ازدواج به عنوان یکی از مهم‌ترین قراردادهای انسانی، نیازمند رضایت قلبی و اراده آزادانه هر دو طرف یعنی زن و مرد است. این رضایت، رکن اساسی صحت عقد نکاح در قوانین ایران و فقه امامیه محسوب می‌شود. با این حال، در برخی شرایط، ازدواج ممکن است تحت فشارهای بیرونی یا تهدیدهای آشکار و پنهان صورت گیرد؛ وضعیتی که در اصطلاح حقوقی از آن با عنوان اکراه در نکاح یاد می‌شود.
اکراه در عقد نکاح به معنای وادار ساختن یکی از طرفین عقد به ازدواج از طریق تهدید، اجبار یا اعمال فشار مادی یا معنوی است؛ امری که می‌تواند موجب عدم نفوذ عقد یا حتی بطلان کامل آن گردد. قانون مدنی ایران، به ویژه در ماده ۱۰۷۰، شرایط و آثار حقوقی اکراه در نکاح را به طور شفاف بیان کرده و تفاوت آن را با اجبار و اضطرار نیز مشخص ساخته است.
در این مقاله، به بررسی دقیق مفهوم اکراه در نکاح، انواع آن، تفاوت با مفاهیم مشابه، و آثار حقوقی چنین ازدواج‌هایی خواهیم پرداخت. همچنین دیدگاه فقهای امامیه، به ویژه امام خمینی، درباره صحت یا بطلان نکاح اکراهی مورد توجه قرار خواهد گرفت. اگر می‌خواهید بدانید آیا عقدی که تحت فشار انجام شده معتبر است یا نه، این مقاله راهنمای کاملی برای شما خواهد بود.
اکراه در عقد نکاح چیست؟ (تعریف قانونی و فقهی)
یکی از اصلی‌ترین شرایط صحت هر عقد، وجود قصد و رضایت واقعی طرفین است. در عقد نکاح نیز این اصل نقش کلیدی دارد. هنگامی که فردی بدون میل و اراده واقعی و صرفاً تحت فشار یا تهدید به ازدواج تن دهد، گفته می‌شود که اکراه در نکاح صورت گرفته است.
📌تعریف اکراه از منظر قانون مدنی
بر اساس ماده ۲۰۲ قانون مدنی:
«اکراه به اعمالی اطلاق می‌شود که مؤثر در شخص با شعور بوده و او را نسبت به جان، مال یا آبروی خود تهدید کند، به نحوی که عادتاً قابل تحمل نباشد.»
یعنی اگر فردی در اثر ترس از آسیب جدی مالی، جانی یا حیثیتی ناچار به قبول ازدواج شود، این پذیرش از روی اکراه است و رضایت واقعی محسوب نمی‌شود.
همچنین در ماده ۱۰۷۰ قانون مدنی آمده است:
«رضای زوجین شرط نفوذ عقد است و هرگاه مکره بعد از زوال کُره عقد را اجازه کند نافذ است؛ مگر اینکه اکراه به درجه‌ای بوده که عاقد فاقد قصد باشد.»
طبق این ماده، عقد نکاحی که با اکراه انجام شود، در حالت عادی غیر نافذ است و تنها با اجازه بعدی مکره می‌تواند نافذ گردد. اما اگر اکراه به حدی شدید باشد که شخص اصلاً قصد و اراده انجام عقد را نداشته باشد (مثل بیهوشی یا حالت اجبار مطلق)، عقد از ابتدا باطل خواهد بود.
📌تعریف اکراه از نگاه فقه امامیه
فقهای امامیه، از جمله امام خمینی، اکراه را چنین توصیف کرده‌اند:
«اکراه یعنی واداشتن فرد به انجام عملی که به آن کراهت دارد، با تهدید نسبت به جان، مال یا عرض خود یا کسانی که برای او مهم هستند؛ مشروط بر اینکه فرد وادارکننده قدرت عملی کردن تهدید را داشته باشد.»
در تحریرالوسیله آمده است که عقد نکاحی که با اکراه یکی از طرفین همراه باشد، صحیح نیست؛ مگر آنکه پس از رفع اکراه، رضایت حاصل شود.
