انکار رابطه زوجیت یکی از موضوعات مهم و حساس در نظام حقوقی ایران است که می‌تواند پیامدهای سنگینی برای طرفین دعوا به‌ویژه شخص انکارکننده به‌همراه داشته باشد. این موضوع معمولاً در مواردی مطرح می‌شود که یکی از طرفین (عمدتاً مرد) در جریان اختلافات مالی یا خانوادگی، وجود عقد نکاح را منکر شده و از پذیرش حقوق و تعهدات ناشی از ازدواج، همچون پرداخت مهریه یا نفقه، خودداری می‌کند. قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱ در ماده ۵۲، صراحتاً انکار بی‌اساس زوجیت در دادگاه را جرم‌انگاری کرده و برای آن مجازات تعیین نموده است.
اهمیت این جرم از آن جهت است که انکار نادرست رابطه زوجیت می‌تواند حقوق بنیادین همسر، از جمله حق ارث، مهریه، نفقه، و حتی نسب فرزند مشترک را تحت‌الشعاع قرار دهد. در این مقاله، به‌طور ویژه به موضوع «انکار رابطه زوجیت» از منظر حقوقی و کیفری پرداخته‌ایم و ضمن بررسی شرایط تحقق این جرم، به پیامدها، نمونه آراء صادره، و روش‌های اعتراض به رأی نیز خواهیم پرداخت. همچنین موارد خاصی مانند انکار زوجیت در نکاح موقت یا پس از فوت زوج نیز مورد توجه قرار خواهد گرفت.
انکار رابطه زوجیت چیست؟
انکار رابطه زوجیت به حالتی اطلاق می‌شود که یکی از طرفین عقد نکاح، به‌ویژه در جریان طرح دعوا یا دفاع در دادگاه، وجود رابطه ازدواج خود با طرف مقابل را منکر می‌شود. این انکار می‌تواند در قالب انکار نکاح دائم یا موقت باشد و اغلب در بستر اختلافات حقوقی و مالی نظیر مطالبه مهریه، نفقه یا ارث بروز پیدا می‌کند.
در حقوق ایران، صرف ادعای انکار زوجیت جرم محسوب نمی‌شود، بلکه انکار دروغین و بی‌اساس در دادگاه است که مطابق ماده ۵۲ قانون حمایت خانواده، واجد وصف کیفری است. مطابق این ماده، هرکس در دادگاه رابطه زوجیت را انکار کند و سپس معلوم شود این انکار خلاف واقع و بی‌اساس بوده، به حبس تعزیری درجه ۶ یا جزای نقدی درجه ۶ محکوم خواهد شد.
🔍نکات کلیدی:
- محل انکار باید در دادگاه باشد؛ انکار خارج از دادگاه، جرم نیست.
- عنصر مادی این جرم، طرح انکار بی‌اساس در روند رسیدگی قضایی است.
- عنصر معنوی آن، علم و آگاهی شخص انکار کننده از دروغ بودن انکار است.
- این جرم هم شامل زوجین و هم نمایندگان قانونی آنان می‌شود.
مجازات انکار رابطه زوجیت و تفاوت با قانون قدیم
قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱ در ماده ۵۲ به‌صورت صریح به موضوع «انکار دروغین زوجیت» پرداخته است. این ماده قانونی، انکار رابطه زناشویی در دادگاه، در صورتی که بی‌اساس یا برخلاف واقع باشد، را جرم‌انگاری کرده و برای آن مجازات تعیین نموده است:
ماده ۵۲ قانون حمایت خانواده:
«هرکس در دادگاه زوجیت را انکار کند و سپس ثابت شود این انکار بی‌اساس بوده است یا برخلاف واقع با طرح شکایت کیفری یا دعوای حقوقی مدعی زوجیت با دیگری شود، به حبس تعزیری درجه شش یا جزای نقدی درجه شش محکوم می‌شود.»
🔹نکات مهم ماده ۵۲:
- حیطه جرم: تنها زمانی محقق می‌شود که انکار یا ادعای خلاف واقع، در دادگاه مطرح شده باشد.
- دامنه افراد مشمول: کلمه «هرکس» نشان می‌دهد که صرفاً مختص زن یا شوهر نیست، بلکه شامل نمایندگان قانونی، وکلا یا قائم‌مقام قانونی زوجین نیز می‌شود.
- شرط تحقق جرم: اثبات خلاف واقع بودن انکار یا ادعا ضروری است.
