در جریان رسیدگی به دعاوی حقوقی، گاه اتفاقاتی رخ می‌دهد که روند دادرسی را تحت تأثیر قرار داده یا تصمیم نهایی دادگاه را به تأخیر می‌اندازد. این اتفاقات که در قانون آیین دادرسی مدنی تحت عنوان «امور اتفاقی» یا «طواری دادرسی» شناخته می‌شوند، نقش مهمی در تضمین حقوق طرفین دعوا و حفظ عدالت دارند. امور اتفاقی شامل ابزارها و درخواست‌هایی است که ممکن است در طول رسیدگی توسط خواهان یا خوانده مطرح شوند و در صورتی که مطابق قانون و در مهلت مقرر اعمال شوند، تأثیر مستقیم بر رأی نهایی دادگاه خواهند داشت.
از جمله مهم‌ترین مصادیق امور اتفاقی می‌توان به قرار تأمین خواسته، ورود شخص ثالث، جلب شخص ثالث، دعوای متقابل و اخذ تأمین از اتباع خارجی اشاره کرد. هرکدام از این موارد، دارای شرایط، تشریفات قانونی و آثار خاصی در روند دادرسی هستند که شناخت دقیق آن‌ها برای وکلا، قضات و حتی اشخاص عادی نیز حائز اهمیت است.
در این مقاله، به بررسی کامل مفهوم امور اتفاقی، انواع آن در آیین دادرسی مدنی و شرایط اعمال و تأثیرات حقوقی هرکدام خواهیم پرداخت تا تصویر روشن‌تری از این بخش کلیدی از فرآیند رسیدگی حقوقی ارائه دهیم.
امور اتفاقی چیست و انواع آن چه می باشد؟
در نظام حقوقی ایران، امور اتفاقی یا طواری دادرسی به مسائلی گفته می‌شود که به‌طور غیر منتظره و در جریان رسیدگی به یک دعوای حقوقی مطرح می‌شوند و می‌توانند در تصمیم‌گیری نهایی دادگاه تأثیرگذار باشند. این امور، به درخواست خواهان یا خوانده، در طول دادرسی یا حتی پیش از شروع رسیدگی رسمی مطرح می‌شوند و اجرای آن‌ها منوط به رعایت شرایط و ضوابط خاص قانونی است.
بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی، امور اتفاقی ابزارهایی هستند که برای حفظ حقوق طرفین، جلوگیری از تضییع حقوق، تضمین اجرای حکم نهایی یا تنظیم بهتر جریان رسیدگی به کار می‌روند. اهمیت این امور در آن است که می‌توانند به جلوگیری از خسارت‌های جبران‌ناپذیر یا از بین رفتن حقوق قانونی طرفین کمک کنند.
برخی از مهم‌ترین مصادیق امور اتفاقی عبارتند از:
۱. قرار تأمین خواسته
این قرار برای حفظ خواسته دعوا صادر می‌شود تا از تضییع یا انتقال آن توسط خوانده جلوگیری شود. خواهان می‌تواند در هر مرحله از دادرسی، حتی پیش از تقدیم دادخواست، درخواست تأمین خواسته کند.
🔸 مصادیق صدور الزامی تأمین خواسته:
- دعوا مستند به سند رسمی باشد
- خواسته در معرض تضییع یا تفریط باشد
- خواسته مربوط به اوراق تجاری واخواست‌شده باشد
- پرداخت خسارت احتمالی توسط خواهان انجام شود
۲. ورود شخص ثالث
اگر فردی غیر از خواهان و خوانده، خود را ذی‌نفع در نتیجه دعوا بداند یا برای خود حقی مستقل قائل باشد، می‌تواند تا پیش از ختم دادرسی، به دعوا وارد شود.
🔸 شرایط مهم:
- وجود ارتباط کامل بین دعوای اصلی و دعوای ثالث
- ثبت دادخواست از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی
- عدم هدف از ورود برای ایجاد تأخیر یا تبانی
۳. جلب شخص ثالث
گاهی خواهان یا خوانده برای اثبات ادعای خود یا دفاع، نیازمند حضور فرد سومی در دعوا هستند. در این صورت، با تقدیم دادخواست در مهلت سه‌روزه پس از اولین جلسه دادرسی، می‌توان شخص ثالث را به دعوا جلب کرد.
🔸 مثال: در دعوای خلع ید، خوانده ادعا می‌کند که ملک را از شخص دیگری خریده؛ در اینجا می‌توان فروشنده را جلب کرد.