تفاوت اکراه با اضطرار و اجبار در نکاح
در مباحث حقوقی، «اکراه»، «اضطرار» و «اجبار» مفاهیم نزدیک ولی با آثار متفاوت هستند. تشخیص این تفاوت‌ها به‌ویژه در عقد نکاح، اهمیت زیادی دارد.
✅ اکراه
اکراه به معنای وادار کردن فرد به انجام عملی برخلاف میل واقعی او، با استفاده از تهدید مؤثر نسبت به جان، مال یا آبرو است. مهم‌ترین اثر اکراه در عقد نکاح این است که عقد غیرنافذ می‌شود؛ یعنی تا زمانی که فرد مکره بعد از رفع اکراه، آن را تنفیذ (تأیید) نکند، ازدواج هیچ اثر قانونی ندارد.
✅ اضطرار
اضطرار حالتی است که شخص بدون دخالت تهدیدکننده و تنها به دلیل شرایط سخت (مثل فقر یا فشارهای خانوادگی) دست به تصمیمی می‌زند که شاید انتخاب نخست او نبوده، اما بین بد و بدتر، ناچار به انتخاب شده است.
🔸 در قانون، عقد ناشی از اضطرار، نافذ و صحیح تلقی می‌شود. یعنی اگر فردی برای رهایی از فشار اقتصادی تن به ازدواج دهد، مکره محسوب نمی‌شود.
✅ اجبار
اجبار معمولاً شدیدتر از اکراه است و شامل حالتی می‌شود که فرد کاملاً فاقد اراده شود. مثلاً در حالت خواب، بیهوشی یا تحت دارو عقد ازدواج برایش جاری شود.
🔸 در این حالت، به دلیل فقدان قصد، عقد از ابتدا باطل خواهد بود و حتی رضایت بعدی هم نمی‌تواند آن را اصلاح کند.
📌 جمع‌بندی:
| حالت حقوقی | تعریف ساده | وضعیت عقد نکاح |
|---|---|---|
| اکراه | تهدید قابل‌توجه توسط شخص دیگر | غیرنافذ (قابل تنفیذ پس از رفع اکراه) |
| اضطرار | تصمیم ناخواسته در اثر شرایط سخت زندگی | صحیح و نافذ |
| اجبار (فقدان قصد) | بی‌ارادگی کامل به‌سبب عوامل بیرونی | باطل |
آثار حقوقی اکراه در نکاح از منظر قانون مدنی
بر اساس ماده ۱۰۷۰ قانون مدنی:
«رضای زوجین شرط نفوذ عقد است و هرگاه مکره بعد از زوال کُره، عقد را اجازه کند، نافذ است؛ مگر اینکه اکراه به درجه‌ای بوده که عاقد فاقد قصد باشد.»
این ماده، مبنای اصلی تحلیل حقوقی اکراه در نکاح است و چند اثر مهم از آن استخراج می‌شود:
۱. عدم نفوذ عقد نکاح تا زمان تنفیذ مکره
اگر یکی از زوجین با تهدید و اکراه تن به ازدواج داده باشد، عقد از نظر حقوقی غیر نافذ است؛ یعنی هنوز معتبر نیست، اما با رضایت بعدی شخص مکره می‌تواند معتبر و نافذ شود.
🔸 مثال: اگر دختری با تهدید خانواده مجبور به ازدواج شود، اما پس از رفع فشارها به زندگی مشترک ادامه دهد، این استمرار می‌تواند به‌منزله تنفیذ عقد تلقی گردد.
۲. بطلان عقد در صورت سلب اراده کامل
اگر اکراه به حدی شدید باشد که قصد و اراده را به کلی از فرد سلب کند (یعنی حتی متوجه نباشد چه می‌گوید یا چه می‌کند)، عقد به دلیل فقدان قصد از اساس باطل است، نه فقط غیرنافذ.
🔹 در این حالت، تنفیذ بعدی نیز فاقد اعتبار است؛ چون عقدی وجود نداشته که تنفیذ شود.
