در زندگی روزمره، امضای اسناد و مدارک، امری عادی تلقی می‌شود؛ اما گاهی این عمل ساده، در شرایط خاص می‌تواند منشأ اختلافات حقوقی و حتی منجر به جرم شود. یکی از این شرایط، زمانی است که فرد امضاکننده، بیمار، ناتوان، محجور یا دچار ضعف شناختی و روحی است. متأسفانه سوءاستفاده از بیماری یا کهولت سن برای گرفتن امضا یا وکالت، از جمله موارد شایع در دعاوی خانوادگی و مالی است.
طبق ماده ۵۹۶ قانون مجازات اسلامی، اگر کسی با استفاده از ضعف نفس یا ناآگاهی اشخاص، سندی را به ضرر آن‌ها تنظیم کند، تحت پیگرد کیفری قرار خواهد گرفت. در عین حال، از نظر حقوقی نیز اسناد امضا شده در چنین شرایطی ممکن است قابل فسخ یا ابطال باشند. این موضوع زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که امضای اخذ شده، مربوط به نقل و انتقال اموال، وکالتنامه یا رضایت‌نامه‌های مهم باشد.
در این مقاله، تلاش می‌کنیم ضمن بررسی حکم قانونی امضا گرفتن در زمان بیماری، به موضوعاتی نظیر اعتبار امضای افراد محجور، گرفتن وکالت از فرد بستری، نحوه شکایت و امکان ابطال سند پس از فوت نیز بپردازیم.
حکم قانونی امضا گرفتن در زمان بیماری چیست؟
طبق قانون مجازات اسلامی، به‌ویژه ماده ۵۹۶، امضا گرفتن از افراد بیمار، سالمند، محجور یا در وضعیت ضعف جسمی و روانی، در صورتی که با سوءنیت همراه باشد، جرم تلقی می‌شود. این ماده مقرر می‌دارد:
«هر کس با استفاده از ضعف نفس شخصی، هوی و هوس یا حوائج شخصی افراد غیر رشید، به ضرر او نوشته یا سندی اعم از تجاری یا غیرتجاری از قبیل برات، سفته، چک، حواله، قبض و مفاصاحساب به هر نحو تحصیل نماید، علاوه بر جبران خسارت مالی، به حبس از سه ماه تا یک سال و جزای نقدی از یک میلیون تا ده میلیون ریال محکوم می‌شود.»
اگر فرد خاطی قیم، وصی یا ولی قانونی بیمار باشد، مجازات شدیدتری در نظر گرفته شده است: از یک سال و نیم تا سه سال و نیم حبس.
در این ماده، به صراحت آمده است که هرگونه سندی که موجب تعهد فرد یا سلب مسئولیت از گیرنده سند شود، مشمول این حکم است. بنابراین حتی یک برگه ساده مبایعه‌نامه یا توافق‌نامه‌ای که از فرد ناتوان امضا گرفته شود، در صورت شکایت ذی‌نفع، می‌تواند موجب محکومیت کیفری شود.
نکته مهم: صرف بیماری یا کهولت سن به‌تنهایی باعث باطل بودن امضا نیست، بلکه باید اثبات شود که فرد در لحظه امضا دچار ناآگاهی، ضعف تصمیم‌گیری، یا بی‌اختیاری بوده و طرف مقابل نیز از این وضعیت سوءاستفاده کرده است.
اعتبار معاملات و امضا در زمان بیماری از نگاه قانون مدنی
در حقوق مدنی ایران، اصل بر لازم‌الاجرا بودن قراردادها و اسناد امضا شده است؛ اما قانون در مواردی خاص از جمله “فریب”، “تدلیس” یا “عدم اهلیت قانونی امضا کننده” اجازه فسخ یا ابطال آن‌ها را داده است.
یکی از این موارد، معامله در زمان بیماری است؛ به‌ویژه وقتی شخص دچار ضعف اراده، اختلال شناختی یا فریب‌خوردگی باشد.
مهم‌ترین مبنا برای بی‌اعتبار دانستن چنین معاملات، خیار تدلیس است. طبق ماده ۴۳۸ قانون مدنی:
«تدلیس عبارت است از عملیاتی که موجب فریب طرف معامله شود.»
