در روند رسیدگی به دعاوی حقوقی و کیفری، پرداخت هزینه‌های دادرسی از جمله هزینه تمبر، دستمزد کارشناسی، حق‌الوکاله و سایر مخارج قانونی، یکی از الزامات اولیه برای پیگیری پرونده در محاکم است. با این حال، بسیاری از افراد به دلیل نداشتن توان مالی کافی، قادر به پرداخت این هزینه‌ها نیستند. در چنین شرایطی، قانون آیین دادرسی مدنی جمهوری اسلامی ایران، امکان طرح «اعسار از پرداخت هزینه دادرسی» را فراهم کرده است. این نهاد قانونی به افراد فاقد تمکن مالی اجازه می‌دهد تا بدون پرداخت کامل هزینه‌های مربوط به دادرسی، به حق قانونی خود در دادگاه دست یابند.

در این مقاله، به صورت کامل و کاربردی به بررسی مفهوم اعسار از هزینه دادرسی، مراحل ارائه دادخواست اعسار، مدارک مورد نیاز، تفاوت آن با اعسار از پرداخت محکوم‌به، نکات ویژه مرحله تجدیدنظر و نیز رأی وحدت رویه مرتبط خواهیم پرداخت. همچنین نمونه دادخواست نیز ارائه خواهد شد تا مراجعه‌کنندگان بتوانند با اطمینان و آگاهی، مسیر قانونی خود را پیگیری نمایند.

اعسار از پرداخت هزینه دادرسی چیست؟

اعسار از هزینه دادرسی، یک بخش حقوقی حمایتی در قانون آیین دادرسی مدنی ایران است که برای حمایت از اشخاص کم‌توان مالی پیش‌بینی شده است. طبق ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی، « معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود و یا ناتوانی موقت در پرداخت مخارج دادرسی، قادر به پرداخت آن نیست.»

به زبان ساده‌تر، اگر فردی بخواهد برای احقاق حق خود به دادگاه مراجعه کند اما توانایی پرداخت هزینه‌های دادرسی را نداشته باشد، می‌تواند با ارائه دادخواست اعسار، از دادگاه تقاضا کند که او را از پرداخت این هزینه‌ها معاف کند یا اجازه پرداخت آن‌ها را به صورت قسطی بگیرد.

هزینه‌های دادرسی شامل هزینه ثبت دادخواست، هزینه ابطال تمبر، هزینه کارشناسی، حق‌الوکاله و سایر هزینه‌های مرتبط با مراحل مختلف دادرسی می‌شود. در صورت پذیرش اعسار، فرد معاف از پرداخت تمام یا بخشی از این هزینه‌ها خواهد شد.

این حمایت قانونی به ویژه برای افرادی که در معرض تضییع حقوق قرار دارند و صرفاً به دلیل ناتوانی مالی قادر به طرح دعوا یا دفاع از خود نیستند، بسیار حیاتی است. همچنین باید توجه داشت که طرح دعوای اعسار از هزینه دادرسی می‌تواند در تمام مراحل دادرسی اعم از بدوی، تجدیدنظر و فرجام انجام شود.

📌تفاوت اعسار از پرداخت هزینه دادرسی و اعسار از پرداخت محکوم‌به:

اعسار از هزینه دادرسی زمانی مطرح می‌شود که فرد قبل یا حین طرح دعوا توان پرداخت هزینه‌هایی مثل تمبر یا کارشناسی را ندارد و برای معافیت از این هزینه‌ها به دادگاه درخواست می‌دهد.

اما اعسار از محکوم‌به مربوط به بعد از صدور حکم است؛ زمانی که فرد محکوم شده، توان پرداخت وجه یا مال حکم را ندارد و برای تقسیط یا معافیت موقت از پرداخت آن درخواست اعسار می‌دهد. هر دو نوع اعسار توسط دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوا بررسی می‌شوند، اما آثار متفاوتی دارند: یکی مسیر طرح دعوا را باز می‌کند، دیگری مانع زندانی شدن بدهکار می‌شود.

