یکی از چالشهای حقوقی و روانی پس از طلاق والدین، مسئله ملاقات فرزند با والد غیرحضانتدار است. گرچه قانون ایران حق ملاقات را برای هر دو والد به رسمیت شناخته، اما همیشه همه چیز طبق قانون پیش نمیرود. در برخی موارد، کودک به دلایل عاطفی، روانی یا حتی آسیبهای گذشته، تمایلی به دیدار با پدر یا مادر خود ندارد.
این موضوع، والدین و حتی دادگاه را با پرسشی اساسی روبهرو میکند: آیا میتوان کودک را مجبور به ملاقات کرد؟ این مقاله، بهصورت جامع و کاربردی، ابعاد مختلف حقوقی و روانشناختی این موضوع را بررسی میکند و به این سؤال پاسخ میدهد که در صورت عدم تمایل فرزند به ملاقات، چه اقداماتی قانونی قابل انجام است.
بررسی حق ملاقات والدین با فرزند طبق قانون
بر اساس قوانین ایران، حق ملاقات والدین با فرزند حتی بعد از طلاق، یک حق قانونی و غیرقابلسلب است. چه حضانت با پدر باشد چه با مادر، طرف مقابل همچنان حق دارد در زمان مشخص، فرزند خود را ملاقات کند. این حق، نهتنها جنبه قانونی دارد بلکه از منظر روانشناسی نیز برای رشد عاطفی و ذهنی کودک ضروری تلقی میشود.
🔍 ماده ۱۱۷۴ قانون مدنی؛ مبنای حق ملاقات
طبق ماده ۱۱۷۴ قانون مدنی، اگر والدین در یک منزل زندگی نکنند، والد فاقد حضانت حق ملاقات با طفل را خواهد داشت. در صورت اختلاف در تعیین زمان و مکان ملاقات، دادگاه با توجه به مصلحت کودک تصمیمگیری میکند. در زمان طلاق، حق ملاقات با والدی است که حضانت ندارد.
⚖️ الزام قانونی به اجرای حق ملاقات
قانون حمایت خانواده در ماده ۵۴ بهصراحت اعلام کرده که جلوگیری از ملاقات فرزند، میتواند منجر به محکومیت جزای نقدی و در موارد تکراری، حداکثر مجازات گردد. بنابراین، اگر یکی از والدین مانع دیدار فرزند با طرف دیگر شود، با برخورد قانونی مواجه میشود.
✅ هدف قانونگذار از حق ملاقات
قانونگذار با پیشبینی این حق، در پی حفظ رابطه عاطفی میان کودک و والدین است. حتی اگر والد فاقد حضانت دچار مشکلاتی مانند اعتیاد یا محکومیت کیفری باشد، اصل حق ملاقات از بین نمیرود، بلکه ممکن است با تمهیداتی مانند ملاقات در مکان خاص یا با حضور ناظر همراه شود.
برخورد قانونی با عدم تمایل فرزند به ملاقات
قانون ایران حق ملاقات با فرزند را به رسمیت شناخته و اجرای آن را الزامی میداند. اما در عین حال، هیچ ماده قانونی مشخصی وجود ندارد که کودک را ملزم به پذیرش ملاقات کند. یعنی نمیتوان کودک را مستقیماً مجازات کرد یا مجبور به دیدار با والدین نمود. در نشستهای قضایی نیز نظر غالب این است که «اجبار کودک به ملاقات با پدر یا مادر، اگر با ترس و اضطراب همراه باشد، با هدف ملاقات که ایجاد پیوند عاطفی است، مغایرت دارد.»
✅اگر فرزند نخواهد ملاقات کند چه خواهد شد؟
در صورتی که کودک از دیدار با یکی از والدین امتناع کند، ابتدا باید علت این رفتار بررسی شود. اگر دلیل امتناع، ترس یا اضطراب کودک باشد، دادگاه ممکن است با نظر روانشناس، زمان یا مکان ملاقات را تغییر دهد یا مدت زمان ملاقات را کاهش دهد. اما اگر کودک به سن بلوغ رسیده باشد، دیگر الزامی به ملاقات ندارد و خودش تصمیمگیرنده خواهد بود. قانون، هم حق والدین را محترم میداند و هم آرامش روانی کودک را در اولویت قرار میدهد.
📌 نظر هیئت عالی قضایی در مورد امتناع فرزند
در یکی از نشستهای قضایی (کرمان – ۱۳۹۶)، آمده است:
«صرف نارضایتی و عدم تمایل فرزند به ملاقات، مانع صدور حکم ملاقات نیست؛ اما در اجرای حکم، اجبار فیزیکی کودک به دیدار با والد، خلاف مصلحت طفل است.»
شاید عدم تمایل فرزند به ملاقات در موارد دیگر تاثیر گذار باشد، مثلا یکی از والدین درخواست افزایش مدت زمان ملاقات کند و دادگاه نیز متوجه باشد که فرزند تمایلی به این کار ندارد، این موضوع بر روی تصمیم دادگاه تاثیرگذار خواهد بود.
