در عقد نکاح، رابطه زوجیت می‌تواند به‌صورت دائم یا موقت برقرار شود. نکاح موقت که در فقه و قانون مدنی ایران تحت عنوان «ازدواج منقطع» شناخته می‌شود، با تعیین مدت معین میان زن و مرد منعقد می‌گردد.
این نوع ازدواج در پایان مدت مشخص‌شده به‌صورت خودکار منحل می‌شود، اما در برخی موارد ممکن است مرد بخواهد پیش از پایان این مدت، رابطه را به پایان برساند. در چنین شرایطی، نهاد حقوقی «بذل مدت» به کار می‌رود که مختص نکاح موقت است و از طریق آن، مرد می‌تواند مدت باقیمانده از عقد را به زن ببخشد و ازدواج را پیش از موعد به پایان برساند. در این بخش از مقاله، به بررسی کامل مفهوم بذل مدت، تفاوت آن با انقضای مدت و مبنای قانونی آن در ماده ۱۱۳۹ قانون مدنی می‌پردازیم.
بذل مدت در عقد موقت چیست؟
در نکاح موقت یا همان صیغه، مدت ازدواج از پیش تعیین می‌شود و با پایان این مدت، رابطه زوجیت به‌طور خودکار منحل می‌گردد. اما قانون‌گذار برای مرد این امکان را در نظر گرفته است که پیش از پایان مدت، با اقدام یک‌طرفه، زمان باقیمانده را به زن ببخشد و به این ترتیب، ازدواج را منحل کند. این اقدام حقوقی تحت عنوان بذل مدت شناخته می‌شود. بذل مدت یک ایقاع است که تنها توسط مرد (یا وکیل او) قابل اجراست و در نتیجه آن، زن دیگر همسر موقت مرد محسوب نمی‌شود.
🔹 تفاوت انقضای مدت و بذل مدت
انقضای مدت، به پایان طبیعی مدت مقرر در عقد موقت اشاره دارد و هیچ اقدام خاصی از طرفین لازم ندارد. اما در بذل مدت، مرد به‌صورت ارادی و پیش از رسیدن به پایان مدت، مابقی زمان را به زن می‌بخشد و ازدواج را فسخ می‌کند. در واقع، انقضای مدت پایان طبیعی عقد است ولی بذل مدت یک انحلال زودهنگام توسط مرد می‌باشد.
همچنین، برخلاف طلاق که شرایط خاصی دارد و گاه نیازمند تشریفات شرعی یا قانونی است، بذل مدت بدون نیاز به رضایت زن و حتی بدون مراجعه به دادگاه نیز قابل انجام است، مگر در مواردی که زن برای اثبات آن به دادگاه مراجعه کند.
🔹 ماده ۱۱۳۹ قانون مدنی و نقش آن در انحلال نکاح موقت
ماده ۱۱۳۹ قانون مدنی مقرر می‌دارد:
“انقضاء مدت نکاح موقت و همچنین بذل مدت از طرف شوهر موجب انحلال نکاح منقطع است.”
بر اساس این ماده، دو راه اصلی برای پایان نکاح موقت پیش‌بینی شده است:
-
پایان مدت تعیین‌شده (انقضاء مدت)
-
بذل مدت باقیمانده از سوی شوهر
این ماده تأکید می‌کند که بذل مدت همانند پایان طبیعی مدت، موجب انحلال نکاح است و نیازی به اجرای صیغه طلاق یا صدور حکم دادگاه ندارد، مگر برای اثبات و ثبت قانونی آن. بنابراین، بذل مدت یکی از ابزارهای حقوقی مهم در نکاح موقت است که فقط در اختیار مرد قرار دارد.
شرایط و نحوه بخشیدن مدت صیغه
بذل مدت در نکاح موقت، عملی یک‌طرفه از سوی مرد است که با آن، مدت باقی‌مانده‌ی عقد را می‌بخشد و رابطه زوجیت را پایان می‌دهد. برخلاف طلاق که تشریفات خاصی دارد، بذل مدت ساده‌تر انجام می‌شود اما همچنان نیازمند رعایت شرایط و ضوابط قانونی است. در ادامه، به بررسی مهم‌ترین نکات مربوط به شرایط و نحوه اعمال این حق می‌پردازیم:
🔹 نقش مرد به‌عنوان دارنده حق بذل مدت
در عقد موقت، تنها مرد دارای حق بذل مدت است. این حق برخاسته از ماهیت عقد است که در آن، مدت یکی از ارکان اصلی محسوب می‌شود و مرد می‌تواند هر زمان که بخواهد، بدون نیاز به اثبات دلیل خاصی، مدت را به زن ببخشد و رابطه را خاتمه دهد. اعمال این حق نیاز به رضایت زن ندارد.