۳. آثار پس از تنفیذ
اگر شخص مکره بعد از رفع اکراه اجازه عقد را بدهد (چه به‌صورت گفتار یا رفتار)، عقد از همان ابتدا نافذ می‌شود و همه آثار زوجیت مانند نفقه، مهریه، تمکین و ارث جاری می‌گردد.
🔸 سکوت صرف، بدون هیچ نشانه‌ای از رضایت، کافی برای تنفیذ نیست (ماده ۲۴۹ قانون مدنی).
۴. حق رد نکاح اکراهی
در صورتی که مکره بعد از رفع اکراه، عقد را رد کند، عقد نکاح نیز باطل تلقی می‌شود و هیچ اثر حقوقی از جمله نفقه، تمکین یا ارث به آن تعلق نمی‌گیرد.
📌 جمع‌بندی حقوقی از ماده ۱۰۷۰ قانون مدنی:
| حالت فرد مکره | وضعیت عقد نکاح | آثار حقوقی |
|---|---|---|
| رضایت بعد از رفع اکراه | عقد نافذ | آثار ازدواج از ابتدا اعمال می‌شود |
| سکوت بدون نشانه رضایت | عقد غیرنافذ باقی می‌ماند | بدون رضایت معتبر نمی‌شود |
| رد صریح عقد پس از اکراه | عقد باطل | آثار نکاح زائل می‌شود |
| نبود قصد در هنگام عقد | عقد باطل مطلق | تنفیذ بعدی نیز بی‌اثر است |
نفوذ یا بطلان عقد نکاح اکراهی؛ بررسی ماده ۱۰۷۰ قانون مدنی
طبق ماده ۱۰۷۰ قانون مدنی:
«رضای زوجین شرط نفوذ عقد است و هرگاه مکره بعد از زوال کُره، عقد را اجازه کند نافذ است؛ مگر اینکه اکراه به درجه‌ای بوده که عاقد فاقد قصد باشد.»
این ماده به‌وضوح میان عقد غیر نافذ و عقد باطل در شرایط اکراهی تفاوت قائل شده است. در ادامه به تحلیل آن می‌پردازیم:
🔹 ۱. عقد نکاح غیر نافذ
اگر اکراه به حدی نباشد که قصد و اراده را سلب کند، عقدی که واقع می‌شود غیرنافذ است، نه باطل. به بیان دیگر:
- فرد اکراه‌شده، هنوز قصد دارد و عباراتی را با اراده بیان می‌کند؛
- اما رضایت باطنی ندارد و تحت فشار عقد را قبول کرده است؛
- در این حالت، اگر بعد از رفع اکراه، فرد عقد را تنفیذ کند (با گفتار یا رفتار)، عقد نافذ خواهد شد و از ابتدا آثار حقوقی آن برقرار می‌شود؛
- اگر فرد عقد را رد کند، عقد هیچ اثر حقوقی نخواهد داشت.
📌 مثال: دختری که با تهدید خانواده به ازدواج با فردی رضایت ظاهری می‌دهد ولی بعد از رفع فشار، آن ازدواج را تأیید نمی‌کند، می‌تواند آن را باطل اعلام کند.
🔹 ۲. عقد نکاح باطل
اگر اکراه به درجه‌ای برسد که قصد فرد از بین برود، به‌نحوی که:
- شخص متوجه الفاظ جاری‌شده نباشد،
- یا در حالت بیهوشی، اجبار فیزیکی شدید یا ناتوانی ذهنی، عقد به جای او جاری شود،
در این صورت عقد از ابتدا باطل است و تنفیذ بعدی هم آن را معتبر نمی‌کند.
📌 مستند قانونی: بر اساس ماده ۱۹۱ قانون مدنی، قصد یکی از ارکان اصلی عقد است و بدون آن هیچ عقدی منعقد نمی‌شود.
✅ نکات تکمیلی:
- اجازه بعدی برای نفوذ عقد در صورت اکراه، باید بعد از زوال اکراه صادر شده باشد؛ اجازه در زمان اکراه هیچ اعتباری ندارد.
