در بسیاری از پرونده‌های مربوط به تقسیم ترکه، روند توافقی میان وراث با یک مانع جدی مواجه میشود: عدم امضای یکی از وراث. این موضوع نه‌تنها مسیر تقسیم ارث را با چالش روبه‌رو می‌کند، بلکه می‌تواند سال‌ها مناقشه و بلاتکلیفی برای دیگر وراث به‌همراه داشته باشد. اما سؤال اصلی اینجاست: اگر یکی از وراث امضا نکند، تکلیف چیست؟ آیا سایر وراث می‌توانند بدون او تقسیم‌نامه تنظیم کنند یا ملک را بفروشند؟ آیا قانون راهی برای اجبار او به همکاری در نظر گرفته است؟
در این مقاله، با بررسی جامع ابعاد حقوقی این وضعیت، راهکارهای قانونی، روند دادگاهی، و نحوه برخورد با امتناع یا عدم حضور یکی از وراث در تقسیم ترکه را بررسی خواهیم کرد.
تقسیم‌نامه ارث چیست و شرایط اعتبار آن
برای تعریف باید گفت که تقسیم‌نامه یا توافق‌نامه تقسیم ترکه، سندی است که به‌صورت رسمی یا عادی میان وراث تنظیم میشود و نحوه‌ی تقسیم اموال متوفی را مشخص می‌کند. این سند می‌تواند از بروز اختلافات آینده جلوگیری کرده و مسیر انحصار و انتقال اموال را ساده‌تر کند، اما برای آنکه دارای اعتبار قانونی باشد، باید برخی شرایط را داشته باشد.
📌 امضای همه وراث؛ شرط اصلی اعتبار تقسیم‌نامه
یکی از مهم‌ترین شروط قانونی برای معتبر بودن تقسیم‌نامه، امضای تمامی وراث است. قانون مدنی ایران، تقسیم ترکه را نوعی عقد یا قرارداد بین وراث می‌داند. بنابراین درست مانند هر قرارداد دیگری، اگر یکی از طرفین (یعنی یکی از وراث) آن را امضا نکند، تقسیم‌نامه نافذ نخواهد بود.
نکات مهم در مورد تنظیم تقسیم‌نامه:
- تقسیم‌نامه می‌تواند به‌صورت عادی (دستی) یا رسمی (در دفترخانه) تنظیم شود.
- امضای تمامی وراث در هر دو حالت الزامی است.
- حتی در صورت تنظیم رسمی، عدم حضور یا امضای یکی از وراث موجب بی‌اعتباری آن بخش از سند خواهد شد.
- اگر یکی از وراث وکیل داشته باشد، امضای وکیل با ارائه وکالت‌نامه معتبر قابل قبول است.
در صورت عدم امضای یکی از وراث، تقسیم‌نامه فقط در مورد سهم سایرین قابلیت اجرا خواهد داشت و باقی مانده ترکه باید از طریق مراجع قانونی تعیین تکلیف شود.
تأثیر عدم امضای یکی از وراث بر تقسیم‌نامه و فرآیند تقسیم ترکه
زمانی که یکی از وراث از امضای تقسیم‌نامه امتناع می‌کند، مسیر تقسیم ارث از حالت توافقی خارج شده و وارد فاز قانونی و قضایی میشود. در این حالت، سایر وراث دیگر نمی‌توانند صرفاً با اتکا به تقسیم‌نامه‌ی تنظیم‌شده اقدام به فروش، انتقال یا تصرف اموال نمایند و باید ارث را بدون حضور یکی از وراث تقسیم نمایند که مسیر جداگانه ای از توافق دارد.
❌ تقسیم‌نامه بدون امضای یکی از وراث فاقد اعتبار کامل است
بر اساس رویه قضایی و اصول حقوقی، تقسیم‌نامه‌ای که حتی یک نفر از وراث آن را امضا نکند، در حکم توافق ناقص است و قابلیت استناد حقوقی ندارد. بنابراین:
- چنین سندی نمی‌تواند مبنای انتقال مالکیت یا تنظیم سند رسمی باشد.