🔹 آیا زن می‌تواند وکالت بذل مدت داشته باشد؟
بله. مرد می‌تواند در هنگام عقد یا پس از آن، به زن یا شخص ثالث وکالت در بذل مدت بدهد. این وکالت ممکن است بلاعزل یا قابل‌عزل باشد. در صورت وجود چنین شرطی، زن می‌تواند رأساً اقدام به بذل مدت کند و نکاح را به پایان برساند. این امر بیشتر در عقدنامه‌ها با عبارت‌هایی مانند «زوج به زوجه وکالت در بذل مدت داد» مشاهده می‌شود.
🔹 روش‌های اعلام بذل مدت (حضوری، پیامکی، شفاهی، کتبی)
اعلام بذل مدت می‌تواند به صورت‌های مختلفی انجام شود، اما بهتر است به‌گونه‌ای باشد که قابلیت اثبات در صورت اختلاف را داشته باشد:
- حضوری: رایج‌ترین روش است؛ کافی است مرد به‌صورت حضوری به زن اعلام کند که مدت را بذل کرده است.
- شفاهی: قابل‌پذیرش است، ولی به‌دلیل امکان انکار، توصیه نمی‌شود.
- کتبی: از نظر حقوقی بهترین شیوه است، به‌ویژه اگر در حضور شاهد یا در قالب سند رسمی باشد.
- پیامکی یا الکترونیکی: در صورتی معتبر است که زن دریافت پیام را تأیید کند یا محتوای پیام واضح باشد. با توجه به گسترش روابط از راه دور، این روش در حال رایج شدن است، اما ممکن است در اثبات حقوقی با چالش روبه‌رو شود.
آیا الزام مرد به بذل مدت امکان‌پذیر است؟
در عقد موقت، حق بذل مدت به‌صورت یک‌طرفه در اختیار مرد قرار دارد. اما گاهی ممکن است زن در وضعیت دشواری قرار گیرد و خواهان پایان یافتن رابطه باشد. در چنین شرایطی این سؤال مطرح می‌شود که آیا می‌توان مرد را به بذل مدت الزام کرد؟ پاسخ به این پرسش نیازمند بررسی مفهوم عسر و حرج، نقش دادگاه و مدارک اثباتی است که زن می‌تواند ارائه دهد.
🔹 مفهوم عسر و حرج در ازدواج موقت
عسر و حرج به معنای مشقت شدید و شرایط طاقت‌فرساست. گرچه در عقد موقت طلاق به معنای فقهی وجود ندارد، اما اگر زن بتواند وجود شرایط عسر و حرج را اثبات کند، دادگاه ممکن است به عنوان راه‌حل جایگزین، مرد را ملزم به بذل مدت کند. به عبارتی، در صورت اثبات شرایط دشوار زندگی برای زن، او می‌تواند از دادگاه بخواهد که با استفاده از قاعده لاضرر، پایان نکاح را از طریق الزام مرد به بذل مدت تأمین کند.
🔹 نقش دادگاه در الزام به بذل مدت
دادگاه در صورتی که ادعای زن مبنی بر عسر و حرج را موجه بداند، می‌تواند به مرد توصیه یا حتی حکم کند که مدت باقیمانده عقد را بذل نماید. اگر مرد از این حکم تبعیت نکند، دادگاه ممکن است با استفاده از ولایت قضایی، خود اقدام به بذل مدت کند. هرچند این رویه هنوز با چالش‌های فقهی مواجه است، اما در برخی آراء قضایی مشاهده شده که قاضی رأساً مدت را بذل کرده یا زوج را ملزم به آن نموده است.
🔹 موارد اثبات شرایط سخت برای زن
برای موفقیت در چنین دعوایی، زن باید وجود شرایط عسر و حرج را با ادله معتبر اثبات کند. برخی از مواردی که می‌توانند مصداق عسر و حرج در نکاح موقت محسوب شوند، عبارت‌اند از:
- سوء رفتار و بدرفتاری شدید مرد
- عدم پرداخت نفقه در صورت شرط ضمن عقد
- محدود کردن شدید آزادی زن
- آسیب‌های روانی ناشی از ادامه رابطه
- اعتیاد، بیماری روانی یا ترک زندگی مشترک توسط مرد
ارائه شهادت شهود، مستندات پزشکی، گزارش مددکاری و اسناد پیامکی یا صوتی می‌تواند نقش مؤثری در اثبات این شرایط ایفا کند.
نمونه متن بذل مدت عقد موقت
در بسیاری از موارد، مرد برای پایان دادن به نکاح موقت، لازم است متنی حقوقی و معتبر برای بذل مدت تهیه کند تا آثار حقوقی آن مورد پذیرش دادگاه یا مراجع دیگر قرار گیرد. این متن می‌تواند به‌صورت دست‌نوشته یا رسمی تنظیم شود و بسته به شرایط، در دفاتر اسناد رسمی نیز به ثبت برسد.