🔹نوع مجازات:
- حبس تعزیری درجه ۶ (بین ۶ ماه تا ۲ سال)
- یا جزای نقدی درجه ۶ (بین ۲۰ میلیون تا ۸۰ میلیون ریال)
🔹جرم مطلق:
این جرم از نوع جرایم مطلق است؛ یعنی نیازی به تحقق نتیجه‌ای چون ورود ضرر به طرف مقابل نیست. صرف انجام فعل مجرمانه (انکار دروغین زوجیت در دادگاه) برای تحقق جرم کافی است. در ادامه، به بررسی مصادیق مختلف انکار زوجیت و مثال‌های عملی از رأی دادگاه در این زمینه خواهیم پرداخت.
⚖️تفاوت با قانون قدیم (مصوب ۱۳۱۱)
پیش از تصویب قانون حمایت خانواده ۱۳۹۱، قانون «راجع به انکار زوجیت» مصوب ۱۳۱۱ نیز مقررات مشابهی داشت. بر اساس ماده اول آن قانون، اگر مردی در برابر مطالبه مهریه یا نفقه، زوجیت را انکار می‌کرد و بی‌اساس بودن آن اثبات می‌شد، علاوه بر پرداخت حقوق مالی، به حبس تأدیبی یا جزای نقدی محکوم می‌شد.
انکار زوجیت در عقد دائم و موقت
در عمل، انکار رابطه زوجیت می‌تواند در شرایط و قالب‌های مختلفی رخ دهد. گاهی زوج یا زوجه در پاسخ به مطالبه مهریه، نفقه یا ارث، ادعای ازدواج را منکر می‌شوند. در این بخش، به مصادیق متداول انکار زوجیت در نکاح دائم و موقت می‌پردازیم:
📌انکار زوجیت در نکاح دائم
در ثبت ازدواج دائم، رابطه زناشویی باید مطابق با تشریفات قانونی ثبت شود. با این حال، در برخی موارد زوجین بدون ثبت رسمی نکاح، به صورت شرعی ازدواج کرده و با یکدیگر زندگی می‌کنند. در چنین شرایطی، یکی از طرفین ممکن است در دادگاه، اصل ازدواج را انکار کند. این نوع انکار بیشتر در موارد زیر دیده می‌شود:
- در جریان مطالبه مهریه، نفقه یا اجرت‌المثل توسط زن؛
- هنگام فوت یکی از زوجین و ادعای ارث از سوی طرف دیگر؛
- در اختلافات خانوادگی پس از جدایی بدون طلاق رسمی.
📌انکار زوجیت در نکاح موقت
ازدواج موقت (صیغه) برخلاف نکاح دائم، غالباً ثبت نمی‌شود مگر در سه حالت: بارداری زن، توافق طرفین یا شرط ضمن عقد. به همین دلیل، اثبات نکاح موقت دشوارتر بوده و زمینه انکار آن بیشتر است. مصادیق شایع آن:
- انکار رابطه از سوی مرد پس از اتمام مدت عقد؛
- ادعای زن مبنی بر وجود رابطه صیغه‌ای در گذشته، با استناد به پیام‌ها، شهادت، فیلم یا عکس؛
- انکار نکاح موقت هنگام بروز اختلافات مالی یا ارث.
⚖️تفاوت در آثار حقوقی پس از اثبات
- در نکاح دائم، زن پس از اثبات زوجیت می‌تواند مهریه، نفقه، اجرت‌المثل و ارث مطالبه کند.
- در نکاح موقت، حقوق مالی محدودتر است و معمولاً صرفاً مهریه و حقوق مورد توافق طرفین قابل مطالبه است. نفقه و ارث تنها در صورت شرط ضمن عقد تعلق می‌گیرد.
🔹سوء‌استفاده از خلأ قانونی
برخی افراد با آگاهی از عدم ثبت رسمی ازدواج، عمداً رابطه زوجیت را انکار می‌کنند تا از بار مالی تعهدات (مانند مهریه یا نفقه) فرار کنند. این موضوع مخصوصاً در مناطق محروم یا در روابطی که فاقد عقدنامه رسمی هستند، رایج‌تر است.
روش‌های اثبات رابطه زوجیت در برابر انکار
در صورتی که یکی از طرفین، رابطه زوجیت را انکار کند، طرف مقابل برای اثبات نکاح باید دلایل و مستنداتی ارائه دهد که بتواند نزد دادگاه آن را اثبات کند. اثبات زوجیت، چه در نکاح دائم و چه موقت، از راه‌های زیر امکان‌پذیر است:
۱. سند رسمی ازدواج (عقدنامه)
ساده‌ترین و مطمئن‌ترین راه برای اثبات رابطه زوجیت، ارائه عقدنامه رسمی ثبت‌شده در دفاتر ازدواج است. دادگاه بدون نیاز به دلایل دیگر، به استناد عقدنامه، وجود رابطه زوجیت را تأیید می‌کند.