شما می توانید برای محاسبه آنلاین هزینه های دادرسی در دعاوی مالی و غیر مالی از ماشین حساب حقوقی ایران لگال به صورت رایگان استفاده نمایید.

چه کسانی می‌توانند از اعسار از پرداخت هزینه دادرسی استفاده کنند؟

در نظام حقوقی ایران، هر فردی که به‌طور موقت یا دائم توانایی پرداخت هزینه‌های دادرسی را نداشته باشد، می‌تواند از نهاد حقوقی «اعسار» بهره‌مند شود. اما قانونگذار برای بهره‌مندی از این معافیت شرایط مشخصی را تعیین کرده است که در ادامه بررسی می‌شود:

✅۱. اشخاص حقیقی (افراد معمولی)

بیشتر متقاضیان اعسار، افراد حقیقی هستند. هر فردی که مدعی است توانایی مالی برای پرداخت هزینه دادرسی ندارد، باید دلایل خود را با مدارکی مانند فیش حقوقی پایین، اجاره‌نامه، بدهی سنگین، یا شهادت شهود به دادگاه ارائه کند.

✅۲. مددجویان کمیته امداد و بهزیستی

براساس تبصره ماده ۵۰۵ قانون آیین دادرسی مدنی، مددجویان تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی با ارائه کارت معتبر و تاییدیه رسمی از این نهادها، بدون نیاز به ارائه شهود یا سایر مدارک از پرداخت هزینه‌های دادرسی معاف می‌شوند.

✅۳. کسبه جزء (تجار خُرد)

با وجود اینکه تجار و شرکت‌های تجاری نمی‌توانند دادخواست اعسار دهند و باید از طریق ورشکستگی اقدام کنند (طبق ماده ۵۱۲ قانون آیین دادرسی مدنی)، اما «کسبه جزء» از این قاعده مستثنا هستند و می‌توانند همانند سایر افراد برای اعسار از هزینه دادرسی اقدام نمایند.

✅۴. زندانیان یا افرادی که به اموال خود دسترسی ندارند

گاهی فرد دارای دارایی است ولی به آن دسترسی ندارد (مثلاً در زندان است یا اموال او توقیف شده‌اند). در این حالت نیز اگر اثبات شود که فرد به‌طور موقت قادر به پرداخت هزینه‌ها نیست، امکان پذیرش اعسار وجود دارد.

نکته مهم:

درخواست اعسار باید برای هر دعوا به صورت جداگانه ثبت شود، مگر اینکه دعاوی هم‌زمان بر علیه یک شخص باشند. همچنین اگر معسر در دعوای اصلی پیروز شود و از اعسار خارج گردد، ملزم به پرداخت هزینه‌هایی خواهد بود که در ابتدا معاف شده بود (ماده ۵۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی).

مدارک لازم برای اثبات اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

برای اینکه دادگاه بتواند وضعیت مالی فرد را بررسی و در صورت احراز ناتوانی، حکم اعسار صادر کند، ارائه مدارک و مستندات معتبر ضروری است. مدارک مورد نیاز برای اثبات اعسار به شرح زیر است:

✅۱. دادخواست اعسار (جداگانه یا ضمن دعوای اصلی)

متقاضی اعسار باید دادخواست رسمی تنظیم کرده و در آن دلایل ناتوانی مالی خود را توضیح دهد. این دادخواست می‌تواند ضمن دعوای اصلی یا به صورت مستقل ثبت شود.

✅۲. فرم صورت‌برداری از اموال

یکی از مدارک مهم، فرم مخصوص صورت‌برداری از دارایی‌ها و اموال است که باید اطلاعات زیر را شامل شود:

• لیست کامل اموال منقول و غیرمنقول
• مشخصات حساب‌های بانکی
• بدهی‌ها و مطالبات
• نقل و انتقالات مالی یک سال گذشته

✅۳. استشهادیه شهود (حداقل دو نفر)

طبق ماده ۵۰۶ قانون آیین دادرسی مدنی، اگر دلایل اعسار بر پایه شهادت شهود باشد، شهادت‌نامه کتبی حداقل دو نفر شاهد باید به دادگاه ارائه گردد. در این شهادت‌نامه باید:

• مشخصات، شغل، محل سکونت و میزان آشنایی شهود با وضعیت مالی شخص درج شود.
• شهود تأیید کنند که فرد معسر از پرداخت هزینه دادرسی ناتوان است.
• رابطه شهود با فرد معسر از اقوام درجه‌یک نباشد.