اگر مشخص شود که شخص بیمار در لحظه امضا از مفاد سند آگاهی نداشته یا تحت تأثیر فریب و سوءاستفاده طرف دیگر بوده، طرف فریب‌خورده (یا ورثه او پس از فوت) می‌توانند با استناد به خیار تدلیس، خواستار فسخ معامله شوند.
همچنین اگر حالت حجر یا جنون یا عدم توانایی تشخیص منفعت از ضرر در زمان امضا قابل اثبات باشد، بر اساس ماده ۲۱۳ قانون مدنی، آن معامله اساساً باطل است، نه حتی قابل فسخ.
📌 نمونه کاربردی: اگر فردی در زمان امضای مبایعه‌نامه یا سند واگذاری ملک، دچار آلزایمر بوده و این موضوع توسط نظریه پزشکی قانونی اثبات شود، دادگاه می‌تواند حکم به ابطال سند صادر کند.
مجازات قانونی برای سوءاستفاده از امضای بیمار
قانون‌گذار در ماده ۵۹۶ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، صراحتاً اخذ امضا یا سند از افراد ناتوان، علی‌الخصوص بیماران و اشخاص دارای ضعف نفس را جرم‌انگاری کرده است.
بر اساس این ماده:
«هر کس با استفاده از ضعف نفس شخصی یا هوی و هوس یا حوائج شخصی افراد غیر رشید، به ضرر او نوشته یا سندی (اعم از تجاری یا غیرتجاری) تحصیل نماید، علاوه بر جبران خسارت مالی، به حبس از سه ماه تا یک سال و جزای نقدی از یک تا ده میلیون ریال محکوم می‌شود.»
همچنین در صورتی که شخص مرتکب، ولی، وصی یا قیم آن بیمار بوده باشد، مجازات شدیدتری برای وی در نظر گرفته شده است:
«در این حالت، مرتکب به حبس از یک سال و شش ماه تا سه سال و شش ماه محکوم خواهد شد.»
در اینجا سه عنصر برای تحقق این جرم لازم است:
- عنصر قانونی: ماده ۵۹۶ قانون مجازات اسلامی.
- عنصر مادی: تحصیل نوشته یا سند از بیمار یا شخص دارای ضعف نفس.
- عنصر معنوی: سوء نیت و قصد ضرر رساندن به فرد ناتوان.
بنابراین هرگونه سندی که از فرد بیمار در وضعیت نا هوشیار یا فریب‌خورده اخذ شود و سبب تعهد مالی یا سلب حق شود، ممکن است نه‌تنها بی اثر یا قابل فسخ باشد، بلکه جرم تلقی شده و مرتکب با حبس و جریمه نقدی مواجه شود.
نحوه شکایت و پیگیری حقوقی امضای گرفته‌شده از بیمار
اگر فردی در دوران بیماری، ضعف جسمی یا روانی، ناخواسته یا با فریب، سندی را امضا کرده باشد، شخص متضرر یا خانواده‌اش می‌توانند از مسیر شکایت کیفری یا دادخواست حقوقی برای پیگیری موضوع اقدام کنند. روند کلی شکایت به شرح زیر است:
✅1. تنظیم شکواییه کیفری
در صورتی که امضا گرفتن از بیمار همراه با سوء استفاده و فریب بوده باشد، شاکی باید شکواییه‌ای علیه شخص سوءاستفاده‌گر تنظیم کند. این شکواییه از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت می‌شود و به دادسرای صالح ارسال خواهد شد.
✅2. رسیدگی در دادسرا
دادسرا پس از بررسی مدارک و اظهارات شاکی و متهم، تحقیقات مقدماتی را آغاز می‌کند. در این مرحله ممکن است از پزشکی قانونی نیز نظر کارشناسی درباره وضعیت سلامتی و هوشیاری فرد در زمان امضا استعلام شود.
✅3. قرار جلب یا منع تعقیب
اگر بازپرس یا دادیار به این نتیجه برسد که امضا در حالت ضعف نفس و به نفع شخص دیگر اخذ شده، قرار جلب به دادرسی صادر شده و پرونده به دادگاه ارسال می‌شود. در غیر این صورت، قرار منع تعقیب صادر می‌گردد.
