط اساسی برای صحت عقد نکاح است و اگر اکراه وجود داشته باشد، عقد قابلیت اجرایی ندارد.
📌 اکراه در طلاق: مبنای حقوقی
در مورد طلاق نیز، قانون‌گذار نظر مشابهی دارد. هر چند در ظاهر، حق طلاق با مرد است و او می‌تواند بدون دلیل زن را طلاق دهد، اما اگر مشخص شود طلاق تحت فشار و اکراه صورت گرفته است (مثلاً تهدید شده)، آن طلاق نیز می‌تواند باطل اعلام شود.
همچنین در فقه امامیه تصریح شده:
«الطلاق لا یقع بالاکراه» یعنی طلاق اکراهی واقع نمی‌شود.
🔍 پیوند بند اکراه در طلاق با مبانی فقهی
با وجود اینکه «بند اکراه در طلاق» هنوز به شکل رسمی در قانون وارد نشده، مبانی فقهی آن از قبل وجود داشته است. از یک سو، فشار بر زن برای ادامه زندگی بدون رضایت شرعی و انسانی زیر سؤال است، و از سوی دیگر، اگر زن واقعاً از زندگی مشترک اکراه داشته باشد، باید بتواند راهی برای نجات قانونی از این وضعیت داشته باشد.
بنابراین تلاش‌های اخیر برای اضافه کردن بند اکراه در ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، در واقع تلاشی برای تبدیل مفاهیم فقهی به ابزارهای اجرایی در نظام قضایی کشور است.
چرا بند اکراه در طلاق تصویب نشد؟
بند اکراه در طلاق، هرچند با نگاهی نو و در راستای حمایت از حقوق زنان طراحی شده بود، اما با وجود پیگیری‌های فراوان، نتوانست در قالب اصلاح ماده 1130 قانون مدنی تصویب شود. دلایل متعددی برای عدم تصویب این بند وجود دارد که در ادامه بررسی می‌کنیم:
🔍 عدم اجماع فقهی و قانونی بر سر مفهوم اکراه
یکی از مهم‌ترین دلایل عدم تصویب بند اکراه در طلاق، عدم اجماع در مراجع فقهی و حقوقی درباره کفایت کراهت زن برای طلاق یک‌طرفه بود. بسیاری از فقها معتقدند که صرف بیزاری زن از شوهر، نمی‌تواند موجبی برای جدایی باشد، مگر اینکه این کراهت با مصادیق عسر و حرج همراه باشد.
⚖️ نگرانی از افزایش آمار طلاق
یکی دیگر از دلایل مخالفت با تصویب بند اکراه در طلاق، نگرانی مسئولان از بالا رفتن نرخ طلاق بود. در شرایطی که طلاق‌های توافقی و یک‌طرفه در حال افزایش است، برخی نهادها تصویب این بند را زمینه‌ساز سهولت بیش از حد در روند طلاق و در نتیجه، تهدیدی برای بنیان خانواده تلقی کردند.
🏛️ تعارض با اصل تفوق حق طلاق برای مرد
بر اساس ساختار سنتی حقوق مدنی ایران، حق طلاق با مرد است، مگر در موارد خاصی که قانون برای زن نیز حق طرح دعوا قائل شده است (مانند عسر و حرج، ترک زندگی، عدم پرداخت نفقه و …). تصویب بند اکراه در طلاق می‌توانست این ساختار را بر هم بزند و منجر به تعارضات اجرایی و فقهی شود.
گرچه این پیشنهاد در فضای رسانه‌ای و حتی برخی نهادهای حقوقی بازتاب داشت، اما حمایت کافی از سوی نمایندگان مجلس و شورای نگهبان برای تبدیل آن به قانون صورت نگرفت. بسیاری از نمایندگان، یا نسبت به آثار احتمالی آن دچار تردید بودند یا آن را اولویت قانونی نمی‌دانستند.
طلاق به درخواست زن؛ راهکارهای قانونی جایگزین بند اکراه
با توجه به اینکه «بند اکراه در طلاق» به صورت رسمی در قانون مدنی به تصویب نرسیده است، زنان برای جدایی از همسرشان همچنان باید از مسیری قانونی با استناد به مواد مصرح در قانون مدنی اقدام کنند. خوشبختانه، چندین راهکار قانونی برای طلاق از طرف زن وجود دارد که می‌توان آن‌ها را جایگزینی عملی برای بند اکراه در طلاق دانست:
⚖️ ۱. طلاق به دلیل عسر و حرج
یکی از مهم‌ترین و رایج‌ترین راه‌های درخواست طلاق از طرف زن، اثبات عسر و حرج (مشقت و سختی غیرقابل تحمل در زندگی) است. مطابق ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، در صورت اثبات مواردی چون:
- اعتیاد شدید و مخرب شوهر
- ضرب و شتم و خشونت فیزیکی
- ترک زندگی خانوادگی بدون عذر موجه
- زندانی شدن شوهر به بیش از ۵ سال
- بیماری‌های لاعلاج
- خیانت یا سوء رفتار مستمر
دادگاه می‌تواند زن را مستحق طلاق بداند. اثبات این شرایط نیاز به ارائه مستندات و مدارک کافی دارد.