۴. دعوای متقابل
دعوایی است که خوانده، در پاسخ به دعوای خواهان و برای دفاع یا مطالبه حق، علیه او اقامه می‌کند. این دعوا باید تا پایان اولین جلسه دادرسی مطرح شود و باید دارای منشاء و ارتباط مرتبط با دعوای اصلی باشد.
۵. اخذ تأمین از اتباع خارجی
اگر خواهان دعوا تبعه خارجی باشد، خوانده می‌تواند از دادگاه بخواهد که برای تضمین هزینه دادرسی و خسارات احتمالی، از او تأمین گرفته شود.
🔸 استثنائات:
-
- اگر دولت متبوع تبعه خارجی، اتباع ایرانی را از تأمین معاف کرده باشد
- اگر دعوا مستند به سند رسمی باشد
- در دعاوی مربوط به چک، سفته یا برات
- در صورت طرح دعوای متقابل توسط تبعه خارجی
نکته مهم این است که هر یک از این اقدامات باید طبق مقررات خاص و در مهلت‌های قانونی مقرر صورت گیرد. در غیر این صورت، دادگاه ممکن است از پذیرش آن خودداری کند یا آن را فاقد اثر قانونی بداند.
ورود شخص ثالث؛ مفهوم و شرایط آن
ورود شخص ثالث یکی از مصادیق مهم امور اتفاقی در آیین دادرسی مدنی است که در ماده 130 قانون آیین دادرسی مدنی مورد توجه قرار گرفته است. این نهاد به شخصی که در دعوای بین خواهان و خوانده، خود را ذی‌نفع می‌داند یا برای خود حقی قائل است، اجازه می‌دهد تا پیش از ختم دادرسی وارد پرونده شود.
🔹 تعریف ورود شخص ثالث
ورود شخص ثالث، دعوایی است که توسط فردی غیر از خواهان و خوانده (شخص ثالث) مطرح می‌شود تا در جریان دعوای اصلی شرکت کند. این فرد ممکن است:
-
خود را ذی‌نفع در پیروزی یکی از طرفین بداند.
-
یا به‌طور مستقل، ادعای حقی در موضوع دعوا داشته باشد.
✅ طبق ماده 130 ق.آ.د.م:
«هرگاه شخص ثالثی در موضوع دادرسی اصحاب دعوا برای خود مستقلاً حقی قائل باشد یا خود را در محق شدن یکی از طرفین ذی‌نفع بداند، می‌تواند تا وقتی که ختم دادرسی اعلام نشده است، وارد دعوا گردد.»
🔸 انواع ورود ثالث
-
ورود تبعی:
شخص ثالث به حمایت از یکی از طرفین وارد می‌شود (نه برای اثبات حق مستقل). -
ورود اصلی:
شخص ثالث ادعای مستقلی نسبت به موضوع دعوا دارد (مثل مالکیتی متفاوت از طرفین دعوا).
🔸 شرایط ورود شخص ثالث
برای اینکه دادگاه دعوای ورود شخص ثالث را بپذیرد، شرایط زیر باید فراهم باشد:
-
دعوای ثالث تا پیش از اعلام ختم دادرسی طرح شود.
-
دعوای ثالث با موضوع دعوای اصلی مرتبط و دارای منشأ واحد باشد.
-
ورود ثالث به قصد ایجاد تأخیر یا تبانی نباشد.
-
شخص ثالث باید دادخواست رسمی خود را از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت کند.
🔸 مثال کاربردی
فرض کنید خواهان، ملکی را از خوانده مطالبه کرده است. در این میان، شخص ثالثی مدعی می‌شود که مالک اصلی ملک است و در دعوای بین خواهان و خوانده، خود ذی‌نفع است. این شخص می‌تواند تا قبل از ختم دادرسی، با ارائه دادخواست، وارد دعوا شود و دعوای ورود ثالث را مطرح کند.
قرار تأمین خواسته و شرایط صدور آن
قرار تأمین خواسته یکی از مهم‌ترین انواع امور اتفاقی در آیین دادرسی مدنی است که هدف اصلی آن جلوگیری از تضییع یا انتقال خواسته دعوا پیش از صدور حکم قطعی است. این قرار به خواهان امکان می‌دهد که برای حفظ حقوق خود، اموال خوانده را به صورت موقت توقیف کند تا در صورت پیروزی در دعوا، بتواند به‌راحتی به حقوق خود دست یابد.