✅ نقش روانشناسی در حل تعارض
در عمل، راهحل منطقی در چنین مواردی، ارجاع موضوع به روانشناس کودک است. بررسی علل امتناع، گفتوگوی حرفهای با کودک، و ارائه راهکارهای سازنده میتواند بسیار مؤثرتر از هر اقدام اجباری باشد. بسیاری از دادگاهها نیز، پیش از صدور حکم جدید، نظر مشاور یا مددکار اجتماعی را لحاظ میکنند.
عدم تمایل فرزند به ملاقات با مادر؛ آثار و راهکارها
گاهی کودک، به دلایل مشخص یا مبهم، تمایلی به دیدار با مادر خود ندارد. این وضعیت، بهویژه در مواردی که حضانت با پدر است و مادر صرفاً حق ملاقات دارد، به یک چالش حقوقی و عاطفی جدی تبدیل میشود. قانون، اگرچه مادر را از حق ملاقات محروم نمیکند، اما در صورت بروز مشکلات، مصلحت کودک را مقدم میداند.
⚖️ نقش دادگاه در کاهش تنش و مدیریت ملاقات
اگر کودک به شکل مداوم از دیدار با مادر امتناع میورزد، پدر میتواند از دادگاه درخواست کاهش مدت یا تغییر مکان ملاقات دهد. در چنین شرایطی، قاضی معمولاً با ارجاع کودک به روانشناس یا مشاور رسمی، دلایل عدم تمایل را بررسی میکند و ممکن است:
- مدت زمان ملاقات را کاهش دهد
- محل ملاقات را به محیطی امن و عمومی تغییر دهد
- حضور شخص ثالث مورد اعتماد (مثلاً پدر یا مشاور) را در زمان ملاقات الزامی کند
دادگاه هرگز اصل حق ملاقات مادر را نادیده نمیگیرد، اما در اجرای آن، احساس امنیت و آرامش کودک را اولویت قرار میدهد. بنابراین راهحل اغلب کاهش موقت یا تعدیل شرایط ملاقات است، نه محرومسازی کامل مادر.
عدم تمایل فرزند به ملاقات با پدر؛ احکام قانونی
همانطور که کودک ممکن است نسبت به مادر بیمیلی نشان دهد، در مواردی نیز ممکن است فرزند تمایلی به دیدار با پدر نداشته باشد. این وضعیت، بهویژه زمانی که حضانت با مادر است و پدر تنها از حق ملاقات برخوردار است، میتواند منجر به ایجاد درگیریهای حقوقی و روانی گردد. با این حال، اصل قانونی “حق ملاقات پدر” همچنان پابرجاست و تنها در شرایط خاص، امکان محدودسازی آن وجود دارد.
⚖️ آیا میتوان کودک را مجبور به دیدار با پدر کرد؟
در ظاهر، حق ملاقات یک الزام قانونی است. اما در عمل، اجبار کودک به انجام کاری برخلاف میل باطنی، میتواند منجر به آسیبهای روحی شدید شود. بسیاری از قضات، نظر روانشناس کودک را در این مواقع ملاک قرار داده و طبق آن، شرایط ملاقات را بازبینی میکنند.
📝 راهکارهای قانونی و عملی برای حل مشکل
- درخواست کاهش یا تغییر مکان ملاقات توسط مادر در دادگاه
- ارجاع موضوع به روانشناس برای بررسی دلیل امتناع کودک
- حضور یک شخص واسطه مطمئن در هنگام ملاقات برای کاهش تنش
- تعیین زمانهای کوتاهتر و تدریجی برای ملاقات بهصورت آزمایشی
بر اساس ماده ۱۱۸۱ قانون مدنی، پدر و جد پدری بر فرزندان ولایت دارند، حتی اگر حضانت فرزند را نداشته باشند. بنابراین، رابطه حقوقی پدر با فرزند حتی در غیاب رابطه حضانت یا ملاقات هم ادامه دارد و در تصمیمات بزرگ فرزند نقش قانونی خواهد داشت.
شرایط قانونی لغو یا کاهش ملاقات والدین با فرزند
اگرچه قانون، ملاقات والدین با فرزند را حق طبیعی و غیرقابلسلب میداند، اما در شرایط خاص و استثنایی، ممکن است دادگاه تصمیم به کاهش، محدودسازی یا حتی لغو موقت ملاقات بگیرد. این تصمیمها کاملاً مبتنی بر مصلحت کودک و با ارجاع به نظر کارشناسان روانشناسی و شواهد موجود اتخاذ میشوند.
📌 مواردی که ممکن است به لغو یا کاهش ملاقات منجر شود
- اثبات سوءرفتار والد در زمان ملاقات (مانند تهدید، خشونت یا تحقیر کودک)
- گزارش روانشناس یا مددکار اجتماعی مبنی بر ترس، اضطراب یا آسیب روحی کودک در ملاقات
- سوءاستفاده والد از ملاقات برای تخریب شخصیت والد حضانتدار
- اعتیاد شدید، بیماریهای روانی یا جسمی خطرناک والد ملاقاتکننده
⚖️ فرآیند قانونی درخواست کاهش یا لغو ملاقات
برای کاهش یا لغو ملاقات، والد متقاضی باید:
- دادخواست رسمی به دادگاه خانواده ارائه کند.