۲. سند عادی یا دست‌نوشته
اگر عقدنامه رسمی وجود نداشته باشد اما سند عادی یا دست‌نوشته‌ای بین طرفین مبنی بر وقوع ازدواج تنظیم شده باشد، این سند در صورتی‌که دارای امضا و سایر شرایط قانونی باشد، می‌تواند نزد دادگاه معتبر تلقی شود.
۳. شهادت شهود
در صورت نبودن سند مکتوب، شهادت شهود مطلع در زمان وقوع عقد، یکی از مهم‌ترین راه‌های اثبات نکاح است. طبق رویه قضایی، شهادت دو مرد عادل، یا یک مرد و دو زن، می‌تواند برای اثبات زوجیت کافی باشد.
اگر فرد منکر، در دادگاه یا خارج از آن، اقرار صریح یا حتی ضمنی به وجود رابطه زناشویی داشته باشد، این اقرار می‌تواند برای اثبات زوجیت کافی باشد. اقرار در چت، پیامک، مکالمه ضبط‌شده یا حضور در فیلم عروسی نیز می‌تواند قرینه محسوب شود.
۵. امارات و قرائن
زندگی در منزل مشترک، معرفی طرف مقابل به اطرافیان به عنوان همسر، داشتن فرزند مشترک، ارائه فیش‌های نفقه یا هدایا، همگی می‌توانند به‌عنوان قرائن و امارات در کنار سایر دلایل برای قاضی مؤثر واقع شوند.
۶. آزمایش DNA
در صورت وجود فرزند مشترک، انجام آزمایش DNA می‌تواند اثبات‌کننده رابطه زوجیت باشد، به‌خصوص زمانی‌که یکی از طرفین وجود رابطه را انکار می‌کند.
۷. سوگند قضایی
در مواردی که دلیل قوی وجود ندارد، دادگاه ممکن است از سوگند قضایی استفاده کند. در صورت عدم پذیرش سوگند از سوی طرف منکر، دادگاه می‌تواند به نفع خواهان رأی دهد. در مطلبی جداگانه می توانید انواع سوگند قضایی را مطالعه نمایید تا بدانید که کدام نوع دارای اعتبار برای این مورد است.
انکار زوجیت بعد از فوت همسر (نکاح با متوفی)
یکی از پیچیده‌ترین و در عین حال شایع‌ترین موارد انکار زوجیت، زمانی رخ می‌دهد که یکی از زوجین فوت کرده و طرف مقابل، مدعی یا منکر رابطه زوجیت با متوفی شود. در چنین شرایطی، بار اثبات یا دفاع از زوجیت با چالش‌هایی همراه است که باید به‌صورت دقیق بررسی شود.
⚖️ موقعیت‌های رایج:
- زنی که پس از فوت مرد، برای دریافت ارث یا مستمری ادعای زوجیت می‌کند و با انکار از سوی وراث مواجه می‌شود. این مطلب در انحصار وراثت بیمه تامین اجتماعی نیز به صورت جداگانه بررسی شده است.
- مردی که در برابر دعوای اثبات زوجیت و مهریه یا نفقه گذشته از سوی زنی که ادعای همسری دارد، انکار می‌کند.
📌 نکات مهم در دعاوی مربوط به نکاح با متوفی
-
بار اثبات بر عهده مدعی است:
فردی که مدعی زوجیت با متوفی است باید با اسناد، شهود یا قرائن، وجود عقد نکاح را اثبات کند. -
اقرار در زمان حیات اهمیت دارد:
اگر متوفی در زمان حیات خود، زوجیت را پذیرفته یا سندی از او وجود دارد، این موضوع نقش تعیین‌کننده‌ای در صدور رأی خواهد داشت. -
نقش سوگند:
در نبود سند رسمی یا شاهد معتبر، دادگاه ممکن است برای اثبات ادعا، سوگند مدعی را بپذیرد. سوگند می‌تواند به‌تنهایی موجب اثبات زوجیت شود. -
انکار بی‌اساس از سوی وراث:
اگر ورثه متوفی با علم به وجود زوجیت، آن را انکار کنند، ممکن است طبق قانون، مشمول مجازات انکار بی‌اساس شوند. -
آثار حقوقی پس از اثبات:
-
تعلق سهم‌الارث به همسر
-
امکان طرح دعوای مطالبه مهریه یا نفقه ایام زوجیت
-
امکان پیگیری پرونده‌های بیمه یا مستمری
-
📝 مدارک مورد نیاز برای اثبات زوجیت با متوفی:
- سند ازدواج رسمی یا عادی (در صورت وجود)
- شهادت شهود یا مطلعین
- سوگند شرعی
- عکس، فیلم یا پیامک‌هایی که قرینه‌ای بر وجود رابطه باشند
- استعلام از دفاتر ازدواج و طلاق یا سازمان ثبت احوال
نمونه رأی انکار رابطه زوجیت
🟦 شرح ماجرا: خانم «م.الف» دادخواستی با عنوان اثبات زوجیت علیه آقای «ع.ب» در دادگاه خانواده ثبت می‌کند. وی مدعی می‌شود که حدود سه سال پیش با خوانده به عقد موقت درآمده، اما عقدنامه رسمی تنظیم نشده است. پس از پایان رابطه، با طرح دعوای مطالبه نفقه، آقای «ع.ب» در دادگاه اظهار می‌دارد که هیچ‌گاه با خواهان ازدواج نکرده و هرگونه رابطه را انکار می‌کند.