🔹 مفهوم تأمین خواسته
در ماده 108 قانون آیین دادرسی مدنی آمده است:
«خواهان می‌تواند قبل از تقدیم دادخواست یا ضمن آن یا در جریان دادرسی، در موارد زیر از دادگاه درخواست تأمین خواسته نماید و دادگاه مکلف به قبول آن است.»
🔸 شرایط صدور الزامی قرار تأمین خواسته
در موارد زیر، دادگاه مکلف به صدور قرار تأمین خواسته است و نمی‌تواند آن را رد کند:
-
دعوا مستند به سند رسمی باشد
مانند سند مالکیت، سند ازدواج و سایر اسناد رسمی. -
خواسته در معرض تضییع یا تفریط باشد
یعنی احتمال از بین رفتن، انتقال یا پنهان کردن مال توسط خوانده وجود داشته باشد. -
خواسته شامل اوراق تجاری واخواست‌شده باشد
مانند چک، سفته یا برات که واخواست آن‌ها انجام شده باشد. -
پرداخت خسارت احتمالی توسط خواهان به صندوق دادگستری
حتی اگر سایر شروط فراهم نباشد، در صورتی که خواهان خسارت احتمالی را پرداخت کند، دادگاه باید قرار را صادر کند.
🔸 نکات مهم درباره تأمین خواسته
- اموال توقیفی می‌توانند منقول یا غیرمنقول باشند.
- اگر خواسته عین معین باشد (مثل یک خودرو)، همان مال توقیف می‌شود.
- اگر خواسته قابل توقیف نباشد یا عین معین نباشد، معادل ارزش آن از سایر اموال توقیف می‌گردد.
- خواهان باید ظرف ده روز از تاریخ صدور قرار تأمین خواسته، دادخواست اصلی خود را تقدیم کند، در غیر این صورت، قرار باطل خواهد شد (ماده 111 ق.آ.د.م).
✅ مثال کاربردی:
فرض کنید شخص «الف» علیه «ب» دعوایی مطرح می‌کند برای مطالبه یک میلیارد ریال وجه چک. چون بیم دارد که «ب» اموال خود را منتقل کند، درخواست تأمین خواسته می‌دهد. اگر چک واخواست شده باشد یا الف خسارت احتمالی را واریز کند، دادگاه موظف به صدور قرار تأمین خواسته و توقیف اموال ب تا سقف یک میلیارد ریال است.
📄نمونه رأی قرار تأمین خواسته
رأی دادگاه:
در خصوص درخواست خواهان مبنی بر صدور قرار تأمین خواسته بابت ۳ فقره سفته واخواست‌شده به مبلغ یک میلیارد ریال، نظر به محتویات پرونده و مدارک ابرازی (از جمله اصل سفته‌ها و گواهی واخواست)، دادگاه با استناد به مواد ۱۰۸ تا ۱۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی و مواد ۲۹۲ و ۳۰۹ قانون تجارت، قرار تأمین خواسته را صادر و اعلام می‌دارد:
📌 «معادل مبلغ یک میلیارد ریال از اموال بلا‌معارض خوانده توقیف گردد، اعم از اموال منقول یا غیرمنقول.»
این قرار بلافاصله قابل اجرا و قابل اعتراض در این شعبه می‌باشد.
🖊 رئیس شعبه سوم دادگاه عمومی حقوقی تهران
📝 نکته مهم:
طبق ماده ۲۲۷ قانون آیین دادرسی مدنی، خواهان موظف است ظرف ده روز پس از صدور قرار تأمین خواسته، دادخواست ماهیتی خود را تسلیم دادگاه کند. در غیر این صورت، قرار تأمین ملغی تلقی خواهد شد.
جلب شخص ثالث در آیین دادرسی مدنی
جلب ثالث یکی دیگر از امور اتفاقی در فرآیند رسیدگی مدنی است که به خواهان یا خوانده این امکان را می‌دهد شخص دیگری را که حضورش برای روشن شدن موضوع دعوا ضروری است، به دادرسی وارد کند. این نهاد در ماده ۱۳۵ قانون آیین دادرسی مدنی پیش‌بینی شده است.
🔹 تعریف جلب شخص ثالث
جلب ثالث دعوا یا درخواستی است که یکی از طرفین دعوا (خواهان یا خوانده) علیه شخص سومی مطرح می‌کند که به نوعی در نتیجه یا موضوع دعوا موثر است و باید برای روشن شدن تکلیف پرونده وارد دعوا شود.