- سکوت شخص مکره در اغلب موارد دلالت بر تنفیذ ندارد مگر اینکه به‌وضوح از رفتار وی چنین استنباط شود (ماده ۲۴۹ قانون مدنی درباره عقود فضولی).
- اکراه در نکاح از نظر حقوقی تابع قواعد عمومی اکراه در عقود است، ولی به دلیل اهمیت نکاح، در ماده‌ای جداگانه (۱۰۷۰) بیان شده است.
🟩 جمع‌بندی
| وضعیت اکراه | قصد وجود دارد؟ | حکم عقد | امکان تنفیذ بعدی | ماده قانونی |
|---|---|---|---|---|
| اکراه ساده | بله | غیرنافذ | بله | ماده ۱۰۷۰ ق.م |
| اکراه شدید (اجبار مطلق) | خیر | باطل | خیر | ماده ۱۰۷۰ و ۱۹۱ ق.م |
جدول تطبیقی بین قانون مدنی و فقه امامیه
در ادامه، یک جدول تطبیقی بین دیدگاه قانون مدنی ایران و فقه امامیه درباره اکراه در عقد نکاح ارائه می‌گردد:
| موضوع | قانون مدنی ایران | دیدگاه فقها |
|---|---|---|
| تعریف اکراه | تهدیدی که موثر بر شخص با شعور باشد و تحمل‌ناپذیر باشد (ماده ۲۰۲) | تهدیدی که موجب ترس از ضرر جانی، مالی یا حیثیتی شود؛ اکراه حتی بدون تهدید لفظی نیز ممکن است محقق شود. |
| اکراه در نکاح | اکراه باعث غیرنافذ شدن عقد می‌شود؛ مگر اینکه موجب زوال قصد گردد. | عقد نکاح تحت اکراه صحیح نیست مگر اینکه بعداً رضایت حاصل شود. در صورت نبود قصد، عقد باطل است. |
| شرط نفوذ عقد نکاح | رضایت زوجین طبق ماده ۱۰۷۰ شرط نفوذ عقد است. | اختیار و رضایت زوجین شرط صحت عقد است: «یشترط فی صحة العقد الاختیار». |
| تفاوت اکراه و اجبار | در قانون تفکیک روشنی میان اکراه و اجبار نیست. | اکراه با تهدید همراه است؛ اجبار الزام قانونی است؛ تفاوت ماهوی میان آن‌ها قائل هستند. |
| اکراه با سلب قصد | عقد در صورت فقدان قصد (در اثر شدت اکراه) باطل است. | اگر اکراه موجب زوال قصد شود، عقد باطل است و امکان تنفیذ آن هم وجود ندارد. |
| اجازه بعد از رفع اکراه | عقد غیرنافذ با رضایت بعدی صحیح می‌شود. | اگر رضایت بعدی حاصل شود، عقد صحیح است؛ سکوت به تنهایی رضایت محسوب نمی‌شود مگر اینکه دلالت بر رضایت کند. |
| اکراه در عقد نکاح دختر باکره | اجازه ولی لازم است ولی اکراه نمی‌تواند جایگزین رضایت شود. | نکاح بدون رضایت دختر بالغ باکره حتی با اذن ولی باطل است؛ رضایت دختر شرط صحت عقد است. |
| ملاک اکراه از منظر حقوقی/شرعی | عرف و شرایط شخصی مکره (ماده ۲۰۲ و ۲۰۶) | عرف و علم یا خوف مکره از اجرای تهدید؛ ملاک اکراه، تأثیر تهدید بر اراده طرف است. |
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون اکراه در ازدواج و نکاح را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است:
❓ من با خانمی رابطه عاطفی داشتم اما مدتی از هم جدا بودیم. پس از مدتی او تماس گرفت و گفت حالش بد است و خواست من را به بیمارستان بکشاند. وقتی رفتم، خانواده‌اش من را کتک زدند و به زور با حضور محضردار مجبورم کردند عقدنامه را امضا کنم. آیا این عقد از نظر قانون معتبر است؟
✅ اگر بتوانید ثابت کنید که امضای عقدنامه تحت فشار، تهدید یا ضرب‌وشتم انجام شده است، این عقد از نظر قانونی غیرنافذ یا حتی باطل محسوب می‌شود. برای اثبات اکراه، باید شواهدی مثل گواهی پزشکی، گزارش کلانتری، شهادت شهود یا مکاتبات و پیام‌ها را ارائه دهید. بهتر است سریعاً با وکیل متخصص مشورت کنید.
