بردن فرزند توسط مادر بدون اجازه شوهر؛ مجازات و راهکار قانونی

مسائل مربوط به حضانت، ترک منزل و بردن فرزند بدون رضایت یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات حقوق خانواده در ایران است. در بسیاری از پرونده‌های خانوادگی، اختلافات میان زن و شوهر به جایی می‌رسد که یکی از والدین، بدون رضایت طرف مقابل، تصمیم به ترک منزل گرفته و فرزند یا فرزندان را نیز با خود می‌برد. اما آیا چنین اقدامی از نظر قانونی مجاز است؟ و اگر نه، چه پیامدهای حقوقی و کیفری به دنبال دارد؟

قانون مدنی و قانون حمایت خانواده در این زمینه مقررات روشنی وضع کرده‌اند. بر اساس این قوانین، حتی در دوران زندگی مشترک که حضانت فرزند با مادر است، خروج فرزند از محل سکونت بدون اجازه شوهر می‌تواند منجر به سلب حضانت یا حتی مجازات کیفری شود. همچنین، اگر پدر هم با وجود داشتن ولایت قهری، فرزند را بدون هماهنگی از خانه خارج کند، ممکن است تحت محدودیت‌های قانونی قرار گیرد.

در این مقاله تلاش می‌کنیم با استناد به مواد قانونی مرتبط مانند ماده ۱۱۶۸، ۱۱۶۹، ۱۱۷۴ قانون مدنی و مواد ۴۰، ۴۲ و ۵۴ قانون حمایت خانواده، ابعاد مختلف این مسئله را بررسی کنیم. علاوه بر جنبه‌های حقوقی، به پیامدهای کیفری و نقش دادگاه در تعیین مصلحت طفل نیز پرداخته خواهد شد. هدف این است که والدین بدانند در چه شرایطی بردن فرزند از منزل مجاز است و در چه مواردی ممکن است به سلب حضانت یا مجازات منتهی شود.

آیا زن می‌تواند فرزند را بدون اجازه شوهر از خانه ببرد؟

با وجود اینکه طبق ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی، حضانت فرزند تا هفت‌سالگی با مادر است، اما این موضوع به معنای اختیار مطلق برای خارج کردن فرزند از خانه بدون هماهنگی با شوهر نیست. در دوران زندگی مشترک، حضانت یک تکلیف مشترک میان والدین است، نه یک امتیاز یک‌طرفه؛ بنابراین خروج فرزند از منزل بدون رضایت پدر، هم از منظر حق ملاقات پدر و هم از نظر نظم خانوادگی، می‌تواند محل ایراد باشد.

✅ حضانت تا ۷ سالگی؛ آیا حق خروج از منزل را به مادر می‌دهد؟

برخی مادران تصور می‌کنند چون حضانت طفل زیر هفت سال با آن‌هاست، می‌توانند فرزند را بدون اطلاع یا رضایت شوهر از خانه ببرند. این تصور اشتباه است. حضانت به معنای نگهداری و مراقبت روزمره است، نه انتقال محل سکونت یا خروج از منزل. به ویژه در شرایطی که زندگی مشترک هنوز برقرار است، هیچ‌یک از والدین حق ندارد کودک را از دیگری محروم کند.

✅ آیا مادر می‌تواند به استناد حضانت، فرزند را از پدر جدا کند؟

حتی اگر فرزند به موجب حکم دادگاه تحت حضانت مادر باشد، خروج او از محل سکونت مشترک بدون اجازه یا حکم قضایی، ممکن است موجب شکایت پدر و درخواست استرداد فرزند شود. دادگاه نیز در صورتی که این اقدام را مخالف مصلحت طفل بداند، ممکن است دستور بازگرداندن کودک به محل قبلی یا نزد پدر را صادر کند.

در قانون ایران، حضانت با مادر است اما ولایت قهری با پدر و جد پدری باقی می‌ماند. به همین دلیل، حتی اگر حضانت با مادر باشد، بدون هماهنگی با ولی قهری (پدر) نمی‌تواند تصمیمات کلان مانند تغییر محل زندگی یا سفر طولانی با کودک اتخاذ کند، مگر اینکه دادگاه چنین اجازه‌ای را صادر کرده باشد.