در ادامه، یک نمونه متن رسمی برای بذل مدت نکاح موقت ارائه می‌شود:
📝نمونه متن بذل مدت نکاح موقت:
اینجانب … (نام و نام‌خانوادگی مرد)، فرزند …، دارنده شماره ملی … و شناسنامه شماره …، ساکن …، با علم و آگاهی کامل از مفاد عقد نکاح موقت و در اختیار داشتن حق بذل مدت، بدین‌وسیله به‌صورت رسمی اعلام می‌دارم که مدت باقیمانده از عقد نکاح موقت منعقده در تاریخ … با خانم … (نام و نام‌خانوادگی زن)، فرزند …، دارنده شماره ملی …، را به‌طور کامل بذل نموده و از این تاریخ عقد منحل شده محسوب می‌گردد.
تاریخ: …
امضاء: …
🔹 نکات مهم درباره تنظیم متن بذل مدت:
- اگر عقد موقت به‌صورت رسمی در دفتر ازدواج ثبت شده باشد، بذل مدت نیز بهتر است در همان دفتر یا دفترخانه اسناد رسمی تنظیم شود.
- در موارد غیررسمی، نوشتن متن دست‌نویس با حضور شاهد یا ضبط صوتی نیز می‌تواند قرینه‌ای برای انحلال عقد باشد.
- بهتر است تاریخ دقیق بذل مدت درج شود تا از بروز اختلاف جلوگیری گردد.
- اگر وکالت در بذل مدت به شخصی داده شده، باید وکالت‌نامه معتبر به همراه متن ارائه شود.
بخشیدن مدت عقد موقت با پیامک و اعتبار
در بسیاری از موارد، طرفین ازدواج موقت به‌دلایل مختلفی نمی‌خواهند به‌صورت حضوری یا رسمی، بذل مدت را اعلام کنند. در چنین شرایطی، ارسال پیامک یا پیام در پیام‌رسان‌ها به‌عنوان راهی ساده و سریع برای اعلام بذل مدت مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما آیا این روش از نظر حقوقی معتبر است؟ پاسخ به این سؤال، به شرایط اثبات و صحت ارسال پیام بستگی دارد.
🔹 شرایط اثبات پیامک یا اعلام بذل مدت
برای اینکه اعلام بذل مدت از طریق پیامک معتبر تلقی شود، باید شرایط زیر رعایت شود:
- پیامک باید صریح و روشن باشد و به‌طور واضح اعلام کند که مرد باقیمانده مدت عقد را بذل می‌کند. توجه داشته باشید که برای اطمینان از درست بودن متن ارسالی می توانید متن و الفاظ صیغه طلاق را بررسی کنید تا از متن درست برای این کار مطمئن شوید.
- بهتر است تاریخ و ساعت پیام در دستگاه یا اپراتور مخابرات ثبت شده باشد.
- اگر زن منکر دریافت پیامک شود، باید پرینت رسمی پیام‌ها از اپراتور تلفن همراه یا استعلام از پیام‌رسان‌ها ارائه گردد.
- در صورت لزوم، می‌توان از کارشناسی دیجیتال یا مخابرات برای اثبات صحت پیام استفاده کرد.
🔹 اعتبار بذل مدت پیامکی در دادگاه
بر اساس رویه فعلی دادگاه‌ها:
- اگر پیامک از سوی مرد ارسال شده و حاوی عباراتی مانند «مدت را بخشیدم» یا «از امروز صیغه تمام شد» باشد، در بسیاری از موارد معتبر تلقی می‌شود.
- دادگاه معمولاً اعتراف مرد به ارسال پیام را قرینه‌ای کافی برای بذل مدت می‌داند، به‌ویژه اگر زن نیز بر اساس آن پیام ادعای انحلال عقد را مطرح کند.
- با این حال، اگر مرد منکر ارسال پیام شود، اثبات آن با پرینت پیامک، شهادت، یا نظر کارشناس IT انجام می‌شود.
🔹 رویه قضایی درباره بذل مدت با پیام‌رسان‌ها
با توجه به گسترش استفاده از پیام‌رسان‌هایی مانند واتساپ، تلگرام، سروش و… رویه دادگاه‌ها نسبت به اعتبار این نوع اعلام‌ها در حال توسعه و پذیرش تدریجی است. نکات مهم عبارت‌اند از:
- چت‌های پیام‌رسان اگر احراز هویت فرستنده ممکن باشد (مانند استفاده از شماره موبایل مرد) می‌توانند مستند قرار گیرند.
- دادگاه‌ها در مواردی که مرد اذعان به ارسال پیام کرده یا زن اسکرین‌شات معتبر با تاریخ و شماره دارد، بذل مدت را پذیرفته‌اند.