- دفاتر اسناد رسمی و ادارات ثبت، در غیاب رضایت همه وراث، قادر به تنظیم سند قطعی نیستند.
- حل اختلافات در تقسیم ارث از طریق دادگاه باید انجام پذیرد.
📌 چه اتفاقی می‌افتد اگر فقط یک نفر امضا نکند؟
در صورتی‌که فقط یک وارث از امضای تقسیم‌نامه خودداری کند:
- تقسیم‌نامه فقط در مورد سایر وراث معتبر است (البته به شرطی که مال مشاع نباشد).
- سهم آن وارث همچنان تعیین‌نشده باقی می‌ماند و نمی‌توان در موردش تصمیم گرفت.
- روند فروش یا واگذاری ملک ورثه‌ای با مانع مواجه میشود.
- سایر وراث ناچارند برای رسیدگی قضایی به دادگاه مراجعه کنند.
در عمل، عدم امضای حتی یک نفر، کل روند توافقی را متوقف می‌کند و ادامه ماجرا به مسیرهای رسمی و قانونی سپرده میشود.
راه‌حل‌های قانونی برای تقسیم ارث در صورت عدم امضای یکی از وراث
وقتی یکی از وراث حاضر به امضای تقسیم‌نامه نمی‌شود یا رضایت خود را نسبت به نحوه تقسیم ترکه اعلام نمی‌کند، قانون مسیر مشخصی برای حل این اختلاف در نظر گرفته است. در چنین شرایطی، راه‌حل اصلی مراجعه به مراجع قضایی و درخواست تقسیم ترکه از دادگاه است.
⚖️ دادخواست تقسیم ترکه؛ ابزار قانونی در برابر امتناع
در این روش حتی اگر یکی از وراث بخواهد سهمش را دریافت کند یا چند نفر از آنان می‌توانند به تنهایی و بدون نیاز به رضایت سایرین، به دادگاه مراجعه و دادخواست تقسیم ترکه را ارائه دهند. برای این منظور مراحل زیر باید طی شود:
-
دریافت گواهی انحصار وراثت از شورای حل اختلاف
(مدرکی که تعداد، جنسیت و نسبت وراث را مشخص می‌کند.) -
تنظیم دادخواست رسمی تقسیم ترکه
این دادخواست باید در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و به دادگاه حقوقی محل اقامت متوفی یا محل وقوع ملک ارائه شود. -
بررسی دادگاه و صدور رأی
دادگاه پس از بررسی مستندات، اموال متوفی را یا به‌صورت مساوی بین وراث تقسیم می‌کند یا در صورت عدم امکان تقسیم، دستور فروش از طریق مزایده صادر می‌نماید.
نکته: اگر اموال متوفی قابل افراز و تقسیم نباشند (مثل یک واحد آپارتمان)، دادگاه دستور فروش مال را صادر می‌کند و سپس وجه نقد حاصل از فروش را مطابق سهم‌الارث بین وراث تقسیم خواهد کرد.
📌 نکات مهم در این مسیر:
- امکان مطالبه اجرت‌المثل ایام تصرف نیز از وارثی که ملک را تصرف کرده وجود دارد.
- نیازی به رضایت همه وراث برای مراجعه به دادگاه نیست.
- حتی اگر یک نفر دادخواست بدهد، دادگاه مکلف به رسیدگی است.
- امتناع یک وارث نمی‌تواند مانع حقوق دیگران شود.