پیامدهای حقوقی ترک منزل توسط زن و بردن فرزند

ترک منزل از سوی زن بدون دلیل موجه و بدون رضایت شوهر، به‌ویژه اگر همراه با بردن فرزند باشد، از منظر قانونی می‌تواند تبعات متعددی داشته باشد. قانون مدنی در مواد مختلفی به این موضوع پرداخته و حق شوهر برای دریافت تمکین و حق زن برای دریافت نفقه را مشروط به انجام وظایف زناشویی و خانوادگی دانسته است. بردن فرزند نیز در چنین شرایطی می‌تواند موجب طرح شکایت یا دعوا از سوی پدر گردد.

🔹 زن ناشزه و محرومیت از نفقه طبق ماده ۱۱۰۸

مطابق ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی، اگر زن بدون دلیل قانونی منزل مشترک را ترک کند، مستحق دریافت نفقه نخواهد بود. چنین زنی از نظر حقوقی «ناشزه» شناخته می‌شود؛ یعنی زنی که از تمکین در برابر شوهر خودداری کرده و ترک منزل کرده است. این وضعیت، علاوه بر قطع نفقه، ممکن است بر سایر حقوق مالی زن نیز تأثیر بگذارد.

🔹 دادخواست الزام به تمکین از سوی شوهر

در صورت ترک منزل از سوی زن، مرد می‌تواند دادخواست الزام به تمکین را از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت و پیگیری کند. اگر دادگاه پس از رسیدگی، ترک منزل را غیر موجه تشخیص دهد، حکم الزام به تمکین صادر می‌شود. این حکم در مواردی می‌تواند به عنوان دلیل موجه برای طلاق از سوی مرد نیز به کار گرفته شود.

🔹 تأثیر ترک منزل بر حضانت و روابط فرزندی

بردن فرزند همزمان با ترک منزل، بدون رضایت شوهر یا حکم قضایی، می‌تواند به استناد مواد ۴۰، ۴۱ و ۴۲ قانون حمایت خانواده، منجر به درخواست سلب حضانت از سوی پدر گردد. زیرا این اقدام، علاوه بر نقض حق ملاقات، ممکن است خلاف مصلحت طفل تلقی شود. دادگاه با بررسی وضعیت، ممکن است تصمیم به تعیین ناظر، تغییر حضانت یا حتی محدود کردن اختیارات مادر بگیرد.

مجازات کیفری مادری که فرزند را بدون رضایت شوهر ببرد

بردن فرزند بدون اجازه شوهر، صرفاً موضوعی خانوادگی یا مدنی نیست، بلکه در برخی موارد، جنبه کیفری پیدا کرده و ممکن است منجر به حبس یا جزای نقدی برای مادر شود. به‌ویژه اگر این اقدام برخلاف حکم دادگاه، بدون اطلاع ولی قهری، یا با هدف ممانعت از حق ملاقات صورت گیرد، مجازات‌هایی مطابق قانون مجازات اسلامی و قانون حمایت خانواده پیش‌بینی شده است.

⚖️ ماده ۶۳۲ قانون مجازات اسلامی: ممانعت از حق

طبق ماده ۶۳۲ قانون مجازات اسلامی، اگر کسی از تحویل دادن کودکی که به او سپرده شده است امتناع کند یا مانع اجرای حکم حضانت شود، ممکن است به حبس از سه ماه تا شش ماه یا جزای نقدی درجه هشت محکوم شود. این ماده، در خصوص والدینی که بدون مجوز قضایی مانع اجرای حق دیگری می‌شوند، کاربرد دارد.

⚖️ ماده ۶۲۱ قانون مجازات اسلامی: ربودن طفل صغیر

در صورتی که بردن فرزند همراه با پنهان‌کردن، دورکردن کودک از دسترس پدر یا حتی تهدید به عدم بازگرداندن باشد، ممکن است مشمول ماده ۶۲۱ شود. این ماده، هرگونه ربودن یا مخفی کردن طفل زیر ۱۵ سال را جرم دانسته و برای آن حبس از ۶ ماه تا ۳ سال و جزای نقدی پیش‌بینی کرده است. در مواردی، حتی مادر هم ممکن است مشمول این ماده قرار گیرد.

✅ مواد ۴۰ و ۵۴ قانون حمایت خانواده؛ بازداشت و جزای نقدی

• بر اساس ماده ۴۰ قانون حمایت خانواده، هرگاه کسی از اجرای حکم دادگاه در خصوص حضانت استنکاف کند یا مانع ملاقات با طفل شود، تا اجرای حکم بازداشت می‌شود. در صورت تکرار، دادگاه می‌تواند تصمیمات شدیدتری اتخاذ کند، از جمله سلب حضانت یا محدود کردن آن.