- اگر پیام‌ها به‌صورت صوتی در پیام‌رسان ارسال شده باشند و صدای مرد قابل تشخیص باشد، قابل استناد است.
آیا بعد از بذل مدت زن باید عده نگه دارد؟
در عقد موقت، یکی از سؤالات متداول این است که آیا پس از بذل مدت توسط مرد، زن باید عده نگه دارد یا خیر؟ پاسخ به این پرسش بستگی به شرایط زن و زمان نزدیکی دارد و قانون‌گذار در این خصوص ضوابط خاصی را تعیین کرده است.
🔹 مدت عده پس از بذل مدت عقد موقت
بر اساس ماده ۱۱۵۲ قانون مدنی، اگر در ازدواج موقت نزدیکی واقع شده باشد، زن باید پس از بذل مدت عده نگه دارد. مدت این عده:
- دو طُهر (دو بار پاکی پس از حیض) برای زنان دارای حیض
- ۴۵ روز کامل برای زنانی که یائسه هستند یا حیض نمی‌بینند
🔹 در چه مواردی عده لازم نیست؟
عده تنها در صورتی لازم نیست که یکی از شرایط زیر برقرار باشد:
- اصلاً نزدیکی بین زوجین واقع نشده باشد.
- عقد فسخ شده باشد نه بذل مدت.
- زن باکره بوده و نزدیکی صورت نگرفته باشد.
در این شرایط، زن پس از بذل مدت بلافاصله می‌تواند ازدواج کند و نیازی به نگه‌داشتن عده ندارد.
🔹 آیا زن باید برای ازدواج مجدد صبر کند؟
بله، در صورت نزدیکی، زن موظف است تا پایان عده صبر کرده و سپس ازدواج مجدد نماید. ازدواج زن در زمان عده، باطل یا موجب حرمت ابدی خواهد بود (بنا بر فقه امامیه). بنابراین حتی در صورت بذل مدت از طریق پیامک یا حضوری، رعایت مدت عده الزامی است.
🔹 عده در صورت بارداری
اگر زن در زمان بذل مدت باردار باشد، عده او تا زمان وضع حمل (زایمان) ادامه دارد. در این مدت، حق ازدواج مجدد ندارد و باید تکلیف فرزند و نسبت آن روشن شود.
سوالات متداول
در این بخش از مطلب سوالات متداول پیرامون بخشیدن مدت زمان مهریه (بذل مدت در عقد موقت) که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓من با یک خانم مطلقه عقد موقت سه‌ساله کرده‌ام و اکنون می‌خواهم آن را باطل کنم. اما دفترچه عقد نزد ایشان است و حاضر به آمدن به محضر نیستند. مهریه‌شان هم ۵۰۰ شاخه گل رز است. چه باید بکنم؟
✅ شما می‌توانید با ارسال اظهارنامه رسمی به ایشان، بذل مدت را اعلام کنید. حضور زوجه یا تحویل دفترچه عقد برای پایان دادن به عقد لازم نیست. اگر اختلافی ایجاد شود، می‌توانید از طریق دادگاه خانواده اقدام نمایید.
❓ آیا در زمان عقد اگر زن مقصر باشد و مهریه را ببخشد، می‌تواند جدا شود؟ لطفاً راهنمایی کنید که چگونه می‌توان جدا شد.
✅ زن می‌تواند با بخشش مهریه و ارائه دلایل عسر و حرج، از طریق دادگاه تقاضای الزام به بذل مدت یا فسخ نکاح نماید. پیشنهاد می‌شود با وکیل متخصص مشورت شود.
❓ آیا ازدواج موقت می‌تواند باعث کاهش اقساط مهریه و افزایش مدت زمان بازپرداخت آن شود؟
✅ خیر، ازدواج موقت تأثیری بر اقساط مهریه در ازدواج دائم ندارد و هریک موضوع جداگانه‌ای در حقوق خانواده محسوب می‌شود.
❓ حکم شرعی و قانونی برای مردی که تحت فشار همسر اقدام به بذل مدت صیغه موقت کند و سپس بدون خواندن صیغه مجدد با همسر موقت خود رابطه داشته باشد، چیست؟
✅ در صورت پایان مدت عقد موقت (با بذل مدت) و عدم عقد جدید، هرگونه رابطه بعدی شرعاً حرام و قانونی زنا محسوب می‌شود و قابل پیگرد است.
❓من خانمی که قبلاً طلاق گرفته بود را به عقد موقت یک‌ماهه درآورده‌ام. آیا می‌توانم بلافاصله بعد از اتمام عقد، دوباره با همان خانم عقد موقت انجام دهم یا باید مدتی صبر کنم؟
✅ اگر نزدیکی صورت نگرفته باشد، زن نیاز به عده ندارد و می‌توانید بلافاصله عقد جدید جاری کنید. در غیر این‌صورت باید عده نگه دارد (حدود دو ماه و نیم).