- دلایل مستند شامل گزارش پزشک، روانشناس یا گواهی مراکز بهزیستی را پیوست کند.
- دادگاه ممکن است کودک را به کارشناس رسمی روانشناسی کودک ارجاع دهد.
- بر اساس نتیجه، دادگاه یکی از تصمیمات زیر را اتخاذ میکند:
- کاهش مدت ملاقات
- تغییر مکان ملاقات
- تعیین ناظر در هنگام ملاقات
- لغو موقت ملاقات تا رفع شرایط آسیبزا
✅ لغو ملاقات همیشه موقتی است: باید توجه داشت که لغو کامل و همیشگی ملاقات بسیار نادر است و در صورت بهبود شرایط والد، امکان بازنگری در حکم و بازگشت ملاقات وجود دارد.
تأثیر سن فرزند بر حق ملاقات و امتناع از دیدار
سن فرزند یکی از مهمترین عوامل در تعیین نحوه اجرای حضانت و ملاقات است. قانون ایران، برای مراحل مختلف رشد کودک، رویکردهای متفاوتی در نظر گرفته است. با رسیدن کودک به سن بلوغ یا رشد، حق انتخاب در بسیاری از مسائل از جمله دیدار با والدین، به خود فرزند واگذار میشود.
⚖️ حضانت تا چه سنی ادامه دارد؟
-
طبق ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی، حضانت فرزندان تا ۷ سالگی با مادر و حضانت بعد از هفت سالگی تا بلوغ شرعی با پدر است.
- بلوغ شرعی در دختران: ۹ سال تمام قمری
- بلوغ شرعی در پسران: ۱۵ سال تمام قمری
✅ بعد از بلوغ شرعی، انتخاب با فرزند است
پس از رسیدن به سن بلوغ شرعی، کودک از حالت حضانت خارج میشود و میتواند انتخاب کند که با کدام والد زندگی کند. در این مرحله، دادگاه حق اجبار ندارد و حتی اگر والدین بر ملاقات اصرار داشته باشند، خواسته فرزند اولویت دارد.
📌 بعد از سن رشد چه اتفاقی میافتد؟
پس از رسیدن به ۱۸ سال تمام شمسی، کودک از نظر قانونی به سن رشد رسیده و دیگر تحت حضانت هیچیک از والدین نیست. از این زمان به بعد:
- والدین نمیتوانند درخواست قانونی برای ملاقات ارائه دهند
- کودک میتواند ارتباط یا قطع ارتباط با والدین را آزادانه انتخاب کند
❌ طرح دعوی ملاقات پس از سن رشد
گاهی دیده میشود که والدین پس از رسیدن فرزند به سن رشد، برای اجبار به ملاقات اقدام قانونی میکنند. در حالی که چنین دادخواستی فاقد وجاهت قانونی است و دادگاه آن را رد خواهد کرد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون اینکه اگر فرزند نخواهد ملاقات کند و عدم تمایل فرزند به ملاقات با پدر یا مادر مطرح شده است:
❓ پسر ۱۰ سالهام حاضر نیست با پدرش ملاقات کند. هر بار که زمان دیدار میرسد، دچار گریه و اضطراب میشود. آیا قانوناً میتوانم مانع ملاقات شوم؟
✅ اگرچه حق ملاقات پدر به رسمیت شناخته شده، اما شما میتوانید با جمعآوری مدارکی مانند گزارش روانشناس یا مشاهدههای مستند از اضطراب کودک، به دادگاه درخواست کاهش یا تغییر شرایط ملاقات بدهید. هدف قانون، حفظ آرامش روانی فرزند است، نه اجبار به ملاقات آسیبزا.
❓ بعد از طلاق، دخترم که با من (مادرش) زندگی میکند، نمیخواهد پدرش را ببیند. پدرش ادعا دارد که من او را تحریک کردهام. چه کاری از من برمیآید؟
✅ اگر واقعاً شما مانعی برای ملاقات نبودهاید، بهترین کار ارجاع موضوع به روانشناس کودک است تا دلیل امتناع بررسی شود. شما همچنین میتوانید با حضور در دادگاه و ارائه گزارش مشاور، سوءظن پدر را برطرف کرده و از خود رفع اتهام کنید. شفافسازی رفتارها در چنین مواردی بسیار مهم است.
❓ پسر ۱۶ سالهام دیگر حاضر نیست با مادرش ملاقات کند و میگوید خودش تصمیم گرفته. آیا مادر هنوز میتواند از دادگاه درخواست ملاقات کند؟
✅ خیر. با توجه به اینکه فرزند شما به سن بلوغ شرعی رسیده، خودش میتواند تصمیم بگیرد که با کدام والد در ارتباط باشد. از نظر قانونی، حق حضانت و ملاقات در سن بلوغ پایان مییابد و درخواست ملاقات در این شرایط قابلیت طرح ندارد، مگر با تمایل شخص فرزند.