• همچنین طبق ماده ۵۴ همین قانون، اگر مادر (یا هر مسئول حضانت) مانع ملاقات شود، برای بار اول به جزای نقدی درجه ۸ (تا ده میلیون ریال) و در صورت تکرار، به حداکثر مجازات پیش‌بینی‌شده محکوم خواهد شد.

ترک منزل و بردن فرزند توسط پدر؛ آیا مجاز است؟

برخلاف تصور رایج، قانون صرفاً به مادر در موضوع ترک منزل و بردن فرزند محدود نمی‌شود. پدر نیز به عنوان ولی قهری، گرچه اختیارات گسترده‌ای دارد، اما در عمل نمی‌تواند به طور مطلق و بدون ضابطه اقدام به بردن فرزند یا تغییر محل زندگی وی کند. در این بخش به بررسی ابعاد حقوقی و محدودیت‌های قانونی رفتار مشابه از سوی پدر می‌پردازیم.

✅ ولایت قهری پدر؛ نه مجوز مطلق برای خروج فرزند

پدر طبق ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی، ولی قهری فرزند محسوب می‌شود. اما این ولایت به معنای اختیار مطلق نیست. یعنی اگر پدر، فرزند را از محل سکونت مشترک با مادر یا از محل حضانت خارج کند، بدون آنکه ضرورتی یا مجوزی از دادگاه وجود داشته باشد، مادر می‌تواند به دادگاه خانواده برای نقض حق حضانت یا ملاقات اعتراض کند.

✅ آیا پدر می‌تواند فرزند را بدون حکم دادگاه از مادر بگیرد؟

پاسخ منفی است. تا زمانی که حضانت با مادر است یا دادگاه حکمی صادر نکرده، پدر حق ندارد فرزند را از مادر جدا کرده یا مانع ملاقات او شود. حتی اگر مادر ناشزه باشد یا از نظر پدر صلاحیت نداشته باشد، باز هم باید از مسیر قانونی برای تغییر حضانت یا تنظیم ملاقات اقدام شود.

⚖️ نقش دادگاه در جلوگیری از سوء‌استفاده پدر

مطابق ماده ۴۲ قانون حمایت خانواده، هیچ‌کس از جمله ولی قهری (پدر) نمی‌تواند فرزند را بدون رضایت طرف مقابل یا حکم دادگاه، از محل اقامت رسمی خارج کند؛ به‌ویژه در مواردی که خروج از کشور یا تغییر محل زندگی به شهرستان دیگر باشد. اگر چنین اقدامی انجام شود، دادگاه می‌تواند ضمن تعیین ناظر، تصمیمات حفاظتی برای کودک اتخاذ کند.

 بنابراین، پدر نیز در صورت نقض حقوق مادر در دوران حضانت یا عدم رعایت حق ملاقات، ممکن است با دستور قضایی برای بازگرداندن فرزند یا حتی تعیین محدودیت‌هایی در اعمال ولایت مواجه شود. قانون در این زمینه تلاش کرده است مصلحت فرزند را محور تصمیم‌گیری قرار دهد، نه صرف حق و اختیار یکی از والدین.

مقررات مربوط به حضانت، ملاقات و خروج فرزند از محل سکونت

در قوانین ایران، حضانت و ملاقات کودک از حقوق مسلم والدین محسوب می‌شود، اما این حقوق با تکالیف قانونی و محدودیت‌های مشخصی همراه است. قانون‌گذار تلاش کرده تا با تنظیم مقررات دقیق، از تضییع حق یکی از والدین یا آسیب به مصلحت کودک جلوگیری کند. در این بخش، به مهم‌ترین مواد قانونی مرتبط با این موضوع اشاره می‌کنیم.

⚖️ ماده ۱۱۶۸، ۱۱۶۹، ۱۱۷۴ قانون مدنی

• ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی اعلام می‌دارد که «حضانت هم حق و هم تکلیف والدین است»، یعنی والدین نه‌تنها مجاز به حضانت هستند، بلکه موظف به انجام آن نیز هستند.