✅۴. مدارک مالی و شغلی

برای اثبات ناتوانی مالی، ارائه مدارکی مانند:

• فیش حقوقی پایین یا گواهی عدم اشتغال
• اجاره‌نامه یا بدهی‌های بانکی
• فیش‌های پرداختی و هزینه‌های درمانی یا خانوادگی
  نیز بسیار مفید است.

✅۵. مدارک تکمیلی برای مددجویان

افراد تحت پوشش نهادهایی مثل کمیته امداد یا بهزیستی باید:

• کارت مددجویی معتبر
• گواهی تأیید از سازمان مربوطه
  را ضمیمه پرونده نمایند تا به صورت خودکار از پرداخت هزینه‌ها معاف شوند.

نحوه و مراحل درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی یک روند مشخص قانونی دارد که لازم است فرد معسر طبق مراحل و تشریفات قانونی آن را پیگیری کند. این مراحل عبارتند از:

📌۱. ثبت نام در سامانه ثنا و مراجعه به دفتر خدمات قضایی

اولین گام برای ثبت دادخواست اعسار، ثبت‌نام در سامانه ثنا و دریافت رمز شخصی است. سپس با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی می‌توان دادخواست را ثبت نمود.

📌۲. تنظیم دادخواست اعسار

در متن دادخواست باید:

• مشخصات کامل خواهان و خوانده
• موضوع دعوا و توضیح وضعیت مالی
• تقاضای معافیت از پرداخت هزینه دادرسی
  ذکر شود. اگر این دادخواست همراه با دعوای اصلی مطرح نشود، باید به‌صورت جداگانه ثبت گردد.

📌۳. ضمیمه کردن مدارک و استشهادیه شهود

با دادخواست، باید مدارک مالی و شغلی، فرم دارایی‌ها، و استشهادیه دو شاهد مطلع پیوست شود. بدون این مستندات، احتمال رد دادخواست بالاست.

📌۴. بررسی اولیه توسط مدیر دفتر دادگاه

پس از ثبت، پرونده به نظر قاضی دادگاه ارجاع داده می‌شود. اگر نیاز به حضور شهود باشد، اخطاریه برای حضور آن‌ها صادر می‌گردد.

📌۵. جلسه رسیدگی و حضور شهود

در جلسه دادرسی، قاضی ممکن است از شهود بخواهد شخصاً حاضر شده و به وضعیت مالی فرد شهادت دهند. شهود باید قادر باشند وضعیت معیشتی و نبود دارایی فرد را به صورت دقیق و مستدل توضیح دهند.

📌۶. صدور رأی

اگر قاضی وضعیت مالی فرد را تأیید کند، حکم اعسار از پرداخت کل یا بخشی از هزینه دادرسی صادر می‌شود. در غیر این صورت، دادگاه اخطار پرداخت هزینه ظرف مهلت قانونی (مثلاً یک هفته) را صادر خواهد کرد و در صورت عدم پرداخت، قرار رد دادخواست اصلی صادر می‌شود.

📌۷. استفاده از وکیل معاضدتی (در صورت لزوم)

طبق ماده ۵۱۳ قانون آیین دادرسی مدنی، فردی که معسر شناخته می‌شود، می‌تواند از خدمات وکیل معاضدتی نیز استفاده کند و موقتاً از پرداخت حق‌الوکاله وکیل نیز معاف گردد.

اعسار از پرداخت هزینه دادرسی در مرحله تجدیدنظر

اعسار از هزینه دادرسی تنها محدود به مرحله بدوی نیست؛ بلکه در مرحله تجدیدنظرخواهی نیز قابل طرح است، مشروط بر رعایت شرایط و مهلت قانونی. این درخواست می‌تواند مانع از توقف رسیدگی به تجدیدنظرخواهی شود.