✅ ماده ۱۳۵ ق.آ.د.م:
«هر یک از اصحاب دعوا که جلب شخص ثالثی را لازم بداند، می‌تواند تا پایان اولین جلسه دادرسی جهات و دلایل خود را اظهار کرده و ظرف سه روز دادخواست آن را تقدیم دادگاه کند.»
🔸 شرایط جلب ثالث
- جلب باید توسط یکی از طرفین دعوا (خواهان یا خوانده) انجام شود.
- ضرورت حضور شخص ثالث برای صدور رأی مقتضی، وجود داشته باشد.
- دعوای جلب باید با دعوای اصلی مرتبط باشد یا از یک منشأ واحد ناشی شده باشد.
- جلب باید تا پایان اولین جلسه دادرسی اظهار و حداکثر ظرف سه روز از آن، دادخواست رسمی ثبت شود.
🔸 تفاوت جلب با ورود ثالث در جدول:
| مقایسه | جلب ثالث | ورود ثالث |
|---|---|---|
| ابتکار عمل | خواهان یا خوانده | شخص ثالث |
| هدف | تأثیر بر نتیجه دعوا | ادعای حق مستقل یا تبعی |
| زمان اقامه | تا پایان اولین جلسه دادرسی | تا قبل از ختم دادرسی |
| نوع طرح دعوا | با تقدیم دادخواست | با تقدیم دادخواست |
🔸 مثال کاربردی
در دعوای خلع ید، خوانده ادعا می‌کند ملک مورد دعوا را از شخص دیگری خریداری کرده است. برای اثبات این ادعا، خوانده می‌تواند فروشنده ملک را به عنوان شخص ثالث جلب کند تا مسئولیت حقوقی به او منتقل شود یا از خود سلب مسئولیت کند.
دعوای متقابل و شرایط اقامه آن
دعوای متقابل یکی دیگر از امور اتفاقی در آیین دادرسی مدنی است که در جریان رسیدگی به دعوای اصلی رخ می‌دهد. در این حالت، خوانده در پاسخ به ادعای خواهان، خود علیه خواهان اقامه دعوا می‌کند. این امکان در ماده ۱۴۱ قانون آیین دادرسی مدنی پیش‌بینی شده است.
🔹 تعریف دعوای متقابل
دعوای متقابل، دعوایی است که خوانده برای دفاع یا تثبیت حق خود، در پاسخ به دعوای خواهان و در همان پرونده مطرح می‌کند. این دعوا باید تا پایان اولین جلسه دادرسی اقامه شود.
✅ ماده ۱۴۱ ق.آ.د.م:
«خوانده می‌تواند در مقابل ادعای خواهان، اقامه دعوا نماید. چنین دعوایی، دعوای متقابل نامیده شده و باید با دعوای اصلی ناشی از یک منشاء یا دارای ارتباط کامل باشد.»
🔸 شرایط اقامه دعوای متقابل
-
اقامه توسط خوانده و علیه خواهان باشد.
-
دعوای متقابل باید تا پایان اولین جلسه دادرسی مطرح شود.
-
بین دعوای اصلی و متقابل باید ارتباط کامل یا وحدت منشاء وجود داشته باشد.
-
دادخواست جداگانه مطابق تشریفات آیین دادرسی تنظیم و تسلیم دادگاه شود.
🔸 نکات مهم درباره دعوای متقابل
-
دعوای متقابل به صورت هم‌زمان با دعوای اصلی رسیدگی می‌شود.
-
اگر ارتباط موضوعی یا سببی کافی نباشد، ممکن است دادگاه آن را نپذیرد.
-
این دعوا تنها در مرحله بدوی قابل طرح است و در مرحله تجدیدنظر یا واخواهی پذیرفته نمی‌شود.
-
دعوای متقابل می‌تواند در امور مالی و غیرمالی مطرح شود، به‌شرط آن‌که با دعوای اصلی مرتبط باشد.
🔸 مثال کاربردی
فرض کنید خواهان از خوانده بابت مطالبه وجه قرارداد شکایت کرده است. خوانده ادعا می‌کند خواهان تعهدات قراردادی خود را انجام نداده و در قالب دعوای متقابل، مطالبه خسارت از خواهان را مطرح می‌کند.
اخذ تأمین از اتباع خارجی و استثنائات آن
یکی دیگر از مهم‌ترین موارد امور اتفاقی در آیین دادرسی مدنی، موضوع اخذ تأمین از اتباع دولت‌های خارجی است که به‌منظور تضمین پرداخت هزینه دادرسی، خسارات احتمالی و حق‌الوکاله وکیل در دعاوی طرح‌شده توسط بیگانگان پیش‌بینی شده است. این موضوع در مواد ۱۴۴ تا ۱۴۸ قانون آیین دادرسی مدنی مورد تصریح قرار گرفته است.