✅4. رسیدگی در دادگاه کیفری
دادگاه با استناد به مدارک، شهادت شهود، نظر پزشکی قانونی یا حتی علم قاضی، به موضوع رسیدگی کرده و در صورت اثبات جرم، متهم را به حبس و جزای نقدی محکوم خواهد کرد.
🔍نکات مهم برای اثبات شکایت:
- ارائه مدارک پزشکی دال بر وضعیت بیماری در زمان امضا
- شهادت شهود که از شرایط جسمی یا روانی فرد در زمان امضا اطلاع دارند
- ارائه کپی سند یا نوشته امضا شده
- نظر پزشک متخصص یا گواهی پزشکی قانونی درباره ناتوانی یا اختلال ادراکی
امکان فسخ یا بی‌اعتباری معاملات و اسناد امضا شده توسط بیمار
معاملاتی که در حالت عادی و با رضایت طرفین انجام می‌شوند، اصولاً معتبر و لازم‌الاجرا هستند. اما زمانی که یکی از طرفین، خصوصاً شخص بیمار، در زمان امضای سند دچار ضعف نفس، فریب، یا اختلال ادراک باشد، قانون برای حمایت از او راه فسخ یا ابطال معامله را پیش‌بینی کرده است.
✅ شرایط ابطال یا فسخ سند
در صورتی که بیمار در زمان امضای سند:
- هوشیاری کامل نداشته باشد (مثلاً به دلیل کهولت سن، آلزایمر، بی‌هوشی یا مصرف داروهای سنگین)؛
- یا مورد فریب، تدلیس یا اجبار قرار گرفته باشد؛
میتوان با استناد به خیار تدلیس یا بطلان ناشی از فقدان قصد و رضا، معامله یا سند را فسخ یا باطل اعلام کرد.
✅ مدارک لازم برای اثبات
برای فسخ یا ابطال سندی که در زمان بیماری امضا شده، ارائه مدارک زیر ضروری است:
- گزارش یا گواهی پزشکی قانونی دال بر اختلال هوشی یا ناتوانی تشخیص در زمان امضا
- نظر پزشک معالج درباره وضعیت شناختی یا بیماری بیمار
- شهادت شهود درباره وضعیت ذهنی امضاکننده
- تاریخ سند یا زمان اخذ امضا که با دوره بیماری منطبق باشد
✅ مسیر حقوقی برای فسخ
برای اعلام فسخ یا ابطال:
- شخص ذی‌نفع یا نماینده قانونی وی باید دادخواست ابطال یا فسخ سند را در دادگاه حقوقی مطرح کند.
- در دادخواست، باید مدارک پزشکی و دلایل فریب یا سوءاستفاده از ضعف نفس ارائه شود.
- دادگاه با بررسی دلایل و نظر کارشناسان، در صورت احراز شرایط، حکم به ابطال سند یا معامله صادر خواهد کرد.
✳️ اگر بیمار فوت کرده باشد، وراث نیز می‌توانند از طریق اثبات حجر یا فریب در زمان حیات، برای ابطال اقدام کنند.
گرفتن وکالت از فردی که در منزل بستری است
در شرایطی که فردی به دلیل بیماری، کهولت سن یا ناتوانی جسمی قادر به حضور در دفترخانه اسناد رسمی نیست، گرفتن وکالت از او همچنان ممکن است، اما با رعایت تشریفات قانونی خاص.
📌 مراحل قانونی اخذ وکالت رسمی از فرد بستری در منزل:
-
اطلاع به دفترخانه اسناد رسمی
ابتدا باید یکی از نزدیکان یا نماینده قانونی فرد، موضوع ناتوانی او را به یک دفترخانه اسناد رسمی اطلاع دهد. -
درخواست اعزام مأمور دفترخانه به منزل
دفترخانه، پس از بررسی اولیه، در صورت لزوم با کسب اجازه از دادستان (در برخی موارد خاص)، یکی از سردفتران یا دفتریاران را به محل بستری اعزام می‌کند. -
احراز هویت و سلامت عقلی فرد
مأمور اعزامی، باید پیش از تنظیم سند، هویت و اراده آزاد فرد را احراز کند. اگر بیماری فرد ذهنی باشد یا احتمال حجر وجود داشته باشد، ممکن است نیاز به نظریه پزشکی قانونی نیز باشد. -
تنظیم سند رسمی در محل
اگر مانعی از نظر قانونی نباشد و فرد قادر به درک مفاد وکالتنامه باشد، سند وکالت رسمی در همان محل توسط مأمور دفترخانه تنظیم، امضا و ثبت خواهد شد.