📝 ۲. طلاق از طریق داشتن شرط ضمن عقد
در برخی از عقدنامه‌ها، شروطی به نفع زن درج شده که در صورت وقوع، زن می‌تواند بدون نیاز به رضایت شوهر، طلاق بگیرد. معروف‌ترین آن‌ها «حق وکالت در طلاق» یا همان وکالت بلاعزل برای زن است. از جمله شروطی که زن با استناد به آن‌ها می‌تواند درخواست طلاق کند:
- ازدواج مجدد مرد
- ترک نفقه
- بدرفتاری و ضرب و شتم
- عدم توانایی جنسی
- بیماری روانی یا لاعلاج
📌 ۳. طلاق توافقی؛ راهکار بدون نزاع
اگرچه بند اکراه در طلاق حذف شده، طلاق توافقی همچنان یکی از ساده‌ترین و کم‌هزینه‌ترین راه‌ها برای جدایی است. در این نوع طلاق، زوجین درباره کلیه مسائل اعم از حضانت، نفقه، مهریه، جهیزیه و… به توافق می‌رسند و دادگاه تنها نقش تایید کننده توافقات را دارد.
در این حالت، زن می‌تواند در ازای بخشش مهریه یا مالی دیگر رضایت شوهر را برای طلاق جلب کند، که شباهت زیادی به طلاق خلع دارد.
🔍 ۴. درخواست طلاق از طریق غیبت شوهر (ماده ۱۰۲۹)
اگر شوهر چهار سال تمام غایب مفقودالاثر باشد و اثری از او پیدا نشود، زن می‌تواند از دادگاه درخواست طلاق کند. این حالت به ویژه برای زنانی که همسران‌شان بدون اطلاع یا دلیل موجه ناپدید شده‌اند، کارآمد است.
اگرچه بند اکراه در طلاق به صورت رسمی و قانونی اجرا نمی‌شود، اما راهکارهای متعددی برای طلاق از سوی زن وجود دارد.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون اکراه در طلاق را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ من به‌زور خانواده در کودکی ازدواج کردم و سه سال است که به دلیل کتک‌کاری شدید و ناسازگاری درخواست طلاق داده‌ام و خانه را ترک کرده‌ام. خانواده همسرم هم قبول نمی‌کنند که طلاق بگیرم و می‌خواهند با عدم طلاق من را اذیت کنند. آیا با بخشش مهریه و اثبات اکراه، قاضی می‌تواند بدون رضایت همسرم حکم طلاق صادر کند؟
✅ بله، درخواست طلاق به دلیل اکراه و ناسازگاری در صورتی که با دلایل و شواهد قوی مانند عسر و حرج یا خشونت خانگی همراه باشد، می‌تواند منجر به صدور حکم طلاق بدون رضایت زوج شود. مشاوره حقوقی تخصصی در این مسیر بسیار مهم است.
❓ آیا زنی که چند سال جدا از همسرش زندگی کرده می‌تواند با استناد به این مدت عسر و حرج را ثابت کند و تقاضای طلاق دهد؟
✅ بله، زندگی جداگانه و طولانی‌مدت می‌تواند یکی از دلایل اثبات عسر و حرج باشد. در کنار آن، اگر زوجه حاضر به بخشش مهریه نیز باشد، شانس دریافت حکم طلاق افزایش می‌یابد.
❓ همسرم مرا تهدید کرده که اگر مهریه‌ات را نبخشی، هر روز آن‌قدر کتکت می‌زنم که خودت راضی به طلاق شوی. من هم مجبور شدم و امضا کردم. آیا می‌توانم اکراه را ثابت کنم؟
✅ بله، اگر بتوانید مدارک و شواهدی مانند گزارش پزشکی، شهادت شهود یا پیام‌های تهدیدآمیز ارائه دهید، امکان اثبات اکراه وجود دارد. در این صورت می‌توانید درخواست ابطال آن توافق را نیز مطرح کنید.
❓من و همسرم تصمیم به طلاق توافقی گرفته‌ایم و در صلحنامه‌ای عادی بدون شاهد، تکلیف اموال، مهریه و حضانت بچه را مشخص کردیم. پس از صدور گواهی عدم سازش، همسرم با تهدید به افشای اسرار خانوادگی از من مطالبه اموال بیشتری کرد و من مجبور به امضای صلحنامه جدید شدم. آیا صلحنامه دوم به علت اکراهی بودن قابل ابطال است؟
✅ بله، اگر بتوانید اثبات کنید که امضای صلحنامه دوم تحت فشار و اکراه بوده، دادگاه می‌تواند آن را باطل اعلام کند. لازم است دلایل کافی و مستند برای اثبات اکراه ارائه شود.
❓ زوجه با اعلام اکراه و تنفر از زوج، پس از رد درخواست طلاق و الزام به تمکین، مجدداً درخواست طلاق داده است و به بذل ۲۰۰ سکه از ۴۵۰ سکه به عنوان دلیل اکراه و وجود عسر و حرج اشاره کرده است. آیا این دلایل می‌تواند مستند اثبات عسر و حرج زوجه باشد؟
✅ بذل مهریه می‌تواند نشانه‌ای از کراهت باشد، اما برای اثبات عسر و حرج باید دلایل قوی‌تری مانند سوءرفتار یا شرایط غیرقابل تحمل زندگی مشترک ارائه شود. اگر مدارک کافی وجود داشته باشد، دادگاه ممکن است به نفع زوجه رأی دهد.
❓ مدت ۲۰ سال است که ازدواج کرده‌ام و هیچ علاقه‌ای به همسرم نداشته‌ام. رابطه جنسی بسیار کمی داشته‌ایم و به دلیل عدم رضایت قلبی به ازدواج ادامه داده‌ام. آیا می‌توانم به این وضعیت پایان دهم و طلاق بگیرم؟
✅ اگر بتوانید شرایط عسر و حرج یا ناسازگاری شدید را اثبات کنید، امکان ارائه دادخواست طلاق وجود دارد. بهتر است با یک وکیل مجرب در این زمینه مشورت نمایید تا شانس موفقیت پرونده افزایش یابد.