❓ من حدود ۲۰ سال است که با همسرم زندگی می‌کنم اما در طول این مدت علاقه‌ای میان ما نبوده و حتی رابطه زناشویی ما هم بسیار محدود و با اکراه بوده است. یک‌بار هم درخواست طلاق دادم ولی به جای حمایت، مورد ضرب‌وشتم قرار گرفتم. با توجه به شرایط روحی و فشار خانواده، مجبور شدم جنینی را که از همسرم داشتم سقط کنم. حالا همسرم قول می‌دهد که پس از ازدواج دخترمان طلاقم بدهد ولی زمان مشخصی نمی‌گوید. آیا راه قانونی برای پایان دادن به این وضعیت دارم؟
✅ در صورتی که ادامه زندگی برای شما همراه با مشقت، فشار روحی، تهدید یا خشونت باشد، می‌توانید با استناد به عسر و حرج از دادگاه خانواده تقاضای طلاق بدهید. برای موفقیت در این مسیر، باید مدارک و مستنداتی از رفتار همسر، وضعیت روانی، تهدیدات یا آزارهای جسمی و روحی در اختیار داشته باشید. مشاوره حقوقی تخصصی نیز کمک بزرگی در این زمینه خواهد بود.
❓ در خصوص عقودی که تحت فشار یا تهدید منعقد می‌شوند، آیا می‌توان گفت که طرف مکره اصلاً قصدی برای انعقاد عقد نداشته و بنابراین عقد باطل است؟ یا اینکه تنها غیرنافذ است؟
✅ طبق قانون مدنی ایران، اگر اکراه به حدی باشد که قصد را از شخص بگیرد، عقد باطل است. اما اگر شخص همچنان با علم به مفاد عقد، فقط تحت تهدید امضا کرده باشد، عقد غیر نافذ بوده و با اجازه بعدی شخص مکره، نافذ می‌شود. بنابراین در معاملات اکراهی باید شدت اکراه و آثار آن بر اراده بررسی شود.
❓ همسرم من را تهدید کرد که اگر مهریه‌ام را نبخشم، روزی نیست که مورد ضرب‌وشتم واقع نشوم تا جایی که خودم مجبور شوم طلاق بخواهم. من هم از ترس امضا کردم. آیا می‌توانم ثابت کنم که این امضاء تحت اکراه بوده و ابطال آن را بخواهم؟
✅ بله، اگر بتوانید با استفاده از شواهدی مانند پیام‌های تهدیدآمیز، گواهی پزشکی، شهادت افراد مطلع یا گزارش نیروی انتظامی ثابت کنید که در زمان امضاء تحت تهدید یا فشار روانی جدی قرار داشته‌اید، می‌توانید با ارائه دادخواست، امضای رضایت‌نامه یا ابراء را باطل اعلام کنید.
❓ من در کودکی و با اجبار خانواده به ازدواج تن دادم و الان چند سال است از خانه جدا شده‌ام و طلاق می‌خواهم. آیا می‌توانم بدون رضایت شوهر، با بذل مهریه طلاق بگیرم؟
✅ اگر بتوانید ثابت کنید که ازدواج شما در شرایط اکراهی، بدون رضایت واقعی یا با سوءاستفاده از سن کم انجام شده است، دادگاه می‌تواند عقد را غیرنافذ یا حتی باطل اعلام کند. همچنین با استناد به عسر و حرج یا حتی طلاق خلع، در صورتی که حاضر به بذل کل مهریه باشید، می‌توانید بدون رضایت زوج، طلاق بگیرید. در این خصوص کمک وکیل بسیار حیاتی است.