اگر یکی از وراث امضا نکند، دادگاه چگونه ترکه را تقسیم می‌کند؟
در صورتی که وراث نتوانند بر سر نحوه تقسیم ارث به توافق برسند و یکی از آن‌ها حاضر به امضای تقسیم‌نامه نباشد، دادگاه وارد عمل میشود تا ترکه را به‌طور قانونی و برابر با سهم‌الارث هر وارث، تعیین تکلیف کند. دادگاه با توجه به نوع و ماهیت اموال متوفی یکی از روش‌های زیر را به کار می‌گیرد:
✅1. تقسیم به‌صورت افراز (تفکیکی)
اگر مال مورد نظر قابل تفکیک باشد (مثلاً چند قطعه زمین یا چند ملک مستقل)، دادگاه با بررسی ارزش هر مال، آن‌ها را میان وراث تقسیم می‌کند. در این روش ممکن است برخی وراث با پرداخت یا دریافت مابه‌التفاوت، تعادل در ارزش را برقرار کنند.
✅2. تقسیم به‌صورت مزایده (فروش و تقسیم وجه)
اگر مال مورد نظر مشاع و غیرقابل افراز باشد (مثلاً یک واحد آپارتمان یا ملک تجاری)، دادگاه دستور فروش آن را صادر می‌کند. فروش معمولاً از طریق مزایده انجام میشود و پس از کسر هزینه‌ها، مبلغ حاصل بین وراث مطابق سهم قانونی تقسیم خواهد شد.
❗ نقش کارشناس در تقسیم ترکه
در بیشتر پرونده‌ها، دادگاه برای ارزیابی دقیق اموال، از کارشناس رسمی دادگستری استفاده می‌کند. این کارشناس:
- ارزش‌گذاری اموال را انجام می‌دهد
- امکان تقسیم‌پذیری یا غیرقابل‌تقسیم بودن مال را مشخص می‌کند
- و پیشنهاداتی برای نحوه تقسیم ارائه می‌دهد
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون اینکه اگر یکی از وراث امضا نکند را مشاهده می فرمایید:
❓اگر یکی از خواهرانم تقسیم‌نامه را امضا نکند ولی من و دو برادر دیگر موافق باشیم، آیا می‌توانیم ملک را بفروشیم؟
✅ خیر. تا زمانی که تقسیم‌نامه توسط همه وراث امضا نشده باشد، فروش ملک ممکن نیست؛ به‌خصوص اگر ملک مشاع باشد. در این صورت شما باید از طریق دادگاه اقدام کنید و دادخواست تقسیم ترکه یا فروش مال مشاع بدهید.
❓یکی از وراث خارج از کشور زندگی می‌کند و نمی‌تواند برای امضا حضور یابد. آیا بقیه می‌توانند بدون او اموال را تقسیم کنند؟
✅ خیر، مگر اینکه آن وارث به شخصی وکالت رسمی داده باشد تا به‌جای او تقسیم‌نامه را امضا کند. در غیر این صورت، بدون امضای او تقسیم‌نامه فاقد اعتبار است و سایر وراث باید از مسیر قانونی اقدام کنند.
❓ما یک خانه ارثی داریم که یکی از برادرها در آن سکونت دارد و امضا نمی‌کند. می‌توان او را مجبور به تقسیم ارث کرد؟
✅ بله. سایر وراث می‌توانند با ارائه دادخواست تقسیم ترکه به دادگاه مراجعه کنند. اگر آن برادر در ملک تصرف داشته باشد، دادگاه می‌تواند علاوه بر صدور رأی تقسیم یا فروش ملک، او را به پرداخت اجرت‌المثل ایام تصرف نیز محکوم کند.
❓اگر یکی از وراث فوت کند و تقسیم‌نامه را امضا نکرده باشد، آیا فرزندانش می‌توانند به‌جای او امضا کنند؟
✅ خیر. تقسیم‌نامه جدید باید تنظیم شود و فرزندان وارث فوت‌شده به‌عنوان وراث جدید او وارد فرآیند تقسیم ارث شوند. آن‌ها مانند سایر وراث اصلی باید در تصمیم‌گیری و امضا مشارکت داشته باشند.