• ماده ۱۱۶۹، حضانت فرزند دختر و پسر را تا سن ۷ سالگی با مادر می‌داند و پس از آن با پدر، مگر اینکه دادگاه به دلیل مصلحت طفل، تصمیم دیگری بگیرد.

• ماده ۱۱۷۴ نیز حق ملاقات را برای والدی که حضانت با او نیست، تضمین می‌کند و مقرر می‌دارد که: «در صورت طلاق یا جدایی، هر یک از والدین که طفل تحت حضانت او نیست، حق ملاقات دارد.»

 بر اساس این مواد، حتی در صورتی که حضانت با یکی از والدین باشد، ملاقات با والد دیگر یک حق قانونی است و نمی‌توان آن را نادیده گرفت یا مانع آن شد.

📌 ماده ۴۲ قانون حمایت خانواده: ممنوعیت خروج فرزند بدون اجازه

این ماده به صراحت اعلام می‌کند که خروج فرزند از محل اقامت تعیین‌شده، بدون رضایت ولی، قیم، یا دارنده‌ی حضانت، ممنوع است. اگر مادر یا پدر بخواهد فرزند را از محل سکونت رسمی به مکان دیگری، یا حتی از کشور خارج کند، باید رضایت طرف دیگر یا حکم دادگاه را دریافت کند.

در این ماده آمده است که دادگاه می‌تواند با لحاظ مصلحت طفل اجازه دهد محل اقامت کودک تغییر کند، مشروط بر آنکه تضمین‌هایی برای بازگرداندن فرزند یا اجرای حق ملاقات ارائه شود.

✅ ضمانت اجراهای نقض حق ملاقات از سوی مادر یا پدر

در صورت نقض حق ملاقات از سوی دارنده‌ی حضانت (چه مادر باشد چه پدر)، قانون حمایت خانواده مجازات‌هایی را در نظر گرفته است:

• مطابق ماده ۴۱ و ۵۴ قانون حمایت خانواده، اگر کسی مانع ملاقات طرف دیگر با طفل شود:

  • بار اول به جزای نقدی درجه ۸ (تا ۱۰ میلیون ریال)

  • و در صورت تکرار، به حداکثر مجازات مقرر محکوم می‌شود.

• همچنین در موارد شدیدتر، دادگاه می‌تواند:

  • حضانت را از فرد متخلف سلب کند

  • یا ناظر برای اجرای حضانت و ملاقات تعیین کند.

راهکار قانونی در مواجهه با ترک منزل همراه با فرزند

ترک منزل و بردن فرزند بدون هماهنگی، موضوعی نیست که بتوان با احساسات یا تصمیمات شخصی به آن پاسخ داد. از آنجا که حقوق والدین و مصلحت طفل هر دو در معرض تهدید قرار می‌گیرد، قانون راه‌حل‌هایی را برای جلوگیری از تنش و سوء‌استفاده در نظر گرفته است. راهکارهایی که هم از حق قانونی والد ناراضی حمایت می‌کند و هم در جهت حفظ ثبات روانی کودک طراحی شده‌اند.

در صورت بروز اختلاف، والدین باید پیش از هر اقدامی، از اقدامات خودسرانه مانند بردن فرزند بدون رضایت یا جلوگیری از ملاقات پرهیز کنند. اقدامات زیر در چارچوب قانون پیشنهاد می‌شود:

• اگر زن بدون دلیل موجه منزل را ترک کرده و فرزند را برده است:

  • مرد می‌تواند دادخواست الزام به تمکین و استرداد فرزند بدهد.

  • همچنین امکان طرح شکایت کیفری در صورت وجود منع ملاقات وجود دارد.

• اگر مرد برخلاف حکم حضانت فرزند را از مادر جدا کرده:

  • مادر می‌تواند به دادگاه برای سلب حضانت یا نقض ولایت قهری مراجعه کند.

  • امکان درخواست ناظر بر ملاقات یا اجرای حکم حضانت نیز وجود دارد.

• در هر دو حالت، اعتراض به مانع‌تراشی در ملاقات کودک از طریق دادگاه خانواده قابل پیگیری است.

⚖️ توصیه به مراجعه به دادگاه برای اخذ تصمیم قانونی

قانون حمایت خانواده، دادگاه خانواده را مرجع اصلی حل اختلافات مربوط به حضانت و ملاقات فرزند قرار داده است. بنابراین:

• در صورت احساس خطر برای کودک، امکان ارائه درخواست تغییر حضانت یا تعیین ناظر وجود دارد.