🔹 تعریف اخذ تأمین از اتباع خارجی
بر اساس ماده ۱۴۴ ق.آ.د.م:
«اتباع دولت‌های خارجی، اعم از اینکه خواهان اصلی یا وارد ثالث باشند، باید برای هزینه دادرسی، خسارات احتمالی و حق‌الوکاله وکیل، تأمین مناسب به دادگاه بسپارند، در صورتی که طرف دعوا تبعه ایران بوده و تا پایان اولین جلسه دادرسی درخواست تأمین کرده باشد.»
🔸 شرایط صدور قرار اخذ تأمین
- خواهان دعوا باید تبعه خارجی باشد.
- طرف مقابل دعوا باید تبعه ایران باشد.
- درخواست اخذ تأمین باید تا پایان جلسه اول دادرسی مطرح شود.
- موضوع دعوا ممکن است دعوای اصلی یا دعوای طاری (مثل ورود ثالث) باشد.
🔸 استثنائات عدم نیاز به تأمین
در موارد زیر، اتباع خارجی از ارائه تأمین معاف هستند:
✅ اگر در کشور متبوع او، اتباع ایرانی از تأمین معاف باشند (اصل رفتار متقابل)
✅ اگر دعوا در مورد اوراق تجاری مانند چک، سفته یا برات باشد.
✅ اگر اتباع خارجی، دعوای متقابل اقامه کرده باشند.
✅ اگر دعوای آن‌ها مستند به سند رسمی باشد.
🔸 هدف از اخذ تأمین از تبعه خارجی
- جبران هزینه‌های احتمالی در صورت شکست دعوا
- تضمین پرداخت حق‌الوکاله و خسارات وارده به طرف ایرانی
- جلوگیری از اقامه دعاوی واهی یا بی‌پشتوانه توسط اتباع بیگانه
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون امور اتفاقی و انواع آن که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ آیا خواهان موظف است هنگام درخواست تأمین خواسته، اموال خوانده را معرفی کند یا دادگاه خود تحقیق می‌کند؟
✅ بله، بهتر است خواهان هنگام درخواست قرار تأمین خواسته، اموالی از خوانده را معرفی کند. اما در صورت عدم معرفی، دادگاه می‌تواند با استعلام از مراجع رسمی (مثل ثبت یا بانک‌ها) نسبت به شناسایی و توقیف اموال اقدام نماید.
❓ آیا ورود شخص ثالث در رسیدگی به دلایل جدید بعد از صدور قرار منع تعقیب امکان‌پذیر است؟
✅ خیر، ورود ثالث در پرونده‌های کیفری موضوعیت ندارد. اما اگر از رأی صادره متضرر شده باشد، ممکن است بتواند به‌عنوان «معترض ثالث اجرایی» با استناد به ماده ۲۱۵ قانون مجازات اسلامی و ماده ۱۴۸ آیین دادرسی کیفری اقدام کند.
❓ آیا جالب ثالث می‌تواند علیه مجلوب ثالث دعوای اضافی اقامه کند؟
✅ خیر، امکان طرح دعوای اضافی علیه مجلوب ثالث وجود ندارد. جلب ثالث صرفاً برای حضور در دعوای جاری است و اقامه دعوای مستقل علیه وی نیازمند طرح جداگانه و طی تشریفات خاص است.
❓ آیا شکایت متقابل میان دو شخص درباره مسائل متفاوت (مثل ضرب‌وجرح و تجاوز به زمین کشاورزی) دعوای متقابل محسوب می‌شود؟
✅ خیر، دعوای متقابل باید با دعوای اصلی دارای منشأ واحد یا ارتباط کامل باشد. اگر موضوعات مستقل باشند، دعوای جدید محسوب شده و شرایط دعوای متقابل را ندارد.
❓ آیا می‌توان از تبعه خارجی در مرحله تجدیدنظر یا واخواهی، تأمین اتباع خارجی درخواست کرد؟
✅ بله، در صورتی که طرف دعوا تبعه ایرانی باشد، می‌تواند با رعایت شرایط ماده ۱۴۴ قانون آیین دادرسی مدنی و بدون وجود استثنائات قانونی، از تبعه خارجی تقاضای تأمین هزینه دادرسی و خسارت احتمالی نماید.