نکته مهم:
اگر وکالتنامه برای امور قضایی (مثل دادن وکالت به وکیل دادگستری) باشد، تنظیم آن در قالب وکالتنامه عادی نیز با رعایت شرایط شکلی خاص ممکن است، ولی برای معاملات و نقل و انتقالات اموال، تنظیم وکالتنامه رسمی الزامی است.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون امضا گرفتن از فرد بیمار را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است که به اختصار در ادامه آورده شده است:
❓ شخصی که ساده ست و بیماری روانی داره آیا امضایش اعتبار داره یا نه؟
✅ اصل بر افاقه و سلامت اشخاص است، مگر اینکه بیماری روانی او به درجه‌ای از حجر رسیده باشد که در دادگاه اثبات گردد. در این صورت امضایش فاقد اعتبار قانونی خواهد بود.
❓اگر فردی در دادگاه صورتجلسه را امضاء نمود البته ندانست و داشتن کهولت سن و مشکل بیماری روحی و روانی و با داشتن نامه پزشک متخصص مغز و اعصاب و مشکل سکته مغزی داشتن و فقط به گفته قاضی احترام گذاشته و صورت جلسه را امضا کردند و در جلسه هیچ نوع اظهاراتی را قاضی ننوشتند آیا میتوان به امضا اعتراض کرد؟ راه حل چیست؟
✅ اگر واقعاً فرد در زمان امضا درک درستی نداشته باشد و این موضوع با مدارک پزشکی و نظر پزشکی قانونی اثبات شود، امکان اعتراض به امضا وجود دارد. در صورت اثبات حجر، امضای او بی‌اعتبار است و میتوان از طریق دادگاه، حقوق از دست رفته را بازپس گرفت.
❓آیا شخص محجور یا کسی که ضعف نفس داره می‌تونه با بانک معامله کنه و یا دریافت چک ۲۵ برگ از بانک با امضای خود داشته باشه و یا وجه حضوری برداشت کنه و اینکه زیر قراردادی رو چه مبایعه‌نامه و چه استیجار نامه امضاء کنه؟ آیا بانکدار می‌تونه تشخیص بده که شخص ضعف نفس داره و محجوره؟
✅ اگر شخص محجور باشد، امضای او هیچ اثری ندارد و انجام هرگونه معامله، برداشت وجه یا امضای قرارداد برای وی ممنوع است مگر با حضور و امضای قیم. تشخیص محجور بودن با بانکدار نیست و نیاز به حکم دادگاه دارد.
❓ فردی از بدو تولد معلولیت ذهنی خفیف دارد طبق نظر پزشکی قانونی و قیم نداشته. امضا یا اثر انگشت ازش بگیرند، مورد تأیید دادگاه هست یا خیر؟
✅ خیر، اگر طبق نظر پزشکی قانونی فرد محجور باشد، هیچ امضا یا اثر انگشتی از وی بدون حضور قیم قانونی معتبر نیست و مورد پذیرش دادگاه قرار نمی‌گیرد.
❓من همسرم فوت کرده، یک پسر محجور دارم که قیمومیت با منه. الان برای فروش ماشین همسرم چه مراحل قانونی رو باید نسبت به پسرم که نمی‌تونه امضا بزنه طی کنم؟ من می‌تونم به جاش امضا بزنم؟
✅ بله، در صورتی که شما قیم قانونی ایشان هستید، برای فروش اموال باید از دادستان مجوز بگیرید. پس از دریافت مجوز، می‌توانید به عنوان قیم، به جای فرزند محجور تان امضا بزنید.
❓ آیا میتوان امضایی را که با فریب گرفته شده از اعتبار ساقط کرد؟
✅ بله. اگر بتوانید اثبات کنید که امضا با فریب و سوءاستفاده از ضعف نفس گرفته شده، می‌توانید از طریق مراجع قضایی درخواست ابطال سند را ثبت کنید.