خانم «م.الف» برای اثبات ادعای خود به شهادت دو نفر از بستگان حاضر در مراسم صیغه، تصاویر و پیام‌های عاشقانه، و فایل صوتی‌ای از اقرار خوانده در یکی از جلسات صلح استناد کرده است.
🟩 دادگاه پس از بررسی مدارک و استماع اظهارات طرفین، چنین رأی می‌دهد:
رأی دادگاه:
با توجه به دلایل ابرازی خواهان از جمله شهادت دو شاهد معتبر، فایل صوتی اقرار خوانده و تناقض‌گویی خوانده در جلسات رسیدگی، دادگاه دعوای اثبات زوجیت را وارد دانسته و وجود رابطه زوجیت موقت میان طرفین را احراز می‌نماید.
با عنایت به اینکه خوانده با علم به وجود عقد، آن را در دادگاه انکار کرده و انکار وی بی‌اساس تشخیص داده شد، موضوع مشمول ماده ۵۲ قانون حمایت خانواده بوده و دادگاه وی را به شش ماه حبس تعزیری درجه شش، قابل تبدیل به جزای نقدی محکوم می‌نماید.
📌 نکات قابل استناد حقوقی:
- بار اثبات زوجیت با مدعی است، و شهادت شهود در کنار قرائن دیگر معتبر است.
- انکار دروغین در دادگاه مطابق ماده ۵۲ قانون حمایت خانواده جرم‌انگاری شده است.
- حتی در عقد موقت بدون سند رسمی، در صورت وجود ادله، اثبات رابطه ممکن است.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله به سوالات متداول در مورد انکار زوجیت و روش های اثبات در مقابل آن که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓من با مردی به‌صورت موقت ازدواج کردم ولی حالا که باردارم، او می‌گوید هیچ ازدواجی در کار نبوده. چه کاری می‌توانم انجام دهم؟
✅ در صورت انکار زوجیت در عقد موقت، شما می‌توانید با اثبات بارداری و استناد به شهادت شهود، چت ها یا اقرارهای قبلی او، ادعای دروغین او را رد و رابطه زوجیت را اثبات کنید. در صورت اثبات، هم حق حضانت و هم مجازات قانونی برای انکار دروغ در انتظار او خواهد بود.
❓شوهرم فوت کرده و خانواده‌اش می‌گویند اصلاً همسرش نبودم. ما فقط صیغه داشتیم. چطور می‌توانم حقم را بگیرم؟
این مورد از موارد رایج انکار زوجیت با متوفی است. شما می‌توانید با استفاده از دست‌نوشته، اقرارهای قبلی، شهادت اقوام، و در صورت امکان تست DNA فرزند مشترک، وجود رابطه زوجیت را اثبات کنید. بعد از اثبات، می‌توانید از ارث، مهریه و سایر حقوق برخوردار شوید.
❓آیا کسی که منکر رابطه زوجیت می‌شود، اگر محکوم شود، واقعاً زندانی می‌شود؟
✅ بله. طبق ماده ۵۲ قانون حمایت خانواده، اگر ثابت شود که انکار زوجیت دروغ بوده است، فرد منکر به حبس تعزیری درجه ۶ (۶ ماه تا ۲ سال) یا جزای نقدی معادل آن (۲۰ تا ۸۰ میلیون تومان) محکوم می‌شود. البته اجرای حکم ممکن است به‌صورت تعلیقی یا با تخفیف همراه باشد، ولی سابقه کیفری برای او درج خواهد شد.
❓من صیغه‌نامه رسمی ندارم، اما چند سال با مردی زندگی کردم و حالا می‌خواهد انکار کند که همسر من بوده. آیا هیچ شانسی دارم؟
✅ داشتن صیغه‌نامه رسمی کمک بزرگی است، اما نداشتن آن به معنای باخت نیست. اگر بتوانید با شهادت شهود، سوابق زندگی مشترک، پیامک‌ها، عکس‌های خانوادگی یا حتی اقرار قبلی او رابطه زوجیت را ثابت کنید، دادگاه به نفع شما رأی خواهد داد. انکار دروغین او نیز می‌تواند مجازات کیفری داشته باشد.