📌۱. نحوه طرح اعسار در تجدیدنظر

بر اساس ماده ۵۰۵ قانون آیین دادرسی مدنی، ادعای اعسار از پرداخت هزینه تجدیدنظرخواهی می‌تواند ضمن دادخواست تجدیدنظر یا به‌صورت دادخواست جداگانه مطرح شود. اگر این ادعا پذیرفته شود، شخص از پرداخت هزینه تجدیدنظر موقتاً معاف می‌گردد.

📌۲. توقف رسیدگی به تجدیدنظر تا تعیین تکلیف اعسار

طبق رویه قضایی، در صورتی که دادخواست اعسار همزمان با تجدیدنظرخواهی ارائه شده باشد، رسیدگی به تجدیدنظر متوقف می‌شود تا زمانی که دادگاه درباره پذیرش یا رد اعسار تصمیم بگیرد.

 توجه: اگر دادخواست اعسار در مهلت قانونی تقدیم نشود، دادخواست تجدیدنظر رد می‌شود.

📌۳. رأی وحدت رویه در خصوص اعسار در مرحله تجدیدنظر

بر اساس رأی وحدت رویه شماره ۶۶۲ هیأت عمومی دیوان عالی کشور:

«با توجه به اینکه دعوای اعسار یک دعوای غیر مالی محسوب می‌شود، رأی صادره درباره آن قابل تجدیدنظر است.»

همچنین تأکید شده که دادگاه‌ها باید تا زمان تصمیم نهایی در خصوص اعسار، رسیدگی به تجدیدنظر را متوقف کنند، نه اینکه آن را رد کنند. این رأی برای دادگاه‌ها لازم‌الاتباع است.

📌۴. پیامدهای عدم پذیرش اعسار

اگر دادگاه تجدیدنظر، اعسار را رد کند، فرد تجدیدنظرخواه باید ظرف مهلت مقرر هزینه تجدیدنظر را پرداخت نماید. در غیر این صورت، دادگاه به استناد تبصره ماده ۳۳۹ قانون آیین دادرسی مدنی، قرار رد دادخواست تجدیدنظر صادر می‌کند.

نمونه دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

در ادامه یک نمونه دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی به‌صورت کامل و قابل استفاده در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ارائه شده است:

بسمه‌تعالی
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهر/شهرستان

با سلام و احترام
اینجانب [نام و نام خانوادگی خواهان] فرزند [نام پدر] به شماره ملی [شماره ملی] و ساکن [نشانی کامل]، بدین‌وسیله به استحضار می‌رساند:

با توجه به اینکه در پرونده شماره [شماره پرونده] به‌عنوان خواهان دعوایی علیه آقای/خانم [نام خوانده] مطرح کرده‌ام و نظر به وضعیت اقتصادی نامناسب، عدم اشتغال/درآمد کافی، و نداشتن دارایی، توانایی پرداخت هزینه دادرسی را ندارم. لذا مستند به ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی، تقاضای صدور حکم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را دارم.

دلایل و مستندات:
۱. استشهادیه کتبی حداقل دو شاهد مبنی بر ناتوانی مالی
۲. مدارک مالی شامل فیش حقوقی، اجاره‌نامه، یا گواهی عدم اشتغال
۳. صورت‌برداری از اموال (در صورت وجود)
۴. سایر مدارک مثبته

شرح خواسته:
صدور حکم بر اعسار اینجانب از پرداخت هزینه دادرسی برای طرح دعوای اصلی به شماره پرونده [شماره پرونده دعوا]

با احترام
نام و نام خانوادگی خواهان
امضاء
تاریخ

برای دریافت متن فوق بر روی نمونه دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی کلیک نمایید.