• در صورت ممانعت از ملاقات، اجرای حکم از طریق اجرای احکام ممکن بوده و حتی می‌توان درخواست بازداشت فرد متخلف را مطرح کرد.

• دادگاه با در نظر گرفتن مصلحت طفل، بهترین تصمیم را اتخاذ می‌کند؛ نه بر اساس خواسته صرف یکی از والدین.

📌 نتیجه‌گیری نهایی: قانون، هیچ‌گونه خروج یا انتقال کودک از خانه بدون اجازه طرف مقابل را به رسمیت نمی‌شناسد. تنها مسیر امن و مؤثر، مسیر قضایی با ارائه دلایل مستند و مشورت با وکیل است.

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون بردن فرزند توسط مادر بدون اجازه پدر و برعکس که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:

❓ همسر من از مرداد ۹۹ قهر کرده و بچه‌ها را برده است. به دادخواست الزام به تمکین رأی مثبت دادم. همسرم برای بازگشت راضی شد اما دوباره به بهانه‌هایی خانه را ترک کرد. آیا می‌توانم علیه او شکایت کنم؟
✅ بله. در این شرایط، ابتدا می‌توانید برای یافتن همسرتان به اداره آگاهی مراجعه کرده و اعلام مفقودی کنید. همچنین اگر نگران امنیت یا سلامت فرزندان هستید، می‌توانید شکایت کیفری بابت «ممانعت از استرداد طفل» یا نقض حکم دادگاه مطرح نمایید.

❓ همسرم یک ماه با دو فرزندمان به خانه مادرش رفته و گفته دیگر برنمی‌گردد. آیا می‌توانم از فرستادن پرونده بچه‌ها به شهرستان برای مدرسه جلوگیری کنم؟
✅ بله. طبق قانون، حضانت فرزندان تا ۷ سالگی با مادر است؛ اما هرگونه تغییر محل سکونت یا مدرسه کودک نیاز به رضایت پدر یا حکم دادگاه دارد، به‌ویژه اگر این اقدام برخلاف مصلحت فرزند باشد.

❓ همسرم به دلیل ناراحتی از مادرم به خانه مادرش رفته و دخترم را برده است. چگونه می‌توانم دخترم را برگردانم یا بگذارم آنجا بماند؟
✅ شما می‌توانید دادخواست عدم تمکین ارائه دهید. همچنین می‌توانید شکایت کیفری از بابت خودداری از استرداد فرزند مطرح کنید. در قانون حمایت خانواده، اگر کسی از اجرای حکم حضانت یا بازگرداندن طفل امتناع کند، ممکن است بازداشت شود.

❓ همسرم بدون دعوا خانه پدرش رفته و جهیزیه و فرزندان را بدون اجازه من برده است. آیا می‌توانم فرزندانم را نزد خود بیاورم؟
✅ طبق قانون، حضانت فرزندان زیر ۷ سال با مادر است و در صورتی که هنوز حضانت قانونی با او باشد، شما نمی‌توانید آن‌ها را بدون حکم قضایی نزد خود نگه دارید یا به‌زور بازگردانید.

❓ یک فرد غریبه با همکاری مادر فرزندانم آن‌ها را بدون اطلاع من برده است. چه حکمی برای همدستی این فرد با همسرم وجود دارد؟
✅ اگر فرزندان با رضایت مادر و بدون اعمال زور رفته باشند، آدم‌ربایی محسوب نمی‌شود. اما اگر رابطه مشکوکی بین همسر و فرد غریبه وجود داشته باشد و شما بتوانید آن را اثبات کنید، می‌توانید در صورت وجود دلایل کافی، شکایت کیفری تنظیم نمایید.

❓ خانمم حدود ۱۱ ماه است منزل را ترک کرده و دو فرزندم را به خانه پدری برده است. دادخواست تمکین داده‌ام و حکم ملاقات شش‌ساعته در هفته دارم. اما مادرزن و پدرزنم با نفوذ مانع ملاقات می‌شوند. چه کار کنم؟
✅ می‌توانید درخواست افزایش مدت ملاقات بدهید و در مورد فرزند بالای ۷ سال، درخواست تغییر حضانت ارائه کنید. همچنین، اگر مانع اجرای حکم ملاقات شوند، می‌توانید از طریق اجرای احکام دادگستری، الزام آنان به اجرای حکم را پیگیری نمایید.