سوالات متداول

در این قسمت سوالات متداول پیرامون اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:

❓ در پرونده‌ای حقوقی خوانده محکوم به پرداخت صد میلیون به خواهان شده است. حالا خوانده درخواست اعسار از هزینه دادرسی داده است. منظور از اعسار از هزینه دادرسی چیست؟

✅ اعسار از هزینه دادرسی یعنی شخصی که محکوم شده، ادعا می‌کند توانایی پرداخت هزینه‌های قانونی مثل تمبر دادخواست، هزینه کارشناسی و… را ندارد. در صورت پذیرش این درخواست، دادگاه او را از پرداخت کل یا بخشی از هزینه‌ها معاف می‌کند یا امکان تقسیط آن را فراهم می‌سازد.

❓ من در پرونده‌ای به پرداخت وجه محکوم شده‌ام و به علت ناتوانی در پرداخت، درخواست اعسار داده‌ام. اما با درخواست اعسار از هزینه دادرسی موافقت نشده است. حالا چطور باید هزینه دادرسی را بپردازم و تا چند روز فرصت دارم؟

✅ در چنین شرایطی باید به دفتر دادگاه مراجعه کرده و هزینه دادرسی را به‌صورت کامل پرداخت کنید. مهلت دقیق پرداخت توسط دادگاه تعیین می‌شود، ولی معمولاً بین ۵ تا ۱۰ روز است. عدم پرداخت در مهلت قانونی منجر به رد دادخواست یا اعتراض شما خواهد شد.

❓ برای پرونده‌ای درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی داده‌ام اما اکنون می‌خواهم هزینه را بپردازم تا به اصل موضوع رسیدگی شود. چه کاری باید انجام دهم؟

✅ کافی است به دادگاه مراجعه کرده و اعلام کنید که از ادامه درخواست اعسار صرف‌نظر می‌کنید و قصد پرداخت هزینه را دارید. پس از این اعلام، پرداخت انجام شده ثبت می‌شود و پرونده وارد مرحله رسیدگی خواهد شد.

❓ من هزینه دادرسی پرونده‌ام را پرداخت نکردم و بعد از پنج ماه به من اطلاع دادند که باید آن را در ده روز پرداخت کنم. به دلیل بالا بودن مبلغ، نتوانستم پرداخت کنم و اکنون پرونده رد شده است. می‌خواهم شکایت کنم، لطفاً نمونه شکایت را ارسال کنید.

✅ شما می‌توانید دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را تنظیم و به دادگاه ارائه دهید. ضمیمه کردن مدارک مانند گواهی عدم توانایی مالی، استشهادیه شهود و مدارک بانکی، به دادگاه کمک می‌کند در صورت احراز شرایط، مجدداً پرونده را بررسی کرده و مانع رد قطعی آن شود.

❓ من می‌خواهم مهریه‌ام را از دادگاه طلب کنم، ولی به دلیل بالا بودن مبلغ نمی‌توانم هزینه دادرسی را پرداخت کنم. چگونه می‌توانم درخواست اعسار بدهم؟

✅ برای این کار باید دادخواست اعسار را همزمان با دادخواست اصلی مهریه تنظیم کنید. همچنین لازم است مدارک مالی مانند فیش حقوقی، استشهادیه شهود، یا گردش حساب بانکی خود را ضمیمه کنید تا دادگاه بتواند وضعیت مالی شما را بررسی و در صورت احراز، شما را از هزینه دادرسی معاف کند.

❓ در یک پرونده حقوقی به عنوان خواهان، رای بدوی صادر شد و اعتراض من رد شد. پس از صدور رای قطعی، برای اعتراض مجدد هزینه دادرسی ابلاغ شد و من درخواست اعسار دادم. آیا بدون برگزاری دادگاه درخواست اعسار قابل رد شدن است و بدون پرداخت هزینه دادرسی پرونده به تجدیدنظر ارسال می‌شود؟

✅ بله، اگر مدارک کافی برای اثبات اعسار ارائه ندهید، دادگاه می‌تواند بدون تشکیل جلسه، درخواست را رد کند. تا زمانی که هزینه دادرسی پرداخت نشود یا اعسار شما پذیرفته نشود، پرونده وارد مرحله تجدیدنظر نخواهد شد.